ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਨਾਵਲ

ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਨਾਵਲ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਮਹਾਨ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅੰਗ ਹੈ। ਫੀਲਡਿੰਗ, ਜੇਨ ਆਸਟਿਨ, ਜਾਰਜ ਇਲਿਅਟ, ਮੇਰੇਡਿਥ, ਟਾਮਸ ਹਾਰਡੀ, ਹੇਨਰੀ ਜੇਮਸ, ਜਾਨ ਗਾਲਸਵਰਦੀ ਅਤੇ ਜੇਮਸ ਜਵਾਇਸ ਦੇ ਸਮਾਨ ਉੱਤਮ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਅਮੀਰ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਨਾਵਲ ਜੀਵਨ ਉੱਤੇ ਮਰਮਭੇਦੀ ਨਜ਼ਰ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਉਸਦੀ ਸਮੁਚਿਤ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਸਾਮਾਜਕ ਅਨਾਚਾਰਾਂ ਉੱਤੇ ਕਠੋਰ ਠੋਕਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਮਰਮ ਨੂੰ ਕਬੂਲ ਕਰਨ ਦਾ ਅਪ੍ਰਤੀਮ ਯਤਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਨਾਵਲ ਨੇ ਅਮਰ ਪਾਤਰਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਲੰਮੀ ਕਤਾਰ ਵੀ ਸੰਸਾਰ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਉਹ ਇੰਗਲੈਂਡ ਦੇ ਸਾਮਾਜਕ ਇਤਹਾਸ ਦੀ ਇੱਕ ਅਨੋਖੀ ਝਾਕੀ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਨਾਵਲ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਦੇ ਸਰੋਤ ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਐਂਗਲੋ - ਸੈਕਸਨ ਰੁਮਾਂਸ ਸਨ, ਜਿਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਅਨੋਖੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਕਥਾਵਾਂ ਨੇ ਪਰਵਰਤੀ ਕਥਾਕਾਰਾਂ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਨੂੰ ਉੱਡਣ ਲਈ ਖੰਭ ਦਿੱਤੇ। ਇਹ ਰੁਮਾਂਸ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਵਾਸਤਵਿਕਤਾਵਾਂ ਦੇ ਅਤੀਰੰਜਿਤ ਚਿੱਤਰ ਸਨ ਅਤੇ ਅਲੇਕਸਾਂਦਰ ਅਤੇ ਟਰਾਏ ਆਦਿ ਦੇ ਯੁੱਧਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਅਜਿਹੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਰੁਮਾਂਸ ਅੱਗੇ ਚਲਕੇ ਗਦ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵੀ ਪੇਸ਼ ਹੋਏ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸਰ ਟਾਮਸ ਮੈਲਰੀ ਦਾ ‘ਮੌਰਤ ਦ ਆਰਥਰ’ (1484) ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਉਲੇਖਣੀ ਹੈ। ਗਦ ਵਿੱਚ ਕਥਾ ਕਹਿਣ ਦਾ ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਇਹ ਪਹਿਲਾ ਯਤਨ ਸੀ। ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਨਾਵਲ ਦੇ ਇਤਹਾਸ ਵਿੱਚ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਹੋਰ ਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਸਰ ਟਾਮਸ ਮੋਰ ਦੀ ‘ਯੂਟੋਪੀਆ’ (1516) ਅਤੇ ਸਰ ਫਿਲਿਪ ਸਿਡਨੀ ਦੀ ‘ਆਰਕੇਡੀਆ’ (1590) ਸੀ।

ਸੈਮੂਅਲ ਰਿਚਰਡਸਨ ਦਾ ਪੋਰਟਰੇਟ, ਨੈਸ਼ਨਲ ਪੋਰਟਰੇਟ ਗੈਲਰੀ

ਪਹਿਲਾ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਨਾਵਲ

ਕੁੱਝ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਜਾਨ ਲਿਲੀ (1554 - 1606) ਦੇ ਨਾਵਲ ‘ਯੂਫੁਇਸ’ (1580) ਨੂੰ ਪਹਿਲਾ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਨਾਵਲ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਕਿਸ ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਨਾਵਲ ਕਿਹਾ ਜਾਵੇ, ਇਸ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਮੱਤਭੇਦ ਸੰਭਵ ਹੈ, ਪਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਨਾਵਲ ਦੇ ਇਤਹਾਸ ਵਿੱਚ ਯੁਫੁਇਸ ਦਾ ਚਰਚਾ ਜਰੂਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਵਲ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਬੇਹੱਦ ਬਣਾਵਟੀ ਅਤੇ ਆਲੰਕਾਰਿਕ ਹੈ ਅਤੇ ਅੰਗ੍ਰੇਜੀ ਗਦ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਉੱਤੇ ਇਸ ਸ਼ੈਲੀ ਦਾ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਿਆ ਸੀ। ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦਰਬਾਰੀ ਜੀਵਨ ਦਾ ਇਸ ਨਾਵਲ ਵਿੱਚ ਸਜੀਵ ਅਤੇ ਯਥਾਰਥ ਚਿਤਰਣ ਹੈ। ਅਲਿਜਾਬੈਥ ਦੇ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਸ਼ੈਕਸਪੀਅਰ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੇ ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਅਨੇਕ ਨਾਵਲ ਲਿਖੇ, ਜਿਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੁੱਝ ਨੇ ਸ਼ੈਕਸਪੀਅਰ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਨਾਟਕਾਂ ਲਈ ਕਥਾਨਕ ਵੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੇ। ਅਜਿਹੀ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਰਾਬਰਟ ਗਰੀਨ (1562 - 92) ਦਾ ‘ਪੈਡੋਸਟੋ’ਅਤੇ ਟਾਮਸ ਸ਼ਰਮ (1558 - 1625) ਦੀ ‘ਰੋਜੇਲਿੰਡ’ ਉਲੇਖਣੀ ਹੈ। ਟਾਮਸ ਨੈਸ਼ (1567 - 1601) ਪਹਿਲਾਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਕਥਾਕਾਰ ਸਨ ਜਿਹਨਾਂ ਨੇ ਯਥਾਰਥਵਾਦ ਅਤੇ ਵਿਅੰਗ ਨੂੰ ਅਪਣਾਇਆ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਨਾਵਲ ‘ਦ ਅਨਫਾਰਚੁਨੇਟ ਟਰੈਵੇਲਰ ਆਰ ਦ ਲਾਇਫ ਆਫ਼ ਜੈਕ ਵਿਲਟਨ’ ਵਿੱਚ ਜੀਵਨ ਦੇ ਬਹੁਰੂਪੀ ਚਿੱਤਰ ਹਨ। ਕਥਾ ਦਾ ਨਾਇਕ ਵਿਲਟਨ ਦੇਸ਼ - ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਘੁੰਮਦਾ - ਫਿਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਥਾਨਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੇ ਵਚਿੱਤਰ ਜਾਲ ਵਿੱਚ ਗੁੱਝਾ ਹੈ। ਅਲਿਜਾਬੈਥ ਯੁਗੀਨ ਲੇਖਕਾਂ ਵਿੱਚ ਟਾਮਸ ਡੇਲਾਨੀ (1543 - 1600) ਨੂੰ ਵੀ ਨਾਵਲਕਾਰ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਨਾਵਲ ‘ਜੈਕ ਆਵ ਨਿਊਵਰੀ’ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨੌਜਵਾਨ ਜੁਲਾਹੇ ਦਾ ਵਰਣਨ ਹੈ ਜੋ ਆਪਣੇ ਸਵਾਮੀ ਦੀ ਵਿਧਵਾ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਕੇ ਅਮੀਰ ਜੀਵਨ ਗੁਜ਼ਾਰਦਾ ਹੈ। 17ਵੀਂ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਵਿੱਚ ਰੁਮਾਂਸ ਦਾ ਪੁਨਰੋਥਾਨ ਹੋਇਆ, ਅਜਿਹੀ ਕਥਾਵਾਂ ਦਾ ਜਿਹਨਾਂ ਦਾ ਉਪਹਾਸ ‘ਡਾਨ ਕਵਿਗਜੋਟ ’ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਨਾਵਲ ਦੀਆਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮਹੱਤਵ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਨਾਵਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕਦਮ ਜਾਨ ਬੰਨਿਨ ( 1628 - 1688 ) ਦਾ ਨਾਵਲ ‘ਦਿ ਪਿਲਗਰਿੰਸ ਪ੍ਰੋਗਰੇਸ’ਸੀ। ਇਹ ਕਥਾ ਰੂਪਕ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਥਾ ਨਾਇਕ ਈਸਾਈ ਅਨੇਕ ਬਾਧਾਵਾਂ ਦਾ ਸਾਮਣਾ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਆਪਣੇ ਲਕਸ਼ ਤੱਕ ਪੁੱਜਦਾ ਹੈ। ਡਿਫੋ (1661 - 1731) ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦਾ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਨਾਵਲ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਉੱਤੇ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਿਆ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਯਥਾਰਥਵਾਦੀ ਸ਼ੈਲੀ ਨੂੰ ਅਪਣਾਇਆ, ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਰਫ਼ਤਾਰ ਦੀ ਭਾਂਤੀ ਹੀ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਨਾਵਲਾਂ ਦੀ ਰਫ਼ਤਾਰ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਨਾਵਲ ‘ਰਾਬਿਨਸਨ ਕਰੂਸੋ’ ਅਤਿਅੰਤ ਹਰਮਨਪਿਆਰਾ ਹੋਇਆ।, ਇਸਦੇ ਇਲਾਵਾ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਅਨੇਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਕੀਤੀ। ਸਵਿਫਟ (1667 - 1745) ਆਪਣੇ ਨਾਵਲ ‘ਗੁਲੀਵਰ'ਜ ਟਰੈਵਲਜ’ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖ ਜਾਤੀ ਉੱਤੇ ਕਠੋਰ ਵਿਅੰਗ ਚੋਟ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਸ ਵਿਅੰਗ ਨੂੰ ਅਣਡਿੱਠਾ ਕਰਕੇ ਅਨੇਕ ਪੀੜੀਆਂ ਦੇ ਪਾਠਕਾਂ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਕਥਾਵਾਂ ਦਾ ਰਸ ਲਿਆ ਹੈ। 18ਵੀਂ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਵਿੱਚ ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਚਾਰ ਨਾਵਲਕਾਰਾਂ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਨਾਵਲ ਨੂੰ ਤਰੱਕੀ ਦਾ ਮਾਰਗ ਵਖਾਇਆ। ਰਿਚਰਡਸਨ ( 1689 - 1761 ) ਨੇ ਆਪਣੇ ਨਾਵਲਾਂ ਨਾਲ ਮੱਧ ਵਰਗ ਦੇ ਨਵੇਂ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਰਜੇਵਾਂ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਤਿੰਨ ਨਾਵਲਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਹਨ - ‘ਪੈਮੇਲਾ’, ‘ਕਲੈਰਿਸਾ ਹਾਲਾਂ’ਅਤੇ ‘ਸਰ ਚਾਰਲਸ ਗਰਾਂਡੀਸਨ’। . ਰਿਚਰਡਸਨ ਦੀ ਰਚਨਾਵਾਂ ਭਾਵੁਕਤਾ ਨਾਲ ਭਰੀਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਨੈਤਿਕਤਾ ਸ਼ੱਕੀ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਰੁਟੀਆਂ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਲਈ ਫੀਲਡਿੰਗ ( 1707 - 1754 ) ਨੇ ਆਪਣੇ ਨਾਵਲ, ‘ਜੋਜੇਫ ਐਂਡਰਿਊਜ’, ‘ਟਾਮ ਜੋਨਸ’, ‘ਏਮਿਲਿਆ’ਅਤੇ ‘ਜੋਨੇਥਨ ਵਾਇਲਡ’ਲਿਖੇ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਨਾਵਲ ਨੂੰ ਦ੍ਰਿੜ ਧਰਾਤਲ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਠੋਸ ਪਰੰਪਰਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ। 18ਵੀਂ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਵਿੱਚ ਜਿਹਨਾਂ ਚਾਰ ਨਾਵਲਕਾਰਾਂ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਨਾਵਲ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਮੀਰ ਕੀਤਾ ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਦੋ ਹੋਰ ਨਾਮ ਸਮਾਲੇਟ ( 1721 - 1771 ) ਅਤੇ ਸਟਰਨ ( 1713 - 1768 ) ਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਦਾ ਇੱਕ ਅਤੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਨਾਵਲ ਸੀ ਗੋਲਡਸਮਿਥ ( 1728 - 1774 ) ਦਾ ‘ਦਿ ਵਿਕਾਰ ਆਵ ਵੇਕਫੀਲਡ’। ਸਰ ਵਾਲਟਰ ਸਕਾਟ ( 1771 - 1832 ) ਅਤੇ ਜੇਨ ਮਾਸਟਿਨ ( 1775 - 1817 ) ਦੀ ਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਨਾਵਲ ਦੀ ਨਿਧੀ ਹਨ। ਸਕਾਟ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਇਤਹਾਸ ਦਾ ਕਲਪਨਾਰੰਜਿਤ ਅਤੇ ਰੋਮਾਨੀ ਚਿਤਰਣ ਆਪਣੇ ਨਾਵਲਾਂ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ। ਸਕਾਟਲੈਂਡ ਦੇ ਜਨਜੀਵਨ ਦਾ ਅਨੂਪਮ ਅੰਕਨ ਵੀ ਸਾਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਸਕਾਟ ਇੰਗਲੈਂਡ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਸਫਲ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਨਾਵਲਕਾਰ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ‘ਆਇਵਨਹੋ’, ‘ਕੇਨਿਥਵਰਥ’ਅਤੇ ‘ਦਿ ਟੈਲਿਸਮਾਨ’ਦੀ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਸਿਧੀ ਹੈ। ਜੇਨ ਆਸਟਿਨ ਮਧਵਰਗੀ ਨਾਰੀ ਜੀਵਨ ਦੀ ਕੁਸ਼ਲ ਕਲਾਕਾਰ ਹਨ। ਉਹ ਵਿਅੰਗ ਅਤੇ ਨਿਰਮਮਤਾ ਨਾਲ ਪਾਤਰਾਂ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਬਾਹਰਲੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਇੰਨਾ ਸਜੀਵ ਅੰਕਨ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਅਨੋਖਾ ਹੈ। ਜੇਨ ਆਸਟਿਨ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ‘ਪ੍ਰਾਇਡ ਐਂਡ ਪ੍ਰੇਜੁਡਿਸ’, ‘ਏਮਾ’ਅਤੇ ‘ਪਰਸੁਏਸ਼ਨ’ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪ੍ਰਸਿਧੀ ਹੈ। 19ਵੀਂ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਦੇ ਪਿਛਲੇ ਅੱਧ ਵਿੱਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਨਾਵਲ ਤਰੱਕੀ ਦੇ ਸਿਖਰ ਉੱਤੇ ਅੱਪੜਿਆ। ਇਹ ਡਿਫੇਂਸ ( 1812 - 1870 ) ਅਤੇ ਥੈਕਰੇ ( 1811 - 1863 ) ਦਾ ਯੁੱਗ ਹੈ। ਇਸ ਯੁੱਗ ਦੇ ਹੋਰ ਮਹਾਨ ਨਾਵਲਕਾਰ ਜਾਰਜ ਇਲਿਅਟ, ਜਾਰਜ ਮੇਰੇਡਿਕ, ਟਰੋਲੋਪ, ਹੇਨਰੀ ਜੇਮਸ ਆਦਿ ਹੈ। ਡਿਕੇਂਸ ਇੰਗਲੈਂਡ ਦੇ ਸਭਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਹਰਮਨਪਿਆਰਾ ਨਾਵਲਕਾਰ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਪਿਕਵਿਕ ਦੇ ਸਮਾਨ ਅਮਰ ਪਾਤਰਾਂ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਦੀ ਜੋ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੇ ਪਾਠਕਾਂ ਦੀ ਸਿਮਰਤੀ ਵਿੱਚ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਘਰ ਕਰ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਡਿਕੇਂਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕਾਲ ਦੀਆਂ ਕੁਰੀਤੀਆਂ ਉੱਤੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਕਠੋਰ ਚੋਟ ਕੀਤਾ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਬੱਚੀਆਂ ਦੀ ਵੇਦਨਾ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਭਾਵਿਕ ਪਰਕਾਸ਼ਨ ਦਿੱਤੀ। ਕਨੂੰਨ ਦੀਆਂ ਉਲਝਨਾਂ, ਸਰਕਾਰੀ ਦਫਤਰਾਂ ਕੇਚਕਰ, ਫੈਕਟਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਮਜਦੂਰਾਂ ਦੇ ਕਸ਼ਟ ਆਦਿ ਮਜ਼ਮੂਨਾਂ ਦਾ ਵੀ ਡਿਕੇਂਸ ਦੀਆਂ ਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸਸ਼ਕਤ ਅੰਕਨ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਨਾਵਲਾਂ ਵਿੱਚ ‘ਪਿਕਨਿਕ ਪੇਪਰਸ’, ‘ਆਲਿਵਰ ਟਵਿਸਟ’, ‘ਓਲਡ ਕਿਊਰਿਆਸਿਟੀ ਸਰਾਪ’, ‘ਡੇਵਿਡ ਕਾਪਰਫੀਲਡ’, ‘ਏ ਟੇਲ ਆਵ ਟੂ ਸਿਟੀਜ’, ‘ਗਰੇਟ ਏਕਸਪੇਕਟੇਸ਼ੰਸ’, ਆਦਿ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ। ਡਿਕੇਂਸ ਦੇ ਸਮਕਾਲੀ ਥੈਕਰੇ ਨੇ ਆਪਣੇ ਯੁੱਗ ਦੇ ਉਮੰਗੀ ਅਤੇ ਪਖੰਡੀ ਲੋਕਾਂ ਉੱਤੇ ਆਪਣੀ ਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਕਠੋਰ ਚੋਟ ਕੀਤੇ। ਥੈਕਰੇ ਦਾ ਸਾਹਿਤ ਮਾਪ ਵਿੱਚ ਟਾਕਰੇ ਤੇ ਘੱਟ ਹੈ, ਪਰ ਅੱਧੇ ਦਰਜਨ ਸਮਰਣੀਏ ਨਾਵਲਾਂ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਬੇਕੀ ਸ਼ਾਰਪ ਅਤੇ ਬਿਟਰਿਕਸ ਜਿਵੇਂ ਪਾਤਰਾਂ ਦੀ ਅਸਫਲਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵਿਕ ਅੰਕਨ ਕੀਤਾ। ਥੈੈਕਰੇ ਦੇ ਨਾਵਲਾਂ ਵਿੱਚ ਡੂੰਘਾ ਵੇਦਨਾ ਲੁਕੀ ਹੈ। ਸੰਸਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂਨੂੰ ਇੱਕ ਵਿਰਾਟ ਮੇਲਾ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਨਾਵਲਾਂ ਵਿੱਚ ‘ਵੈਨਿਟੀ ਫੇਇਰ’, ‘ਹੇਨਰੀ ਏਸਮੰਡ’, ‘ਪੇਂਡੇਨਿਸ’ ਅਤੇ ‘ਦਿ ਨਿਊਕੰਸ’ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਦੇ ਹਨ। ਵਿਕਟੋਰਿਆ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਅਨੇਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਨਾਵਲ ਨੂੰ ਅਮੀਰ ਕੀਤਾ। ਡਿਜਰੇਲੀ ( 1804 - 1881 ) ਨੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਨਾਵਲ ਲਿਖੇ, ਬੁਲਬਰ ਲਿਟਨ ( 1803 - 1873 ) ਨੇ ‘ਦਿ ਲਾਸਟ ਡੇਜ ਆਵ ਪਾਂਪੇਈ’ਦੇ ਵਲੋਂ ਸਫਲ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਨਾਵਲ ਲਿਖੇ। ਚਾਰਲਸ ਕਿੰਗਸਲੀ ( 1891 - 1875 ) ਨੇ ‘ਵੇਸਟਵਰਡ’ਹੋ ਅਤੇ ‘ਹਿਪੈਸ਼ਿਆ’ਦੇ ਵਲੋਂ ਉੱਤਮ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਨਾਵਲ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਨੂੰ ਦਿੱਤੇ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਚਾਰਲਸ ਰੋਡ ( 1814 - 1884 ), ਚਾਰਲੇਟ ਬਰੌਂਟੇ ( 1816 - 1855 ), ਐਮਿਲੀ ਬਰੌਂਟੇ ( 1818 - 1848 ), ਸ੍ਰੀਮਤੀ ਗੈਸਕੇਲ ( 1810 - 1865 ), ਵਿਲਕੀ ਕਾਲਿੰਸ ( 1824 - 1889 ) ਆਦਿ ਦੇ ਨਾਮ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਨਾਵਲ ਦੇ ਇਤਹਾਸ ਵਿੱਚ ਸਮਰਣੀਏ ਹੈ। ਜਾਰਜ ਇਲਿਅਟ ( 1819 - 1880 ) ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਇੰਗਲੈਂਡ ਦੇ ਮਹਾਨ ਨਾਵਲਕਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਹੈ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਕਾਲ ਦੇ ਪਰਵਾਹ ਨੇ ਅੱਜ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਕਲਾ ਦਾ ਮੁੱਲ ਘੱਟ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਫਲ ਨਾਵਲਾਂ ਵਿੱਚ ‘ਸਾਇਲਸ ਮਾਰਨਰ’, ‘ਐਡਮ ਬੀਡ’, ‘ਦਿ ਮਿਲ ਆਨ ਦਿ ਫਲਾਸ’ਅਤੇ ‘ਰਾਮੋਲਾ’ਦੇ ਨਾਮ ਹਨ। ਐਂਟਨੀਟਰੌਲੌਪ ( 1815 - 82 ) ਨੇ ਬਾਰਸੇਟ ਨਾਮ ਦੇ ਖੇਤਰ ਦਾ ਅੰਤਰੰਗ ਚਿਤਰਣ ਆਪਣੇ ਨਾਵਲਾਂ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਮਕਾਮੀ ਰੰਗ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਨਾਵਲ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਇੱਜ਼ਤ ਵਾਲਾ ਕੀਤਾ। ਮੇਰੇਡਿਥ ( 1828 - 1909 ) ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਾਤਰਾਂ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕ ਉਲਝਨਾਂ ਦੀ ਮਨਭਾਉਂਦਾ ਵਿਆਖਿਆ ਆਪਣੇ ਨਾਵਲਾਂ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ‘ਇਗੋਇਸਟ’ਦੀ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਸਿਧੀ ਹੋਈ। ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਗੁੱਥੀਆਂ ਨੂੰ ਸੁਲਝਾਣ ਦੀ ਯਤਨ ਹੇਨਰੀ ਜੇਮਸ ( 1843 - 1916 ) ਦੀ ਕਲਾ ਵਿੱਚ ਨਾਵਲ ਨੂੰ ਅੰਤਰਮੁਖੀ ਰੂਪ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਟਾਮਸ ਹਾਰਡੀ ( 1840 - 1928 ) ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਵਿਧਾਨ ਉੱਤੇ ਕਠੋਰ ਠੋਕਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦੇ ਕਮਜੋਰ ਸ਼ਿਕਾਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਹਾਰਡੀ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਨਾਵਲ ਨੂੰ ਭਲੀ ਭਾਂਤ ਖੇਤਰੀ ਰੰਗ ਵਿੱਚ ਵੀ ਰੰਗਿਆ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਨਾਵਲਾਂ ਵਿੱਚ ‘ਦਿ ਰਿਟਰਨ ਆਵ ਦਿ ਨੇਟਿਵ’, ‘ਦਿ ਮੇਅਰ ਆਵ ਕੈਸਟਰਬਰਿਜ’, ‘ਟੇਸ’, ਅਤੇ ‘ਜਿਊਡ ਦਿ ਆਬਸਕਯੋਰ’ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ। ਆਧੁਨਿਕ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਤਰਫ ਤਾਂ ਮਨੋਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣਵਾਦ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਵਧਾ ਜਿਸਦੇ ਕਾਰਨ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਨਾਵਲ ਵਿੱਚ ‘ਚੇਤਨਾ ਦੇ ਪ੍ਰਵਾਹ’ਨਾਮ ਦੀ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਦਾ ਉਦਏ ਹੋਇਆ . ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਸੂਖਮ ਪਰ ਵਿਆਪਕ ਰੂਪ ਨੂੰ ਸੱਮਝਣ ਦੀ ਯਤਨ, ਦਾ ਵੀ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ। ਜੇਮਸ ਜਵਾਇਸ ( 1882 - 1942 ) ਰਚਿਤ ‘ਯੂਲਿਸੀਜ’ਨਾਵਲ ਮਨ ਦੇ ਸੂਖਮ ਅਤੇ ਮਹਾਨ ਵਪਾਰਾਂ ਦਾ ਪੜ੍ਹਾਈ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਮਾਨ ਵਰਜੀਨਿਆ ਵੁਲਫ ( 1882 - 1941 ) ਅਤੇ ਡਾਰੋਥੀ ਰਿਚਰਡਸਨ ਵੀ ‘ਚੇਤਨਾ ਦੇ ਪ੍ਰਵਾਹ’ਦੀ ਸ਼ੈਲੀ ਨੂੰ ਅਪਨਾਤੀ ਹੈ। ਏਚ . ਜੀ . ਵੇਲਸ ( 1866 - 1946 ), ਆਰਨਲਡ ਬੈਨੇਟ ( 1867 - 1931 ) ਅਤੇ ਜਾਨ ਗਾਲਸਵਰਦੀ ( 1867 - 1933 ) ਦੀ ਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਨਾਵਲ ਦੀ ਆਧੁਨਿਕ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਪਾਠਕ ਨੂੰ ਕਰਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਵੇਲਸ ਸਾਮਾਜਕ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨੀ ਸਮਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਚੁੱਕਦੇ ਹਨ। ਆਰਨਲਡ ਬੈਨੇਟ ਯਥਾਰਥਵਾਦੀ ਨਜ਼ਰ ਵਲੋਂ ਇੰਗਲੈਂਡ ਦੇ ‘ਪੰਜ ਨਗਰ’ ਸਿਰਲੇਖ ਖੇਤਰ ਦਾ ਸੂਖਮ ਚਿਤਰਣ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਗਾਲਸਵਰਦੀ ਇੰਗਲੈਂਡ ਦੇ ਉੱਚ ਮਧਵਰਗੀ ਜੀਵਨ ਦੀ ਵਿਆਪਕ ਝਾਂਕੀ ਫੋਰਸਾਇਟ ਨਾਮ ਦੇ ਪਰਵਾਰ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਵਲੋਂ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਡੀ . ਏਚ . ਲਾਰੇਂਸ ( 1885 - 1930 ) ਅਤੇ ਆਲਡਸ ਹਕਸਲੇ ( 1894 - 1963 ) ਅਜੋਕੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਨਾਵਲਕਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਉਲੇਖਣੀ ਹਨ। ਇਸ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਵਿੱਚ ਈ . ਏਮ . ਫਾਰਸਟਰ ( 1879 - 1970 ), ਹਿਊ ਵਾਲਪੋਲ ( 1884 - 1941 ), ਜੇ . ਬੀ . ਪ੍ਰੀਸਟਲੇ ( 1894 ) ਅਤੇ ਸਾਮਰਸੇਟ ਮਾਮ ( 1874 - 1958 ) ਵੀ ਹਨ।