ਅਸ਼ੋਕ ਦੇ ਥੰਮ੍ਹ

ਅਸ਼ੋਕ ਦੇ ਥੰਮ੍ਹ (ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ: pillars of Ashoka) ਪੂਰੇ ਭਾਰਤੀ ਉਪ ਮਹਾਂਦੀਪ ਵਿੱਚ ਫੈਲੇ ਹੋਏ ਇੱਕ-ਮੋਲੀਥਿਕ ਥੰਮ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਲੜੀ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤੀਜੇ ਮੌਰੀਆ ਸਮਰਾਟ ਅਸ਼ੋਕ ਮਹਾਨ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ - ਜਾਂ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਹੁਕਮਾਂ ਨਾਲ ਉੱਕਰਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸਦਾ ਸਮਾਂ ਅੰ. 268 ਤੋਂ 232 ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਤੱਕ ਸੀ।^[1] ਅਸ਼ੋਕ ਨੇ ਆਪਣੇ ਖੁਦ ਦੇ ਥੰਮ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਨ ਲਈ ਧੰਮ ਥੰਭਾ (ਧਰਮ ਸਤੰਭਾ), ਭਾਵ "ਧਰਮ ਦੇ ਥੰਮ੍ਹ" ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ। ਇਹ ਥੰਮ੍ਹ ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਰਕੀਟੈਕਚਰ ਦੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਮਾਰਕ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਮੌਰੀਆ ਪਾਲਿਸ਼ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਅਸ਼ੋਕ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਏ ਗਏ ਵੀਹ ਥੰਮ੍ਹ ਅਜੇ ਵੀ ਬਚੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਉਸਦੇ ਹੁਕਮਾਂ ਦੇ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੀਆਂ ਕੈਪੀਟਲਾਂ ਵਾਲੇ ਸਿਰਫ਼ ਕੁਝ ਹੀ ਬਚੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸੱਤ ਪੂਰੇ ਨਮੂਨੇ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਦੋ ਥੰਮ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਫਿਰੋਜ਼ ਸ਼ਾਹ ਤੁਗਲਕ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਤਬਦੀਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਮੁਗਲ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕਈ ਥੰਮ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤਬਦੀਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੀਆਂ ਰਾਜਧਾਨੀਆਂ ਨੂੰ ਹਟਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਔਸਤਨ 12 and 15 m (40 and 50 ft) ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਉੱਚੇ, ਅਤੇ ਹਰੇਕ ਦਾ ਭਾਰ 50 ਟਨ ਤੱਕ ਸੀ, ਇਹਨਾਂ ਥੰਮ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਘਸੀਟਿਆ ਗਿਆ, ਕਈ ਵਾਰ ਸੈਂਕੜੇ ਮੀਲ, ਜਿੱਥੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਖੜ੍ਹਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।^[2]

ਅਸ਼ੋਕ ਦੇ ਥੰਮ੍ਹ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੇ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਪੱਥਰ ਦੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹਨ। ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਹੋਰ ਥੰਮ੍ਹ ਦਾ ਟੁਕੜਾ, ਪਾਟਲੀਪੁੱਤਰ ਰਾਜਧਾਨੀ, ਸ਼ਾਇਦ ਥੋੜ੍ਹਾ ਪੁਰਾਣਾ ਹੈ। ਇਹ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਤੀਜੀ ਸਦੀ ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਭਾਰਤੀ ਆਰਕੀਟੈਕਚਰਲ ਉਸਾਰੀਆਂ ਲਈ ਪੱਥਰ ਦੀ ਬਜਾਏ ਲੱਕੜ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਮੁੱਖ ਸਮੱਗਰੀ ਵਜੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ, ਅਤੇ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਪੱਥਰ ਫਾਰਸੀਆਂ ਅਤੇ ਯੂਨਾਨੀਆਂ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਪਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੋਵੇ। 1950 ਵਿੱਚ, ਉੱਥੇ ਸਥਿਤ ਕਾਲਮ ਤੋਂ ਅਸ਼ੋਕ ਦੀ ਸ਼ੇਰ ਰਾਜਧਾਨੀ ਦੀ ਇੱਕ ਗ੍ਰਾਫਿਕ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧਤਾ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰਤ ਰਾਜ ਚਿੰਨ੍ਹ ਵਜੋਂ ਅਪਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ।

ਅਸ਼ੋਕ ਦੇ ਸਾਰੇ ਥੰਮ੍ਹ ਬੋਧੀ ਮੱਠਾਂ, ਬੁੱਧ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਕਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਥਾਨਾਂ ਅਤੇ ਤੀਰਥ ਸਥਾਨਾਂ 'ਤੇ ਬਣਾਏ ਗਏ ਸਨ। ਕੁਝ ਕਾਲਮਾਂ 'ਤੇ ਭਿਕਸ਼ੂਆਂ ਅਤੇ ਭਿਕਸ਼ੂਆਂ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਿਤ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਹਨ। ਕੁਝ ਅਸ਼ੋਕ ਦੇ ਦੌਰੇ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਬਣਾਏ ਗਏ ਸਨ। ਮੁੱਖ ਥੰਮ੍ਹ ਭਾਰਤੀ ਰਾਜਾਂ ਬਿਹਾਰ, ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਹਰਿਆਣਾ ਦੇ ਕੁਝ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਹਨ।

ਅਸ਼ੋਕ ਅਤੇ ਬੁੱਧ ਧਰਮ

ਅਸ਼ੋਕ 269 ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਦਾਦਾ ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਮੌਰਿਆ ਦੁਆਰਾ ਸਥਾਪਿਤ ਮੌਰੀਆ ਸਾਮਰਾਜ ਨੂੰ ਵਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਲੈ ਕੇ ਗੱਦੀ 'ਤੇ ਬੈਠਾ। ਆਪਣੇ ਰਾਜ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਅਸ਼ੋਕ ਨੂੰ ਇੱਕ ਜ਼ਾਲਮ ਸ਼ਾਸਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਆਪਣੇ ਰਾਜਗੱਦੀ ਤੋਂ ਅੱਠ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਉਸਨੇ ਕਲਿੰਗਾ ਵਿੱਚ ਮੁਹਿੰਮ ਚਲਾਈ ਜਿੱਥੇ ਉਸਦੇ ਆਪਣੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ, "ਇੱਕ ਲੱਖ ਪੰਜਾਹ ਹਜ਼ਾਰ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਨਿਕਾਲਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਇੱਕ ਲੱਖ ਮਾਰੇ ਗਏ ਅਤੇ ਜਿੰਨੇ ਮਰ ਗਏ..." ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਫ਼ਰਮਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਦੱਸਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਘਟਨਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਸ਼ੋਕ ਨੇ ਜਾਨ ਦੇ ਨੁਕਸਾਨ ਲਈ ਪਛਤਾਵੇ ਵਿੱਚ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਅਪਣਾ ਲਿਆ। ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਇੱਕ ਰਾਜ ਧਰਮ ਬਣ ਗਿਆ ਅਤੇ ਅਸ਼ੋਕ ਦੇ ਸਮਰਥਨ ਨਾਲ ਇਹ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਫੈਲਿਆ। ਥੰਮ੍ਹਾਂ 'ਤੇ ਲਿਖੇ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਬੋਧੀ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਨੈਤਿਕਤਾ ਬਾਰੇ ਹੁਕਮ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਤੀਜੀ ਸਦੀ ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਵਿੱਚ ਜੋੜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।

ਪੂਰੇ ਖੜ੍ਹੇ ਥੰਮ੍ਹ, ਜਾਂ ਅਸ਼ੋਕਨ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖਾਂ ਵਾਲੇ ਥੰਮ੍ਹ

ਦਿੱਲੀ-ਟੋਪਰਾ ਥੰਮ੍ਹ, ਫਿਰੋਜ਼ਸ਼ਾਹ ਕੋਟਲਾ, ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ (ਥੰਮ੍ਹ ਦੇ ਹੁਕਮ I, II, III, IV, V, VI, VII); 1356 ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਫਿਰੋਜ਼ ਸ਼ਾਹ ਤੁਗਲਕ ਦੁਆਰਾ ਹਰਿਆਣਾ ਦੇ ਯਮੁਨਾਨਗਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਟੋਪਰਾ ਕਲਾਂ ਤੋਂ ਦਿੱਲੀ ਚਲੇ ਗਏ।
ਦਿੱਲੀ-ਮੇਰਠ, ਦਿੱਲੀ ਰਿਜ, ਦਿੱਲੀ (ਥੰਮ੍ਹ ਹੁਕਮਨਾਮੇ I, II, III, IV, V, VI); 1356 ਵਿੱਚ ਫਿਰੋਜ਼ ਸ਼ਾਹ ਤੁਗਲਕ ਦੁਆਰਾ ਮੇਰਠ ਤੋਂ ਦਿੱਲੀ ਲਿਜਾਇਆ ਗਿਆ।^[3]
ਨਿਗਾਲੀ ਸਾਗਰ (ਜਾਂ ਨਿਗਲੀਵਾ, ਨਿਗਾਲੀਹਾਵਾ), ਲੁੰਬਿਨੀ ਨੇੜੇ, ਨੇਪਾਲ । ਥੰਮ੍ਹ ਤੋਂ ਰਾਜਧਾਨੀ ਗਾਇਬ, ਇੱਕ ਅਸ਼ੋਕ ਫ਼ਰਮਾਨ। ਅਸ਼ੋਕ ਦੇ 20ਵੇਂ ਰਾਜ ਸਾਲ ( ਅੰ. 249 BC )।^[3]
ਰੁਪਾਂਦੇਹੀ, ਲੁੰਬਿਨੀ ਨੇੜੇ, ਨੇਪਾਲ । ਇਹ ਵੀ ਅਸ਼ੋਕ ਦੇ 20ਵੇਂ ਰਾਜ ਸਾਲ ( ਅੰ. 249 BC ਵਿੱਚ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ), ਅਸ਼ੋਕ ਦੀ ਲੁੰਬਿਨੀ ਯਾਤਰਾ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ। ਪੂੰਜੀ ਗੁੰਮ ਹੈ, ਪਰ ਜ਼ਾਹਰ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇੱਕ ਘੋੜਾ ਸੀ।^[3]
ਇਲਾਹਾਬਾਦ ਥੰਮ੍ਹ, ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ (ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕੌਸ਼ਾਂਬੀ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਸੀ ਅਤੇ ਸ਼ਾਇਦ ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੁਆਰਾ ਇਲਾਹਾਬਾਦ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ; ਥੰਮ੍ਹ ਦੇ ਹੁਕਮਨਾਮੇ I-VI, ਰਾਣੀ ਦਾ ਹੁਕਮਨਾਮੇ, ਵਿਵਾਦ ਵਾਲਾ ਹੁਕਮਨਾਮੇ)।^[3]
ਰਾਮਪੁਰਵਾ, ਚੰਪਾਰਨ, ਬਿਹਾਰ ਦੋ ਥੰਮ੍ਹ: ਇੱਕ ਸ਼ੇਰ ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਥੰਮ੍ਹੀ ਦੇ ਹੁਕਮ I, II, III, IV, V, VI ਲਿਖੇ ਹੋਏ ਹਨ; ਇੱਕ ਬਲਦ ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਬਲਦ ਕੈਪੀਟਲ ਦੇ ਅਬੇਕਸ ਵਿੱਚ ਯੂਨਾਨੀ ਡਿਜ਼ਾਈਨਾਂ ਤੋਂ ਲਏ ਗਏ ਹਨੀਸਕਲ ਅਤੇ ਪਾਮੇਟ ਡਿਜ਼ਾਈਨ ਹਨ।^[3]
ਸਾਂਚੀ, ਭੋਪਾਲ ਦੇ ਨੇੜੇ, ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਚਾਰ ਸ਼ੇਰ, ਸ਼ਿਜ਼ਮ ਐਡਿਕਟ।^[3]
ਸਾਰਨਾਥ, ਵਾਰਾਣਸੀ ਦੇ ਨੇੜੇ, ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਚਾਰ ਸ਼ੇਰ, ਥੰਮ੍ਹ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ, ਭੇਦ ਹੁਕਮਨਾਮਾ। ^[3] ਇਹ ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਚਿੰਨ੍ਹ ਵਿੱਚ ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ ਮਸ਼ਹੂਰ " ਅਸ਼ੋਕ ਦੀ ਸ਼ੇਰ ਰਾਜਧਾਨੀ " ਹੈ।
ਲੌਰੀਆ-ਨੰਦੰਗਰਥ, ਚੰਪਾਰਨ, ਬਿਹਾਰ, ਸਿੰਗਲ ਸ਼ੇਰ, ਪਿਲਰ ਐਡੀਕਟ I, II, III, IV, V, VI।^[3]
ਲੌਰੀਆ ਅਰਰਾਜ, ਚੰਪਾਰਨ, ਬਿਹਾਰ (ਥੰਮ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੁਕਮ I, II, III, IV, V, VI)।^[3]
ਵੈਸ਼ਾਲੀ, ਬਿਹਾਰ, ਇੱਕਲਾ ਸ਼ੇਰ, ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਦੇ।^[3]

ਪੂਰੇ ਖੜ੍ਹੇ ਥੰਮ੍ਹ, ਜਾਂ ਅਸ਼ੋਕਨ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖਾਂ ਵਾਲੇ ਥੰਮ੍ਹ
ਵੈਸ਼ਾਲੀ ਲੌਰੀਆ-ਨੰਦਨਗੜ੍ਹ ਲੌਰੀਆ-ਅਰਾਜ ਦਿੱਲੀ-ਮੇਰਠ (ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮੇਰਠ ਤੋਂ, ਆਵਾਜਾਈ ਦੌਰਾਨ ਟੁਕੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਟੁੱਟਿਆ ਹੋਇਆ)। ਦਿੱਲੀ-ਟੋਪਰਾ (ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਟੋਪੜਾ ਕਲਾਂ ਤੋਂ)। ਇਲਾਹਾਬਾਦ (ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕੋਸੰਬੀ ਤੋਂ) ਲੁੰਬਿਨੀ (ਅੱਧੇ ਟੁੱਟੇ ਹੋਏ)। 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ ਟੋਪੀ। ਸਾਰਨਾਥ ਸਾਂਚੀ ਰਾਮਪੁਰਵਾ ਨਿਗਾਲੀ ਸਾਗਰ ਅਮਰਾਵਤੀ ਦੇ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਵਾਲੇ ਥੰਮ੍ਹ ਦਾ ਟੁਕੜਾ।

ਅਸ਼ੋਕ ਦੇ ਥੰਮ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਜਾਣੀਆਂ-ਪਛਾਣੀਆਂ ਰਾਜਧਾਨੀਆਂ ਸ਼ੈਲੀਗਤ ਅਤੇ ਤਕਨੀਕੀ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਕਾਲਕ੍ਰਮ ਅਨੁਸਾਰ ਕ੍ਰਮਬੱਧ।
ਵੈਸ਼ਾਲੀ ਸ਼ੇਰ ਸਾਂਕੀਸਾ ਹਾਥੀ। ਰਾਮਪੁਰਵਾ ਜ਼ੇਬੂ ਬਲਦ ਅਸਲੀ (ਹੁਣ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਭਵਨ, ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ)। ਲੌਰੀਆ ਨੰਦਨਗੜ੍ਹ ਸ਼ੇਰ। ਰਾਮਪੁਰਵਾ ਸ਼ੇਰ। ਚਾਰ ਸ਼ੇਰ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਦੇ ਸ਼ਾਇਦ ਪਹੀਏ ਨਾਲ ਤਾਜ ਪਹਿਨਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਸਾਂਚੀ ਤੋਂ। ਸਾਰਨਾਥ ਤੋਂ " ਅਸ਼ੋਕ ਦੀ ਸ਼ੇਰ ਰਾਜਧਾਨੀ "।