ਇਨਾਯਤ ਖਾਨ
ਇਨਾਯਤ ਖਾਨ ਰਹਿਮਤ ਖਾਨ (ਉਰਦੂਃ انایت خان رحمت خان 5 ਜੁਲਾਈ 1882-5 ਫਰਵਰੀ 1927) ਸੰਗੀਤ ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ, ਗਾਇਕ, ਸਰਸਵਤੀ ਵੀਨਾ ਦਾ ਨੁਮਾਇੰਦਾ, ਕਵੀ, ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਅਤੇ ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਸੂਫੀਵਾਦ ਦੇ ਪ੍ਰਸਾਰਣ ਦਾ ਮੋਢੀ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੀ ਅਪੀਲ 'ਤੇ, ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਜੱਦੀ ਸੂਫੀ ਪਰੰਪਰਾ ਅਤੇ ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਦੇ ਸੱਯਦ ਅਬੂ ਹਾਸ਼ਿਮ ਮਦਨੀ (ਡੀ. 1907) ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਚਾਰ-ਗੁਣਾ ਸਿਖਲਾਈ ਅਤੇ ਅਧਿਕਾਰ ਦੇ ਅਧਾਰ' ਤੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 1914 ਵਿੱਚ ਲੰਡਨ ਵਿੱਚ ਸੂਫੀਵਾਦ (ਸੂਫੀ ਆਰਡਰ) ਦੀ ਇੱਕ ਵਿਵਸਥਾ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤੀ। ਸੰਨ 1927 ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ, ਪੂਰੇ ਯੂਰਪ ਅਤੇ ਉੱਤਰੀ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤੇ ਜਾ ਚੁੱਕੇ ਸਨ, ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਦੇ ਕਈ ਖੰਡ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤੇ ਜਾ ਚੁੱਕੇ ਸਨ।
ਮੁਢਲਾ ਜੀਵਨ
[ਸੋਧੋ]ਇਨਾਯਤ ਖਾਨ ਦਾ ਜਨਮ ਬਡ਼ੌਦਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਚੰਗੇ ਮੁਗਲ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਪੁਰਖੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਯੂਜ਼ਖਾਨ (ਕੇਂਦਰੀ ਏਸ਼ੀਆਈ ਸਰਦਾਰ ਅਤੇ ਬਖ਼ਸ਼ੀ (ਸ਼ਮਨ) ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਚਗਤਾਈ ਖਾਨਤੇ ਦੇ ਤੁਰਕਮੇਨ ਸਨ ਜੋ ਅਮੀਰ ਤੈਮੂਰ ਦੇ ਰਾਜ ਦੌਰਾਨ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਿਆਲਕੋਟ ਵਿੱਚ ਵਸ ਗਏ ਸਨ। ਇਨਾਯਤ ਖਾਨ ਦੇ ਨਾਨਾ ਰਤਨ ਮੌਲਾਬਖਸ਼ ਸ਼ੋਲੇ ਖਾਨ, ਇੱਕ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਕਲਾਸੀਕਲ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਅਕ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ "ਭਾਰਤ ਦਾ ਬੀਥੋਵਨ" ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।
ਸੂਫੀਵਾਦ
[ਸੋਧੋ]ਇਨਾਯਤ ਖਾਨ ਦੇ ਸੂਫੀ ਸਰੋਤਾਂ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੇ ਪੁਰਖਿਆਂ ਦੀਆਂ ਦੋਵੇਂ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਮਹਾਸ਼ੈਖਾਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਯਾਦ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸੱਯਦ ਅਬੂ ਹਾਸ਼ਿਮ ਮਦਨੀ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸਿੱਖਿਆ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ। ਬਾਅਦ ਵਾਲੇ ਤੋਂ ਉਸ ਨੂੰ ਚਾਰ ਪ੍ਰਸਾਰਣ ਵਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਮਿਲੇ, ਜੋ ਸੂਫੀਵਾਦ ਦੇ ਚਿਸ਼ਤੀ, ਸੁਹਰਾਵਰਦੀ, ਕਾਦਰੀ ਅਤੇ ਨਕਸ਼ਬੰਦੀ ਆਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਦਾ ਗਠਨ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ, ਸ਼ਾਹ ਕਲੀਮ ਅੱਲ੍ਹਾ ਜਹਾਨਾਬਾਦੀ ਦੀ ਦਿੱਲੀ-ਅਧਾਰਿਤ ਵਿਰਾਸਤ ਰਾਹੀਂ ਲੱਭਿਆ ਗਿਆ ਚਿਸ਼ਤੀ ਵੰਸ਼ ਮੁੱਖ ਸੀ।
ਯਾਤਰਾਵਾਂ
[ਸੋਧੋ]ਇਨਾਯਤ ਖਾਨ ਨੇ ਆਪਣੇ ਭਰਾ ਮਹਿਬੂਬ ਖਾਨ ਅਤੇ ਚਚੇਰੇ ਭਰਾ ਮੁਹੰਮਦ ਅਲੀ ਖਾਨ ਨਾਲ 1910 ਤੋਂ 1912 ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕੀਤਾ। ਉਸਨੇ ਇੰਗਲੈਂਡ, ਫਰਾਂਸ ਅਤੇ ਰੂਸ ਵਿੱਚ ਵੀ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਕੀਤੀਆਂ। ਪਹਿਲੇ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ ਦੌਰਾਨ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਲੰਡਨ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋਏ, ਆਪਣੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਸੂਫ਼ੀਵਾਦ ਦੀ ਇੱਕ ਵਿਵਸਥਾ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਕੀਤੀ। ਯੁੱਧ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸਨੇ ਵਿਆਪਕ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ, ਅਤੇ ਯੂਰਪ ਅਤੇ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਉਸਦੇ ਮੱਦੇਨਜ਼ਰ ਕਈ ਸੂਫੀ ਕੇਂਦਰ ਉਭਾਰੇ ਗਏ। ਉਹ ਆਖਰਕਾਰ ਫਰਾਂਸ ਦੇ ਸੁਰੇਸਨ ਵਿੱਚ ਘਰ ਲੈ ਕੇ ਅਤੇ ਖਾਨਕਾਹ (ਸੂਫੀ ਲੌਜ) ਵਿੱਚ ਸੈਟਲ ਹੋ ਗਿਆ ਜਿਸ ਨੂੰ ਫਜ਼ਲ ਮੰਜ਼ਿਲ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਸਿੱਖਿਆ
[ਸੋਧੋ]ਇਨਾਯਤ ਖਾਨ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਨੇ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਏਕਤਾ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵ ਦੇ ਸਾਰੇ ਮਹਾਨ ਧਰਮ ਦੇ ਪੈਗੰਬਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸੰਚਾਰਿਤ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਾਂ ਦੀ ਸਦਭਾਵਨਾ 'ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਸ ਦੇ ਭਾਸ਼ਣ ਧਰਮ, ਕਲਾ, ਸੰਗੀਤ, ਨੈਤਿਕਤਾ, ਦਰਸ਼ਨ, ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਸਿਹਤ ਅਤੇ ਇਲਾਜ ਵਰਗੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਨ। ਇਨਾਯਤ ਖਾਨ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ਾ ਪਰਮਾਤਮਾ-ਬੋਧ ਦੀ ਰਹੱਸਮਈ ਖੋਜ ਸੀ। ਇਸ ਦੇ ਲਈ ਉਸਨੇ ਇੱਕ ਅੰਦਰੂਨੀ ਸਕੂਲ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮੁਜਾਹਦਾ, ਮੁਰਕਾਬਾ, ਮੁਸਹਦਾ ਅਤੇ ਮੁਆਇਨਾ ਦੇ ਰਵਾਇਤੀ ਸੂਫੀ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਦੇ ਅਧਾਰ ਤੇ ਚਿੰਤਨਸ਼ੀਲ ਅਧਿਐਨ ਦੇ ਚਾਰ ਪੜਾਅ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਸਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਇਕਾਗਰਤਾ, ਚਿੰਤਨ, ਧਿਆਨ ਅਤੇ ਅਹਿਸਾਸ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ।
ਮੌਤ ਅਤੇ ਵਿਰਾਸਤ
[ਸੋਧੋ]1926 ਵਿੱਚ ਇਨਾਯਤ ਖਾਨ ਭਾਰਤ ਵਾਪਸ ਆਇਆ ਅਤੇ 5 ਫਰਵਰੀ 1927 ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਉਸ ਨੂੰ ਨਿਜ਼ਾਮੂਦੀਨ, ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਇਨਾਯਤ ਖਾਨ ਦਰਗਾਹ ਵਿੱਚ ਦਫ਼ਨਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਸਦੀ ਦਰਗਾਹ ਜਨਤਾ ਲਈ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਥੇ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਕਵਾਲੀ ਸੈਸ਼ਨਾਂ ਦੀ ਮੇਜ਼ਬਾਨੀ ਕਰਦੀ ਹੈ।[1]
ਪੁਸਤਕ ਸੂਚੀ
[ਸੋਧੋ]ਸੰਗੀਤਕ ਰਚਨਾਵਾਂ
[ਸੋਧੋ]- ਬਾਲਾਸਨ ਗੀਤਮਾਲਾ
- ਸਯਾਜੀ ਗਰਬਾਵਾਲੀ
- ਇਨਾਯਤ ਗੀਤ ਰਤਨਵਾਲੀ
- ਇਨਾਯਤ ਹਾਰਮੋਨਿਯਮ ਸ਼ੀਕਸ਼ਕ
- ਇਨਾਯਤ ਫਿਦਾਲ ਸ਼ੀਕਸ਼ਕ
- ਮਿਨਕਾਰ-ਏ-ਮੁਸਿਕਾਰ
ਸੂਫੀ ਰਚਨਾਵਾਂ
[ਸੋਧੋ]- 1914 ਰੂਹਾਨੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਇੱਕ ਸੂਫੀ ਸੰਦੇਸ਼ਰੂਹਾਨੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਸੂਫੀ ਸੰਦੇਸ਼
- 1915-ਇਨਾਇਤ ਖਾਨ ਦਾ ਇਕਬਾਲਇਨਯਾਤ ਖਾਨ ਦਾ ਇਕਬਾਲ
- 1918-ਸੂਫੀ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਦਾ ਸੱਦਾਸੱਦਾ ਦੇਣ ਦੀ ਇੱਕ ਸੂਫੀ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ
- ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਬੋਲ
- ਭਾਰਤ ਦੇ ਗੀਤ
- ਇਨਯਾਤ ਖਾਨ ਦਾ ਦੀਵਾਨ
- ਅਕੀਬਾਤ
- 1919 ਪਿਆਰ, ਮਨੁੱਖ ਅਤੇ ਬ੍ਰਹਮ
- ਆਤਮਾ ਦੀ ਘਟਨਾ
- ਸਮੁੰਦਰ ਦੇ ਅਣਦੇਖੇ ਮੋਤੀ
- 1921 ਇੱਕ ਪੂਰਬੀ ਰੋਜ਼ਗਾਰਡਨ ਵਿੱਚ
- 1922 ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦਾ ਰਾਹਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦਾ ਤਰੀਕਾ
- ਸੰਦੇਸ਼
- 1923 ਅੰਦਰੂਨੀ ਜੀਵਨ
- ਧੁਨੀ ਦਾ ਰਹੱਸਵਾਦ
- ਗਯਾਨ ਖਰਡ਼ੇ ਤੋਂ ਅਨਸਟਰਕ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਨੋਟਸ
- ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਦੀ ਅਲਕੇਮੀ
- 1924-ਰੂਹ ਕਿੱਥੋਂ ਅਤੇ ਕਿੱਥੇਆਤਮਾ-ਕਿੱਥੋਂ ਅਤੇ ਕਿੱਥੇ
- 1926 ਦਿ ਡਿਵਾਈਨ ਸਿੰਫਨੀ, ਜਾਂ ਵਡਨਬ੍ਰਹਮ ਸਿੰਫਨੀ, ਜਾਂ ਵਦਨ
ਹਵਾਲੇ
[ਸੋਧੋ]- ↑ Bergman, Justin (2016-11-24). "36 Hours in Delhi". The New York Times.