ਅਰਜੁਨ (ਰੁੱਖ)
| ਅਰਜੁਨ ਰੁੱਖ | |
|---|---|
| |
| Scientific classification | |
| Kingdom: | |
| (unranked): | |
| (unranked): | |
| Order: | |
| Family: | |
| Genus: | ਟਰਮੀਨਾਲੀਆ
|
| Species: | 'ਟੀ. ਅਰਜੁਨਾ
|
| Binomial name | |
| ਟਰਮੀਨਾਲੀਆ ਅਰਜੁਨਾ (Roxb.) Wight & Arn.
| |
.jpg)
ਅਰਜੁਨ ਰੁੱਖ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਇੱਕ ਔਸ਼ਧੀ ਰੁੱਖ ਹੈ। ਇਸਨੂੰ ਘਵਲ, ਕਕੁਭ ਅਤੇ ਨਦੀਸਰਜ (ਨਦੀ ਨਾਲਿਆਂ ਦੇ ਕੰਢੇ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ) ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਕਹੁਆ ਅਤੇ ਸਾਦੜੀ ਨਾਮ ਨਾਲ ਬੋਲ-ਚਾਲ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਮਸ਼ਹੂਰ ਇਹ ਰੁੱਖ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਸਦਾਬਹਾਰ ਦਰਖਤ ਹੈ। ਲਗਭਗ 60 ਤੋਂ 80 ਫੁੱਟ ਉੱਚਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਹਿਮਾਲਾ ਦੀ ਤਰਾਈ, ਖੁਸ਼ਕ ਪਹਾੜੀ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਨਦੀ ਨਾਲਿਆਂ ਦੇ ਕੰਢੇ ਅਤੇ ਬਿਹਾਰ, ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਬਿਲਕ ਦਰਖਤ ਤੋਂ ਉਤਾਰ ਲੈਣ ਉੱਤੇ ਫਿਰ ਉਗ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਬਿਲਕ ਦਾ ਹੀ ਪ੍ਰਯੋਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉੱਗਣ ਲਈ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਦੋ ਵਰਖਾ ਰੁੱਤਾਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ। ਇੱਕ ਰੁੱਖ ਵਿੱਚ ਬਿਲਕ ਤਿੰਨ ਸਾਲ ਦੇ ਚੱਕਰ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਬਿਲਕ ਬਾਹਰ ਤੋਂ ਸਫੈਦ, ਅੰਦਰੋਂ ਚੀਕਣੀ ਮੋਟੀ ਅਤੇ ਹਲਕੇ ਗੁਲਾਬੀ ਰੰਗ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਲਗਭਗ 4 ਮਿਲੀਮੀਟਰ ਮੋਟੀ ਇਹ ਬਿਲਕ ਸਾਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਾਰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਲਹਿ ਕੇ ਹੇਠਾਂ ਡਿੱਗ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਸਵਾਦ ਕਸੈਲ਼ਾ ਅਤੇ ਤਿੱਖਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਟੱਕ ਲਾਉਣ ਨਾਲ ਰੁੱਖ ਤੋਂ ਇੱਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਦੁੱਧ ਨਿਕਲਦਾ ਹੈ।
ਪੱਤੇ ਅਮਰੂਦ ਦੇ ਪੱਤਿਆਂ ਵਾਂਗ 7 ਤੋਂ 20 ਸੈਂਟੀਮੀਟਰ ਲੰਬੇ ਆਇਤਾਕਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਕਿਤੇ - ਕਿਤੇ ਨੁਕੀਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਕੰਡੇ ਸਰਲ ਅਤੇ ਕਿਤੇ - ਕਿਤੇ ਸੂਖਮ ਦੰਦਾਂ ਵਾਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਬਸੰਤ ਵਿੱਚ ਨਵੇਂ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਛੋਟੀਆਂ – ਛੋਟੀਆਂ ਟਾਹਣੀਆਂ ਨੂੰ ਲੱਗੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਉੱਪਰੀ ਭਾਗ ਚੀਕਣਾ ਅਤੇ ਹੇਠਲਾ ਰੁੱਖਾ ਅਤੇ ਸ਼ਿਰਾਯੁਕਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਫਲ ਬਸੰਤ ਵਿੱਚ ਹੀ ਆਉਂਦੇ ਹਨ, ਸਫੈਦ ਜਾਂ ਪੀਲੀਆਂ ਮੰਜਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਲੱਗੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਹਲਕੀ ਜਿਹੀ ਸੁਗੰਧ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਫਲ ਲੰਬੇ ਅੰਡਾਕਾਰ 5 ਜਾਂ 7 ਧਾਰੀਆਂ ਵਾਲੇ ਜੇਠ ਤੋਂ ਸਾਉਣ ਮਹੀਨੇ ਵਿੱਚ ਲੱਗਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਰਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਪਕਦੇ ਹਨ। 2 ਤੋਂ 5 ਸੈਂਟੀ ਮੀਟਰ ਲੰਬੇ ਇਹ ਫਲ ਕੱਚੀ ਦਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਹਰੇ - ਪੀਲੇ ਅਤੇ ਪੱਕਣ ਉੱਤੇ ਭੂਰੇ - ਲਾਲ ਰੰਗ ਦੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।[1] ਫਲਾਂ ਦੀ ਦੁਰਗੰਧ ਬਦਮਜ਼ਾ ਅਤੇ ਸਵਾਦ ਕਸੈਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਫਲ ਹੀ ਅਰਜੁਨ ਦਾ ਬੀਜ ਹੈ। ਅਰਜੁਨ ਰੁੱਖ ਦੀ ਗੂੰਦ ਸਵੱਛ ਸੋਨੇ-ਰੰਗੀ, ਭੂਰੀ ਅਤੇ ਪਾਰਦਰਸ਼ਕ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
ਅਰਜੁਨ ਜਾਤੀ ਦੇ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਪੰਦਰਾਂ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਰੁੱਖ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਕਾਰਨ ਕਿਸ ਦੀ ਔਸ਼ਧੀ ਦਿਲ ਦੀ ਲਹੂਵਾਹਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਉੱਤੇ ਕਾਰਜ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਇਹ ਪਹਿਚਾਣ ਕਰਨਾ ਬਹੁਤ ਜਰੂਰੀ ਹੈ। ਡਰਗਸ ਆਫ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੇ ਵਿਦਵਾਨ ਲੇਖਕ ਡ. ਘੋਸ਼ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਆਧੁਨਿਕ ਵਿਗਿਆਨੀ ਅਰਜੁਨ ਦੇ ਲਹੂਵਾਹਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਉੱਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਬਣਾ ਸਕਣ ਵਿੱਚ ਅਸਮਰਥ ਇਸ ਕਾਰਨ ਰਹੇ ਹਨ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਆਕ੍ਰਿਤੀ ਵਿੱਚ ਯੋਗ ਸਜਾਤੀਆਂ ਦੀ ਮਿਲਾਵਟ ਬਹੁਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਬਿਲਕ ਇੱਕੋ ਜਿਹੀ ਦਿੱਖਣ ਪਰ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਰਾਸਾਇਣਕ ਗੁਣ ਅਤੇ ਭੈਸ਼ਜੀਏ ਪ੍ਰਭਾਵ ਮੂਲੋਂ ਭਿੰਨ ਹੈ। ਠੀਕ ਅਰਜੁਨ ਦੀ ਬਿਲਕ ਹੋਰ ਰੁੱਖਾਂ ਦੀ ਤੁਲਣਾ ਵਿੱਚ ਕਿਤੇ ਜਿਆਦਾ ਮੋਟੀ ਅਤੇ ਪੋਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਸ਼ਾਖਾ ਰਹਿਤ ਇਹ ਬਿਲਕ ਅੰਦਰ ਤੋਂ ਲਹੂ ਵਰਗੇ ਰੰਗ ਵਾਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਦਰਖਤ ਤੋਂ ਬਿਲਕ ਚੀਕਣੀ ਚਾਦਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਉੱਤਰ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਦਰਖਤ ਦਾ ਤਣਾ ਬਹੁਤ ਚੌੜਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਅਰਜੁਨ ਦੀ ਬਿਲਕ ਨੂੰ ਸੁਕਾ ਕੇ ਸੁੱਕੇ ਸੀਤਲ ਸਥਾਨ ਵਿੱਚ ਚੂਰਣ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਬੰਦ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਹੋਮੀਉਪੈਥੀ ਵਿੱਚ ਅਰਜੁਨ ਇੱਕ ਪ੍ਰਚੱਲਤ ਔਸ਼ਧੀ ਹੈ। ਦਿਲ ਦੇ ਰੋਗ ਸੰਬੰਧੀ ਸਾਰੇ ਲੱਛਣਾਂ ਵਿੱਚ ਖਾਸ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਕਿਰਿਆ ਸੰਬੰਧੀ ਵਿਕਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦੇ ਤਿੰਨ ਐਕਸ ਅਤੇ ਤੀਹਵੀਂ ਪੋਟੈਂਸੀ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਯੋਗ ਨੂੰ ਹੋਮੀਉਪੈਥੀ ਦੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸਫਲ ਦੱਸਿਆ ਹੈ। ਅਰਜੁਨ ਸੰਬੰਧੀ ਮਤਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਅਤੇ ਆਧੁਨਿਕ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਤਕੜਾ ਮੱਤਭੇਦ ਹੈ। ਫਿਰ ਵੀ ਹੌਲੀ - ਹੌਲੀ ਸੋਧ ਕਾਰਜ ਦੁਆਰਾ ਕਾਨੂੰਨੀ ਪ੍ਰਤੀਪਾਦਨ ਹੁਣ ਸਿੱਧ ਹੁੰਦੇ ਚਲੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ।
ਰਾਸਾਇਣਕ ਸੰਗਠਨ - ਅਰਜੁਨ ਦੀ ਬਿਲਕ ਵਿੱਚ ਪਾਏ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਮੁੱਖ ਤੱਤ ਹਨ - ਬੀਟਾ ਸਾਇਟੋਸਟੇਰਾਲ, ਅਰਜੁਨਿਕ ਏਸਿਡ ਅਤੇ ਫਰੀਡੇਲੀਨ। ਅਰਜੁਨਿਕ ਏਸਿਡ ਗਲੂਕੋਜ ਦੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਗਲੂਕੋਸਾਈਡ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਅਰਜੁਨੇਟਿਕ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਅਰਜੁਨ ਦੀ ਬਿਲਕ ਵਿੱਚ ਪਾਏ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਹੋਰ ਤੱਤ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ -
- (1) ਟੈਨਿਨਸ - ਬਿਲਕ ਦਾ 20 ਤੋਂ 25 ਫ਼ੀਸਦੀ ਭਾਗ ਟੈਨਿਨਸ ਤੋਂ ਹੀ ਬਣਦਾ ਹੈ। ਪਾਇਰੋਗੇਲਾਲ ਅਤੇ ਕੇਟੇਕਾਲ ਦੋਨਾਂ ਹੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਟੈਨਿਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।
- (2) ਲੂਣ - ਕੈਲਸ਼ੀਅਮ ਕਾਰਬੋਨੇਟ ਲਗਭਗ 34 ਫ਼ੀਸਦੀ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦੀ ਰਾਖ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਅਤੇ ਖਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸੋਡੀਅਮ, ਮੈਗਨੀਸ਼ੀਅਮ ਅਤੇ ਅਲਿਉਮੀਨੀਅਮ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹੈ। ਇਸ ਕੈਲਸ਼ੀਅਮ ਸੋਡੀਅਮ ਪੱਖ ਦੀ ਜ਼ਿਆਦਤੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੀ ਇਹ ਦਿਲ ਦੀਆਂ ਮਾਸ ਪੇਸ਼ੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸੂਖਮ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਕਾਰਜ ਕਰ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ।
- (3) ਵੱਖ ਵੱਖ ਪਦਾਰਥ ਹਨ - ਸ਼ਕਰ, ਰੰਜਕ ਪਦਾਰਥ, ਵੱਖ ਵੱਖ ਅਗਿਆਤ ਕਾਰਬਨਿਕ ਏਸਿਡ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਈਸਟਰਸ।
ਹੁਣ ਤੱਕ ਅਰਜੁਨ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਵੱਖ ਵੱਖ ਘਟਕਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਯੋਗੀ ਜੀਵਾਂ ਉੱਤੇ ਜੋ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵੇਖੇ ਗਏ ਹਨ, ਉਸ ਤੋਂ ਇਸ ਦੇ ਦੱਸੇ ਗੁਣਾਂ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਵੱਖ ਵੱਖ ਪ੍ਰਯੋਗਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪਾਇਆ ਗਿਆ ਹੇ ਕਿ ਅਰਜੁਨ ਤੋਂ ਦਿਲ ਦੇ ਪੱਠਿਆਂ ਨੂੰ ਬਲ ਮਿਲਦਾ ਹੈ, ਧੜਕਣ ਠੀਕ ਅਤੇ ਬਲਵਾਨ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀ ਮਿੰਟ ਗਤੀ ਵੀ ਘੱਟ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਸਟਰੋਕ ਵਾਲਿਊਮ ਅਤੇ ਕਾਰਡਿਅਕ ਆਉਟਪੁਟ ਵਧਦੀ ਹੈ। ਦਿਲ ਮਜ਼ਬੂਤ ਅਤੇ ਉਤੇਜਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਲਹੂ ਸਤੰਭਕ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤੀਲਹੂ ਸਤੰਭਕ ਦੋਨੋਂ ਹੀ ਗੁਣ ਹਨ। ਜਿਆਦਾ ਖੂਨ ਵਹਾ ਹੋਣ ਦੀ ਹਾਲਤ ਤੋਂ ਜਾਂ ਕੋਸ਼ਿਕਾਵਾਂ ਦੀ ਬਲਾਕ ਦੇ ਕਾਰਨ ਟੁੱਟਣ ਦਾ ਖ਼ਤਰਾ ਹੋਣ ਤੇ ਇਹ ਸਤੰਭਕ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਲੇਕਿਨ ਦਿਲ ਦੀਆਂ ਲਹੂਵਾਹਕ (ਕੋਰੋਨਰੀ) ਧਮਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਥੱਕਾ ਨਹੀਂ ਬਨਣ ਦਿੰਦਾ ਅਤੇ ਵੱਡੀ ਧਮਣੀ ਤੋਂ ਪ੍ਰਤੀ ਮਿੰਟ ਭੇਜੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਲਹੂ ਦੇ ਪਰਵਾਹ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਹ ਸਰੀਰ ਵਿਆਪੀ ਅਤੇ ਹਵਾ ਕੋਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਜਮੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਮੂਤਰ ਰਸਤੇ ਬਾਹਰ ਕੱਢ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਸੂਖਮ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਖਣਿਜ ਲੂਣ ਮੌਜੂਦ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਹ ਇੱਕ ਤੇਜ ਪੇਸ਼ੀ ਉਤੇਜਕ ਵੀ ਹੈ।[2]
ਹਵਾਲੇ[ਸੋਧੋ]
- ↑ Moulisha Biswas, Kaushik Biswas, Tarun K Karan, Sanjib Bhattacharya, Ashoke K Ghosh, and Pallab K Haldar, Evaluation of analgesic and anti-inflammatory activities of Terminalia arjuna leaf Archived 2012-04-02 at the Wayback Machine., Journal of Phytology 2011, 3(1): 33-38.
- ↑ "ਪੁਰਾਲੇਖ ਕੀਤੀ ਕਾਪੀ". Archived from the original on 2010-11-27. Retrieved 2012-08-22.
{{cite web}}: Unknown parameter|dead-url=ignored (|url-status=suggested) (help)