ਭੂਗੋਲ

ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ, ਇੱਕ ਅਜ਼ਾਦ ਗਿਆਨਕੋਸ਼ ਤੋਂ
ਧਰਤੀ ਦਾ ਨਕਸ਼ਾ

ਭੂਗੋਲ (ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ भूगोल ਤੋਂ[1]) ਇੱਕ ਵਿਗਿਆਨ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਉਤਲੀ ਜਮੀਨ, ਨਕਸ਼, ਨਿਵਾਸੀ ਅਤੇ ਤੱਥਾਂ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹੈ।[2] "ਧਰਤੀ ਬਾਰੇ ਲਿਖਣਾ ਜਾਂ ਵਖਿਆਣ ਕਰਨਾ" ਲਫ਼ਜ਼ੀ ਅਨੁਵਾਦ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਏਰਾਟੋਸਥੇਨੈਸ, ਯੂਨਾਨੀ ਵਿੱਚ ਇਸ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਪਹਿਲਾ ਇਨਸਾਨ ਸੀ। ਭੂਗੋਲਕ ਖੋਜ ਦੀਆਂ ਚਾਰ ਇਤਿਹਾਸਕ ਰੀਤੀਆਂ ਹਨ: ਕੁਦਰਤੀ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਤੱਥਾਂ ਦਾ ਸਥਾਨਕ ਅਧਿਐਨ (ਭੂਗੋਲ ਵੰਡ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਵਜੋਂ), ਧਰਾਤਲ ਵਿੱਦਿਆ (ਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਖੇਤਰ), ਮਨੁੱਖ-ਧਰਤ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੀ ਵਿੱਦਿਆ ਅਤੇ ਧਰਤ ਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਖੋਜ।[3] ਇਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਆਧੁਨਿਕ ਭੂਗੋਲ ਇੱਕ ਵਿਆਪਕ ਸਿੱਖਿਆ ਹੈ ਜਿਹਦਾ ਮੁੱਖ ਮਕਸਦ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਮਨੁੱਖੀ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤੀ ਜਟਿਲਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਹੈ - ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਕਿ ਚੀਜ਼ਾਂ ਕਿੱਥੇ ਹਨ ਸਗੋਂ ਇਹ ਕਿਵੇਂ ਹੋਂਦ 'ਚ ਆਈਆਂ ਅਤੇ ਬਦਲੀਆਂ। ਭੂਗੋਲ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖੀ ਅਤੇ ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿਚਲਾ ਪੁਲ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਦੋ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਅੰਗ ਹਨ - ਮਨੁੱਖੀ ਭੂਗੋਲ ਅਤੇ ਭੌਤਿਕ ਭੂਗੋਲ।[4][5][6]

ਮੁੱਢਲੀ ਪਹਿਚਾਣ[ਸੋਧੋ]

ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਭੂਗੋਲ-ਸ਼ਾਸਤਰੀਆਂ ਨੂੰ ਨਕਸ਼ਾ-ਨਿਰਮਾਤਾਵਾਂ ਅਤੇ ਥਾਂਵਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਪੜ੍ਹਣ ਵਾਲਿਆਂ ਤੋਂ ਅਲਿਹਦਾ ਨਹੀਂ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਚਾਹੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਭੂਗੋਲ-ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਨਕਸ਼ਾ-ਨਿਰਮਾਣ ਅਤੇ ਥਾਂਵਾਂ ਦੇ ਨਾਂਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਿਅਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਇਹ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਚਿੰਤਨ ਦੇ ਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ੇ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਇਹ ਸਗੋਂ ਕਿਰਿਆਵਾਂ, ਤੱਥਾਂ ਅਤੇ ਲੱਖਣਾਂ ਦੀ ਕਾਲ ਅਤੇ ਜਗ੍ਹਾ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ਤੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖੀ ਮੇਲ-ਮਿਲਾਪ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕਰਦੇ ਹਨ।[7] ਕਿਉਂਕਿ ਕਾਲ ਅਤੇ ਥਾਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਅਰਥ-ਸ਼ਾਸਤਰ, ਸਿਹਤ, ਜਲਵਾਯੂ, ਪਸ਼ੂ-ਪੌਦੇ ਆਦਿਕ, ਇਸ ਕਰ ਕੇ ਭੂਗੋਲ ਬਹੁਤ ਹੀ ਅੰਤਰ-ਤਾਬਿਆ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ।

ਵਿਸ਼ੇ ਦੇ ਵਜੋਂ ਭੂਗੋਲ ਮੋਟੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਦੋ ਸਹਾਇਕ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ - ਮਨੁੱਖੀ ਭੂਗੋਲ ਅਤੇ ਭੌਤਿਕ ਭੂਗੋਲ। ਅਗਲਾ ਨਿਰਮਿਤ ਵਾਤਾਵਰਣ ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਵੇਂ ਮਨੁੱਖ ਜਗ੍ਹਾ ਨੂੰ ਉਸਾਰਦੇ, ਵੇਖਦੇ, ਸੰਭਾਲਦੇ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਦਕਿ ਪਿਛਲਾ ਕੁਦਰਤੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਪੜਚੋਲ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਜੀਵ, ਜਲਵਾਯੂ, ਮਿੱਟੀ, ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਜਮੀਨ ਉਪਜਦੇ ਅਤੇ ਵਰਤਦੇ ਹਨ।[8] ਇਹਨਾਂ ਵਿਚਲੇ ਫ਼ਰਕ ਨੇ ਤੀਜੇ ਖੇਤਰ ਵਾਤਾਵਰਣ ਭੂਗੋਲ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ ਜੋ ਕਿ ਮਨੁੱਖੀ ਅਤੇ ਭੌਤਕ ਭੂਗੋਲ ਨੂੰ ਜੋੜਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਚਲੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਵੱਲ ਝਾਤੀ ਮਾਰਦਾ ਹੈ।

ਸ਼ਾਖਾਵਾਂ[ਸੋਧੋ]

ਭੌਤਿਕ ਭੂਗੋਲ[ਸੋਧੋ]

ਭੌਤਿਕ ਭੂਗੋਲ, ਭੂਗੋਲ ਉੱਤੇ ਧਰਤ-ਵਿਗਿਆਨ ਵਜੋਂ ਕੇਂਦਰਤ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਟੀਚਾ ਭੌਤਿਕ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਅਤੇ ਥਲ-ਮੰਡਲ, ਜਲ-ਮੰਡਲ, ਵਾਯੂ-ਮੰਡਲ, ਮਿੱਟੀ-ਮੰਡਲ ਅਤੇ ਜੀਵ-ਮੰਡਲ ਦੇ ਮਸਲਿਆਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਹੈ।

ਭੌਤਿਕ ਭੂਗੋਲ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਵਰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ:

ਜੀਵ ਭੂਗੋਲ ਜਲਵਾਯੂ ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਮੌਸਮ ਵਿਗਿਆਨ ਤਟਵਰਤੀ ਭੂਗੋਲ ਵਾਤਾਵਰਣ ਪ੍ਰਬੰਧ
ਭੂ-ਗਣਿਤ ਭੂ-ਗਰਭ ਵਿਗਿਆਨ ਹਿਮਨਦੀ ਵਿਗਿਆਨ ਜਲ ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਜਲ-ਗਣਿਤ
ਭੂ-ਦ੍ਰਿਸ਼ ਅਵਸਥਾ ਵਿਗਿਆਨ ਸਮੁੰਦਰ ਵਿਗਿਆਨ ਮਿੱਟੀ ਵਿਗਿਆਨ ਪੁਰਾਤਨ ਭੂਗੋਲ
ਚੌਥ-ਯੁੱਗ ਵਿਗਿਆਨ

ਮਨੁੱਖੀ ਭੂਗੋਲ[ਸੋਧੋ]

ਮਨੁੱਖੀ ਭੂਗੋਲ ਉਹ ਸ਼ਾਖਾ ਹੈ ਜੋ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਘੜਨ ਵਾਲੇ ਨਮੂਨਿਆਂ ਅਤੇ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਉੱਤੇ ਕੇਂਦਰਤ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖੀ, ਸਿਆਸੀ, ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ, ਸਮਾਜਕ ਅਤੇ ਆਰਥਕ ਪਹਿਲੂ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।

ਮਨੁੱਖੀ ਭੂਗੋਲ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਵਰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ:

ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਭੂਗੋਲ ਵਿਕਾਸ ਭੂਗੋਲ ਅਰਥ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਭੂਗੋਲ ਸਿਹਤ ਭੂਗੋਲ
ਇਤਿਹਾਸਕ ਭੂਗੋਲ ਅਤੇ ਕਾਲ ਭੂਗੋਲ ਰਾਜਨੀਤਕ ਭੂਗੋਲ ਅਤੇ ਭੂ-ਰਾਜਨੀਤੀ ਅਬਾਦੀ ਭੂਗੋਲ ਜਾਂ ਜਨਤਾ ਵਿਗਿਆਨ ਧਾਰਮਿਕ ਭੂਗੋਲ
ਤਸਵੀਰ:Tourists-2-x.jpg
ਸਮਾਜਿਕ ਭੂਗੋਲ ਢੁਆਈ ਭੂਗੋਲ ਸੈਰ-ਸਪਾਟਾ ਭੂਗੋਲ ਸ਼ਹਿਰੀ ਭੂਗੋਲ

ਸਮੇਂ ਅਨੁਸਾਰ ਮਨੁੱਖੀ ਭੂਗੋਲ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਕਈ ਨਵੇਂ ਢੰਗ ਉਪਜੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ:

ਇਕੱਤਰਤ ਭੂਗੋਲ[ਸੋਧੋ]

ਇਹ ਸ਼ਾਖਾ ਮਨੁੱਖਾਂ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਚਲੇ ਵਾਸਤਿਆਂ ਦੇ ਸਥਾਨਕ ਪਹਿਲੂਆਂ ਨੂੰ ਵਖਾਣਦੀ ਹੈ।

ਯੰਤਰਕ ਭੂਗੋਲ[ਸੋਧੋ]

ਇਸ ਵਿੱਚ ਨਕਸ਼ਾ-ਨਿਰਮਾਣ ਅਤੇ ਸਥਾਨ-ਵਰਨਣ ਲਈ ਵਰਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਤਕਨੀਕਾਂ ਦਾ ਕੰਪਿਊਟਰੀ ਪ੍ਰਯੋਗ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ।

ਖੇਤਰੀ ਭੂਗੋਲ[ਸੋਧੋ]

ਇਹ ਸ਼ਾਖਾ ਧਰਤੀ ਉਤਲੇ ਹਰ ਤਰਾਂ ਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਹੈ।

Sandhu nivas

ਮੋਟੀ ਲਿਖਤ

ਨਾਮੀ ਭੂਗੋਲ-ਸ਼ਾਸਤਰੀ[ਸੋਧੋ]

ਜਰਾਰਦਸ ਮਰਕਾਤਰ

ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਮੰਡਲ[ਸੋਧੋ]

ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ[ਸੋਧੋ]

ਹਵਾਲੇ[ਸੋਧੋ]

  1. "Online Etymology Dictionary". Etymonline.com. Retrieved 2009-04-17.
  2. "Geography". The American Heritage Dictionary/ of the English Language, Fourth Edition. Houghton Mifflin Company. Retrieved October 9, 2006.
  3. Pattison, W.D. (1990). "The Four Traditions of Geography" (PDF). Journal of Geography. 89 (5): 202–6. doi:10.1080/00221349008979196. ISSN 0022-1341. Reprint of a 1964 article.
  4. "ਪੁਰਾਲੇਖ ਕੀਤੀ ਕਾਪੀ" (PDF). Archived from the original (PDF) on 2008-10-03. Retrieved 2012-09-16. {{cite web}}: Unknown parameter |dead-url= ignored (help)
  5. "1(b). Elements of Geography". Physicalgeography.net. Retrieved 2009-04-17.
  6. Bonnett, Alastair What is Geography? London, Sage, 2008
  7. Hayes-Bohanan, James. "What is Environmental Geography, Anyway?". Retrieved October 9, 2006.
  8. "What is geography?". AAG Career Guide: Jobs in Geography and related Geographical Sciences. Association of American Geographers. Archived from the original on ਅਕਤੂਬਰ 6, 2006. Retrieved October 9, 2006. {{cite web}}: Unknown parameter |dead-url= ignored (help)