ਰਾਣੀ ਦੁਰਗਾਵਤੀ
| ਰਾਣੀ ਦੁਰਗਾਵਤੀ | |
|---|---|
 ਰਾਣੀ ਦੁਰਗਾਵਤੀ ਦਾ ਚਰਿਤਰ | |
| ਗੌਂਡਵਾਨਾ, ਭਾਰਤ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ | |
| ਜਨਮ | 5 ਅਕਤੂਬਰ 1524 ਕਲਿਨਜਰ ਕਿਲ੍ਹਾ (ਬਾਂਦਾ, ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼) |
| ਮੌਤ | 24 ਜੂਨ 1564 (ਉਮਰ 39) ਨਾਰਾਈ ਨਾਲਾ, ਜਬਲਪੁਰ, ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ |
| ਜੀਵਨ-ਸਾਥੀ | ਦਲਪਟ ਸ਼ਾਹ |
| ਔਲਾਦ | ਵੀਰ ਨਰਾਇਣ |
| ਪਿਤਾ | ਕੀਰਤ ਰਾਏ |
ਰਾਣੀ ਦੁਰਗਾਵਤੀ (5 ਅਕਤੂਬਰ, 1524 – 24 ਜੂਨ, 1564) 1550 ਤੋਂ 1564 ਤਕ ਗੌਂਡਵਾਨਾ ਦੀ ਇੱਕ ਸੱਤਾਧਾਰੀ ਸੀ। ਉਸ ਦਾ ਜਨਮ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਰਾਜਪੂਤ ਚੰਦਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਕੀਰਤ ਰਾਏ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਹ ਕਲਿਨਜਰ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ (ਬਾਂਦਾ, ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼) ਵਿਚ ਚੰਦਲ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਜੋ ਕਿ ਰਾਜਾ ਵਿੱਦਿਆਧਰ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਭਾਰਤੀ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੈ ਜਿਸ ਨੇ ਗਜ਼ਨੀ ਦੇ ਮਹਿਮੂਦ ਦੇ ਹਮਲੇ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਰਾਣੀ ਦੁਰਗਾਵਤੀ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਨੇ ਪੁਰਾਤਨ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਹੌਂਸਲੇ ਅਤੇ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵਧਾ ਦਿੱਤਾ।
ਜੀਵਨ[ਸੋਧੋ]
1542 ਵਿੱਚ, ਇਸ ਦਾ ਵਿਆਹ ਗੌਂਡ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਦੇ ਰਾਜਾ ਸੰਗਰਾਮ ਸ਼ਾਹ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਪੁੱਤਰ ਦਲਪਟ ਸ਼ਾਹ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਸ ਵਿਆਹ ਦੇ ਕਾਰਨ ਚੰਦਲ ਅਤੇ ਗੋਂਡ ਵੰਸ਼ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਇਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਕੀਰਤ ਰਾਏ ਨੇ ਸ਼ੇਰਸ਼ਾਹ ਸੂਰੀ ਦੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਹਮਲੇ ਸਮੇਂ ਗੌਂਡ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਕੀਤੀ ਸੀ।
ਉਸਨੇ 1545 ਈ. ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ ਜਿਸਦਾ ਨਾਂ ਵੀਰ ਨਾਰਾਇਣ ਸੀ। ਦਲਪਟ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਮੌਤ1550 ਵਿੱਚ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਵੀਰ ਨਰਾਇਣ ਦੀ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਕਰਕੇ, ਦੁਰਗਾਵਤੀ ਨੇ ਗੋਂਡ ਰਾਜ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ। ਦੀਵਾਨ ਬਿਓਹਾਰ ਆਧਾਰ ਸਿਮਹਾ ਅਤੇ ਮੰਤਰੀ ਮਾਨ ਠਾਕੁਰ ਨੇ ਰਾਣੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਦੀ ਸਫਲਤਾਪੂਰਵਕ ਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵੀ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਦੇਖਭਾਲ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕੀਤੀ।
ਆਪਣੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਸਿੰਗੜਗੜ੍ਹ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਥਾਂ ਚੁਰਾਗੜ ਚਲੀ ਗਈ। ਇਹ ਸਤਪੁਰਾ ਪਹਾੜੀ ਲੜੀ 'ਤੇ ਸਥਿਤ ਰਣਨੀਤਕ ਮਹੱਤਵ ਦਾ ਕਿਲ੍ਹਾ ਸੀ.
ਸ਼ੇਰ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਸ਼ੁਜਾਤ ਖ਼ਾਨ ਨੇ ਮਾਲਵਾ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਪੁੱਤਰ ਬਾਜ਼ ਬਹਾਦੁਰ ਨੇ 1556 ਵਿਚ ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਸ ਦਾ ਰਾਜ ਕੀਤਾ। ਗੱਦੀ ਉੱਤੇ ਚੜ੍ਹਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਬਾਜ਼ ਨੇ ਰਾਣੀ ਦੁਰਗਾਵਤੀ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਪਰੰਤੂ ਹਮਲਾ ਵਾਪਸ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।
ਸੰਨ 1562 ਵਿੱਚ, ਅਕਬਰ ਨੇ ਮਾਲਵੇ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕ ਬਾਜ਼ ਬਹਾਦਰ ਨੂੰ ਹਰਾਇਆ ਅਤੇ ਮਾਲਵੇ ਨੂੰ ਜਿੱਤ ਲਿਆ, ਇਸ ਨੂੰ ਮੁਗ਼ਲ ਰਾਜ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ। ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ, ਰਾਣੀ ਦੀ ਰਾਜ ਦੀ ਹੱਦ ਮੁਗਲ ਸਾਮਰਾਜ ਨੂੰ ਛੂਹ ਗਈ।
ਰਾਣੀ ਦਾ ਸਮਕਾਲੀ ਇੱਕ ਮੁਗਲ ਜਰਨੈਲ, ਖਵਾਜਾ ਅਬਦੁੱਲ ਮਜੀਦ ਅਸਫ ਖਾਨ, ਇੱਕ ਅਭਿਲਾਸ਼ੀ ਆਦਮੀ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਰੀਵਾ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕ, ਰਾਮਚੰਦਰ ਨੂੰ ਹਰਾਇਆ ਸੀ। ਰਾਣੀ ਦੁਰਗਾਵਤੀ ਦੇ ਰਾਜ ਦੀ ਖੁਸ਼ਹਾਲੀ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਲੁਭਾਇਆ ਅਤੇ ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਅਕਬਰ ਤੋਂ ਆਗਿਆ ਲੈ ਕੇ ਉਸ ਨੇ ਰਾਣੀ ਦੇ ਰਾਜ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਮੁਗਲ ਹਮਲੇ ਦੀ ਇਹ ਯੋਜਨਾ ਅਕਬਰ ਦੇ ਵਿਸਥਾਰਵਾਦ ਅਤੇ ਸਾਮਰਾਜਵਾਦ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਸੀ।
ਜਦੋਂ ਰਾਣੀ ਨੇ ਅਸਾਫ ਖ਼ਾਨ ਦੇ ਹਮਲੇ ਬਾਰੇ ਸੁਣਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪੂਰੀ ਤਾਕਤ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਰਾਜ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਸ ਦੇ ਦੀਵਾਨ ਬਿਓਹਾਰ ਅੱਧਾ ਸਿਮਹਾ (ਆਦਰ ਕਾਯਾਸਥ) ਨੇ ਮੁਗਲ ਫੌਜਾਂ ਦੀ ਤਾਕਤ ਵੱਲ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕੀਤਾ। ਰਾਣੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਬਦਨਾਮੀ ਵਾਲੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਜਿਉਣ ਨਾਲੋਂ ਸਤਿਕਾਰ ਨਾਲ ਮਰਨਾ ਚੰਗਾ ਹੈ।
ਬਚਾਅ ਪੱਖ ਦੀ ਲੜਾਈ ਲੜਨ ਲਈ, ਉਹ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਪਹਾੜੀ ਲੜੀ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਦੋ ਨਦੀਆਂ ਗੌਰ ਤੇ ਨਰਮਦਾ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਸਥਿਤ ਨਾਰਾਈ ਗਈ। ਇਹ ਮੁਗਲ ਪਾਸੇ ਦੀ ਭੀੜ ਵਿੱਚ ਸਿਖਿਅਤ ਸਿਪਾਹੀ ਅਤੇ ਆਧੁਨਿਕ ਹਥਿਆਰਾਂ ਤੇ ਰਾਣੀ ਦੁਰਗਾਵਤੀ ਦੇ ਪਾਸੇ ਕੁਝ ਅਣ-ਸਿਖਿਅਤ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨਾਲ ਪੁਰਾਣੀ ਹਥਿਆਰਾਂ ਨਾਲ ਇੱਕ ਅਸਮਾਨੀ ਲੜਾਈ ਸੀ। ਉਸ ਦਾ ਫੌਜਦਾਰ ਅਰਜੁਨ ਦਾਸ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਰਾਣੀ ਨੇ ਬਚਾਅ ਦੀ ਖ਼ੁਦ ਅਗਵਾਈ ਕਰਨ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ਜਦੋਂ ਦੁਸ਼ਮਣ ਘਾਟੀ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਏ ਤਾਂ ਰਾਣੀ ਦੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਦੋਵਾਂ ਪਾਸਿਆਂ ਨੇ ਕੁਝ ਆਦਮੀ ਗਵਾਏ ਪਰ ਰਾਣੀ ਨੇ ਵਧੇਰੇ ਗੁਆਏ ਸਨ।
ਇਸ ਪੜਾਅ 'ਤੇ, ਰਾਣੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਲਾਹਕਾਰਾਂ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਰਣਨੀਤੀ ਦੀ ਸਮੀਖਿਆ ਕੀਤੀ। ਉਹ ਰਾਤ ਨੂੰ ਦੁਸ਼ਮਣ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ ਤਾਂਕਿ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹਮਾਇਤ ਕਰ ਸਕੇ ਪਰ ਉਸ ਦੇ ਲੈਫਟੀਨੈਂਟਾਂ ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਸੁਝਾਅ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਅਗਲੀ ਸਵੇਰ ਤੱਕ ਅਸਫ ਖਾਨ ਨੇ ਵੱਡੀਆਂ ਬੰਦੂਕਾਂ ਤਲਬ ਕਰ ਲਈਆਂ ਸਨ। ਰਾਣੀ ਆਪਣੀ ਹਾਥੀ ਸੈਨਾ ਤੇ ਸਵਾਰ ਹੋ ਕੇ ਲੜਾਈ ਲਈ ਆਈ। ਉਸ ਦੇ ਲੜਕੇ ਵੀਰ ਨਾਰਾਇਣ ਨੇ ਵੀ ਇਸ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਮੁਗਲ ਫੌਜ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਵਾਰ ਵਾਪਸ ਜਾਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ ਪਰ ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ, ਉਹ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਜਗ੍ਹਾ 'ਤੇ ਵਾਪਸ ਜਾਣਾ ਪਿਆ। ਲੜਾਈ ਦੇ ਦੌਰਾਨ, ਰਾਣੀ ਵੀ ਇੱਕ ਤੀਰ ਨਾਲ ਉਸ ਦੇ ਕੰਨ ਦੇ ਕੋਲ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋ ਗਈ। ਇੱਕ ਹੋਰ ਤੀਰ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਗਰਦਨ ਨੂੰ ਵਿੰਨ੍ਹਿਆ ਅਤੇ ਉਹ ਆਪਣੀ ਹੋਸ਼ ਗੁਆ ਬੈਠੀ। ਹੋਸ਼ ਵਾਪਸ ਆਉਣ 'ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਸਮਝਿਆ ਕਿ ਹਾਰ ਨੇੜੇ ਆ ਰਹੀ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਮਹਾਂਵਤ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਲੜਾਈ ਦਾ ਮੈਦਾਨ ਛੱਡਣ ਦੀ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ ਪਰ ਉਸ ਨੇ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਆਪਣਾ ਖੰਜਰ ਬਾਹਰ ਕੱਢ ਲਿਆ ਅਤੇ 24 ਜੂਨ 1564 ਨੂੰ ਆਪਣੇ-ਆਪ ਨੂੰ ਮਾਰ ਲਿਆ। ਉਸ ਦਾ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦਿਹਾੜਾ (24 ਜੂਨ 1564) ਅੱਜ ਵੀ "ਬਾਲਿਦਾਨ ਦਿਵਸ" ਵਜੋਂ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਮਾਨਤਾ[ਸੋਧੋ]
ਸਾਲ 1983 ਵਿੱਚ, ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਜਬਲਪੁਰ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦਾ ਨਾਂ ਰਾਣੀ ਦੁਰਗਾਵਤੀ ਵਿਸ਼ਵਵਿਦਿਆਲਿਆ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ। 24 ਜੂਨ 1988 ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਮੌਤ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਡਾਕ ਟਿਕਟ ਜਾਰੀ ਕੀਤੀ। ਜਬਲਪੁਰ ਜੰਕਸ਼ਨ ਅਤੇ ਜਾਮੂਤਵੀ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਦੀ ਰੇਲ ਮਹਾਰਾਣੀ ਦੇ ਨਾਮ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੁਰਗਾਵਤੀ ਐਕਸਪ੍ਰੈਸ (11449/11450) ਵਜੋਂ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।