ਉਦਾਤ (ਦਰਸ਼ਨ)
19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦਾ ਰੋਮਾਂਟਿਕ ਕਲਾਕਾਰ ਉਦਾਤ ਦੇ ਪਰਕਾਸ਼ਨ ਵਜੋਂ ਕੁਦਰਤ ਦੀ ਸ਼ਾਨ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਉਦਾਤ ਜਾਂ ਸ਼ਿਰੋਮਣੀ (Sublime) ਪੱਛਮੀ ਕਾਵਿ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿੱਚ ਕਾਵਿ ਅਭਿਵਿਅੰਜਨਾ ਦੇ ਵਸ਼ਿਸ਼ਟ ਅਤੇ ਉਤਕਰਸ਼ ਦਾ ਕਾਰਨ ਤੱਤ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਪ੍ਰਤੀਪਾਦਨ ਲੋਨਗਿਨੁਸ (ਲੋਂਜਾਈਨਸ) ਨੇ ਆਪਣੀ ਰਚਨਾ ਪੇਰਿਇਪਸੁਸ (ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਉਦਾਤ ਤੱਤ) ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਉਦਾਤ ਤੱਤ ਕਾਵਿ ਸ਼ੈਲੀ ਦੀ ਉਹ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਹੈ ਜੋ ਵੱਖ ਵੱਖ ਵਿਅੰਜਨਾਵਾਂ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਰਾਹੀਂ ਕਿਸੇ ਘਟਨਾ ਅਤੇ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਦੇ ਰੋਮਾਂਟਿਕ, ਆਵੇਸ਼ਪੂਰਣ ਅਤੇ ਭਿਆਨਕ ਪੱਖ ਦੇ ਪਰਕਾਸ਼ਨ ਲਈ ਢੁਕਵੀਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਸੱਚੇ ਉਦਾਤ ਦੀ ਛੋਹ ਮਾਤਰ ਨਾਲ ਮਾਨਵਾਤਮਾ ਸਹਿਜ ਹੀ ਉਤਕਰਸ਼ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਆਮ ਧਰਾਤਲ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਉਠ ਕੇ ਆਨੰਦ ਅਤੇ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਨਾਲ ਭਿੱਜਣ ਲੱਗਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸਰੋਤੇ ਅਥਵਾ ਪਾਠਕ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਣ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜੋ ਕੁੱਝ ਉਸਨੇ ਸੁਣਿਆ ਜਾਂ ਪੜ੍ਹਿਆ ਹੈ ਉਹ ਖੁਦ ਆਪ ਉਸਦਾ ਭੋਗਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਵਿਪਰੀਤ ਕਿਸੇ ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਪੜ੍ਹਨ ਜਾਂ ਸੁਣਨ ਦੇ ਬਾਅਦ ਵੀ ਜੇਕਰ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਆਤਮਾ ਉੱਨਤ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੇ ਵੱਲ ਰੁਚਿਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਸਪਸ਼ਟ ਹੀ ਉਕਤ ਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਤੱਖ ਅਰਥਾਂ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਵਿਚਾਰ ਉਤੇਜਕ ਸਾਮਗਰੀ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਉਦਾਤ-ਤੱਤ-ਯੁਕਤ ਨਹੀਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਉਦਤ-ਤੱਤ-ਯੁਕਤ ਰਚਨਾ ਨਾ ਕੇਵਲ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਸਰਵਦਾ ਖ਼ੁਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਅਜੋੜ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਸੰਜੋਗ ਨਾਲ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਮਾਹੌਲ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਵੀ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਸਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਪਾਠਕ ਅਤੇ ਸਰੋਤੇ ਦੀ ਸ਼ਰਧਾ ਹੋਰ ਵੀ ਡੂੰਘੀ ਅਤੇ ਅਮਿੱਟ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
ਲੋਂਜਾਈਨਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਉਦਾਤ ਆਲੰਬਨ ਦੇ ਗੁਣ ਹਨ: ਜੀਵੰਤ ਆਵੇਗ, ਜ਼ਿਆਦਤੀ, ਤਤਪਰਤਾ, ਜਿੱਥੇ ਉਪਯੁਕਤ ਹੋਵੇ ਉੱਥੇ ਗਤੀ ਅਤੇ ਅਜਿਹੀ ਸ਼ਕਤੀ ਅਤੇ ਵੇਗ ਜਿਸਦੀ ਸਮਤਾ ਸੰਭਵ ਨਾ ਹੋਵੇ। ਉਦਾਤ ਅਨੁਭਵ ਦੇ ਅੰਤਰੀਵ ਤੱਤ ਮਨ ਦੀ ਊਰਜਾ, ਖੁਸ਼ੀ, ਅਭਿਭੂਤੀ (ਪੂਰਨ ਚੇਤਨਾ ਦੇ ਅਭਿਭੂਤ ਹੋ ਜਾਣ ਦਾ ਅਨੁਭਵ), ਗੌਰਵ ਅਤੇ ਵਿਸਮਾਦ ਮਿਸ਼ਰਤ ਸੰਭਰਮ ਦੱਸੇ ਗਏ ਹਨ।
ਉਦਾਤ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਪੰਜ ਮੁੱਖ ਸਰੋਤ[ਸੋਧੋ]
ਲੋਂਜਾਈਨਸ ਨੇ ਉਦਾਤ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਪੰਜ ਮੁੱਖ ਸਰੋਤਾਂ ਦਾ ਵੀ ਚਰਚਾ ਕੀਤਾ ਹੈ:
- ਮਹਾਨ ਵਿਚਾਰ ਸਿਰਜਣ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ,
- ਉਦਾਤ ਅਤੇ ਪ੍ਰੇਰਣਾਪ੍ਰਸੂਤ ਆਵੇਗ,
- ਸਮੁਚੀ ਅਲੰਕਾਰ ਯੋਜਨਾ,
- ਸਾਧੂ ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ
- ਗਰਿਮਾਮਈ ਰਚਨਾ ਵਿਧਾਨ।
ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੇ ਦੋ ਵਧੇਰੇ ਕਰਕੇ ਕੁਦਰਤੀ ਅਤੇ ਅੰਤਰੰਗ ਹਨ ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਤਿੰਨ ਨੂੰ ਅੰਸ਼ਕ ਤੌਰ ਤੇ ਕਲਾ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਬਿਆਨ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਉਕਤ ਪੰਜ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਥੱਲੇ ਨੀਂਹ ਦੇ ਸਮਾਨ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।
ਪੱਛਮੀ ਸਾਹਿਤ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿੱਚ ਉਦਾਤ (ਹਿੰਦੀ/ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸ਼ਬਦ ਸਬਲਾਈਮ ਦਾ ਰੂਪਾਂਤਰ) ਬਾਰੇ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਵਿਚਾਰ ਹੁੰਦਾ ਚਲਿਆ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਲੋਂਜਾਈਨਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅਰਸਤੂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵਿਰੇਚਨ (ਕਥਾਰਸਿਸ) ਸਿੱਧਾਂਤ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਵਿੱਚ ਉਦਾਤ ਦੀ ਕਥਾਰਸਿਸ ਪਰਿਕਿਰਿਆ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਸਹਾਇਕ ਤੱਤ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਬਾਅਦ ਰੋਬੋਰਤੇਲੋ, ਬਵਾਇਲੋ, ਹੀਗਲ, ਕਾਂਟ, ਬਰੈਡਲੇ, ਕੈਰੇਟ, ਬਰੁਕ, ਵਾਲਟਰ ਪੇਟਰ, ਸਾਂਤਾਇਨਾ, ਬਰਕ, ਬੋਸਾਂਕੇ, ਜੁੰਗ ਆਦਿ ਪੱਛਮੀ ਕਲਾ ਸਮੀਖਿਅਕਾਂ ਨੇ ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਵਿਵੇਚਨ ਕੀਤਾ ਹੈ।
ਕਾਂਟ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਵਜਨ, ਸੰਕੋਚ, ਸਫੁਰਤੀ, ਅਤੇ ਅੰਤਰਬੋਧ ਉਦਾਤ ਦੇ ਮੂਲ ਤੱਤ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਆਤਮਕ ਪੱਧਰ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੀ ਇਸਦਾ ਸੰਪੂਰਣ ਸਾਰ ਹੈ, ਜੋ ਕਲਾਬੋਧ ਨੂੰ ਸੁਖਮਈ ਬਣਾ ਕੇ ਨਾ ਕੇਵਲ ਤ੍ਰਿਪਤੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਸਗੋਂ ਉਦਾਤ ਅਨੁਭੂਤੀ ਦੇ ਪੱਧਰ ਤੱਕ ਵੀ ਲੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਕਾਂਟ ਦਾ ਮੱਤ ਕਲਾ ਦੇ ਓਨਾ ਨਜ਼ਦੀਕ ਨਹੀਂ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਅਧਿਆਤਮ ਦੇ। ਕਾਰਨ, ਕਲਾ ਅਨੁਭੂਤੀਜਨਕ ਉਦਾਤ ਬਿਰਤੀਆਂ ਨੂੰ ਸਿਰਫ ਆਤਮਕ ਨਹੀਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਬਰੈਡਲੇ ਨੇ ਉਦਾਤ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਡਰ, ਰੁਮਾਂਚ, ਨਿਰਈ ਚਮਤਕਾਰ ਅਤੇ ਆਂਤਰਿਕ ਅਨੰਦਮਈ ਬਿਰਤੀਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਮੰਨਿਆ ਹੈ। ਉਸਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਉਦਾਤ ਕਲਾਬੋਧ ਦੇ ਕੁਲ ਵਿਸਥਾਰ ਦਾ ਲਖਾਇਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਕਥਨ ਨੂੰ ਸੁਪਸ਼ਟ ਕਰਨ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਲਾਬੋਧ ਦੇ ਪੰਜ ਪੱਧਰ ਮੰਨੇ ਹਨ[1]:-
- ਉਦਾਤ (ਸਬਲਾਈਮ)
- ਸ਼ਾਨਦਾਰ (ਗਰੈਂਡ)
- ਸੁੰਦਰ (ਬਿਊਟੀਫੁਲ)
- ਲਲਿਤ (ਗਰੇਸਫੁਲ)
- ਚੰਚਲ (ਪ੍ਰੈਟੀ)।
ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁੰਦਰ ਨੂੰ ਮਧਮਾਨ ਮੰਨ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਸ ਤੋਂ ਉੱਤਮ ਭਾਵਭਰਪੂਰਤਾ ਨੂੰ ਕਰਮਵਾਰ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਅਤੇ ਉਦਾਤ ਦੀ ਸੰਗਿਆ ਦਿੱਤੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਨਿਮਨਤਰ ਭਾਵ-ਬੋਧਾਂ ਨੂੰ ਕਰਮਵਾਰ ਲਲਿਤ ਅਤੇ ਚੰਚਲ ਕਿਹਾ ਹੈ। ਅਰਥਾਤ ਬਰੈਡਲੇ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕਲਾਬੋਧ ਦਾ ਉੱਚਤਮ ਗੁਣ ਉਦਾਤ ਹੈ ਅਤੇ ਚੰਚਲ ਨਿਮਨਤਮ। ਉਦਾਤ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਜੁੰਗ ਦਾ ਕਥਨ ਵੀ ਕਾਫ਼ੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ, ਸੀਮਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਜਕੜੇ ਅਤੇ ਬੰਧਨ-ਗ੍ਰਸਤ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਵਿੱਚ ਅਸੀਮ ਅਤੇ ਅਨੰਤ ਤੱਤ ਦੇ ਉਦੈ ਨਾਲ ਅਨੰਤ ਵੇਦਨਾ ਤਥਾ ਆਨੰਦ ਦਾ ਜੋ ਅਸਾਧਾਰਨ ਅਨੁਭਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਉਹੀ ਅਨੁਭਵ ਉਦਾਤ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਹੈ।