ਕਾਰਤਿਕ ਪੂਰਨਿਮਾ
| ਕਾਰਤਿਕ ਪੂਰਨਿਮਾ | |
|---|---|
 ਕਾਰਤਿਕ ਪੂਰਨਿਮਾ: 28 ਨਵੰਬਰ 2012 | |
| ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ | ਤ੍ਰਿਪੁਰੀ ਪੂਰਨਿਮਾ, ਤ੍ਰਿਪੁਰਾਰੀ ਪੂਰਨਿਮਾ, ਦੇਵਾ-ਦੀਵਾਲੀ, ਦੇਵਾ-ਦੀਪਾਵਲੀ |
| ਮਨਾਉਣ ਵਾਲੇ | ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਜੈਨ |
| ਕਿਸਮ | ਹਿੰਦੂ |
| ਪਾਲਨਾਵਾਂ | ਪੁਸ਼ਕਰ ਝੀਲ ਵਿਖੇ ਬ੍ਰਹਮਾ ਦਾ ਸਨਮਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਰਸਮਾਂ, ਪੂਜਾ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਨੂੰ] ਅਤੇ ਹਰੀਹਰਾ, ਪੁਸ਼ਕਰ ਝੀਲ ਵਿਖੇ ਇਸ਼ਨਾਨ ਅਤੇ ਬ੍ਰਹਮਾ ਦੀ ਪੂਜਾ |
| ਮਿਤੀ | ਕਾਰਤਿਕਾ 15 (ਅਮੰਤਾ ਪਰੰਪਰਾ) ਕਾਰਤਿਕਾ 30 (ਪੂਰਨਿਮੰਤਾ ਪਰੰਪਰਾ) |
| ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ | ਵੈਕੁੰਠ ਚਤੁਰਦਸ਼ੀ |
ਕਾਰਤਿਕ ਪੂਰਨਿਮਾ ਇੱਕ ਹਿੰਦੂ, ਸਿੱਖ ਅਤੇ ਜੈਨ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਤਿਉਹਾਰ ਹੈ ਜੋ ਪੂਰਨਿਮਾ (ਪੂਰੇ ਚੰਦਰਮਾ ਦੇ ਦਿਨ), ਕਾਰਤਿਕ ਮਹੀਨੇ ਦੇ 15ਵੇਂ (ਜਾਂ 30ਵੇਂ) ਚੰਦਰ ਦਿਨ ਨੂੰ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਗ੍ਰੇਗੋਰੀਅਨ ਕੈਲੰਡਰ ਦੇ ਨਵੰਬਰ ਜਾਂ ਦਸੰਬਰ ਵਿੱਚ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਤ੍ਰਿਪੁਰਾਰੀ ਪੂਰਨਿਮਾ ਜਾਂ ਦੇਵ-ਦੀਪਾਵਲੀ, ਰੋਸ਼ਨੀ ਦੇ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੇ ਤਿਉਹਾਰ ਵਜੋਂ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਾਰਤਿਕ ਦੀਪਮ ਇੱਕ ਸੰਬੰਧਿਤ ਤਿਉਹਾਰ ਹੈ ਜੋ ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੀਲੰਕਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵੱਖਰੀ ਤਾਰੀਖ਼ ਨੂੰ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਮਹੱਤਵ[ਸੋਧੋ]
ਰਾਧਾ-ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ[ਸੋਧੋ]
ਵੈਸ਼ਨਵ ਪਰੰਪਰਾ ਵਿੱਚ, ਇਸ ਦਿਨ ਨੂੰ ਰਾਧਾ ਅਤੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੋਵਾਂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਲਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਦਿਨ ਰਾਧਾ-ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਗੋਪੀਆਂ ਨਾਲ ਰਾਸਲੀਲਾ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਜਗਨਨਾਥ ਮੰਦਰ, ਪੁਰੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਾਰੇ ਰਾਧਾ-ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਮੰਦਰਾਂ ਵਿੱਚ, ਕਾਰਤਿਕ ਦੌਰਾਨ ਇੱਕ ਪਵਿੱਤਰ ਸੁੱਖਣਾ ਮਨਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਕਾਰਤਿਕ ਪੂਰਨਿਮਾ ਦੇ ਦਿਨ ਰਾਸਲੀਲਾ ਦੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਹੋਰ ਕਥਾਵਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨੇ ਇਸ ਦਿਨ ਰਾਧਾ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕੀਤੀ ਸੀ।[3]
ਸ਼ਿਵ[ਸੋਧੋ]
'ਤ੍ਰਿਪੁਰੀ ਪੂਰਨਿਮਾ' ਜਾਂ 'ਤ੍ਰਿਪੁਰਾਰੀ ਪੂਰਨਿਮਾ' ਇਸਦਾ ਨਾਮ ਤ੍ਰਿਪੁਰਾਰੀ ਤੋਂ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ - ਤ੍ਰਿਪੁਰਾਸੁਰ ਦਾ ਦੁਸ਼ਮਣ। ਕਾਰਤਿਕ ਪੂਰਨਿਮਾ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਕਥਾਵਾਂ ਵਿੱਚ, ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਤਾਰਕਾਸੁਰ ਦੇ ਤਿੰਨ ਦੈਂਤ ਪੁੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਤ੍ਰਿਪੁਰਾਰੀ ਦੇਵਤਾ ਸ਼ਿਵ ਦਾ ਉਪਨਾਮ ਹੈ। ਸ਼ਿਵ ਨੇ ਤ੍ਰਿਪੁਰੰਤਕ ("ਤ੍ਰਿਪੁਰਾਸੁਰਾ ਦਾ ਕਾਤਲ") ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦਿਨ ਤ੍ਰਿਪੁਰਾਸੁਰਾ ਨੂੰ ਮਾਰਿਆ ਸੀ। ਤ੍ਰਿਪੁਰਾਸੁਰਾ ਨੇ ਸਾਰੇ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਜਿੱਤ ਲਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਦੇਵਤਿਆਂ ਨੂੰ ਹਰਾਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਪੁਲਾੜ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਬਣਾਇਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ "ਤ੍ਰਿਪੁਰਾ" ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਸ਼ਿਵ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਹੀ ਤੀਰ ਨਾਲ ਦੈਂਤਾਂ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦੀ ਤਬਾਹੀ ਨੇ ਦੇਵਤਿਆਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ੀ ਦਿੱਤੀ, ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਦਿਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੇ ਤਿਉਹਾਰ ਵਜੋਂ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਦਿਨ ਨੂੰ "ਦੇਵਾ-ਦੀਵਾਲੀ" - ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੀ ਦੀਵਾਲੀ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।[4]
ਤੁਲਸੀ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਨੂੰ[ਸੋਧੋ]
ਕਾਰਤਿਕ ਪੂਰਨਿਮਾ ਨੂੰ ਮਤਸਯ, ਦੇਵਤਾ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਦੇ ਮੱਛੀ ਅਵਤਾਰ (ਅਵਤਾਰ) ਅਤੇ ਤੁਲਸੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਰਿੰਦਾ ਦੇ ਜਨਮ ਦਿਨ ਵਜੋਂ ਵੀ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।[5]
ਕਾਰਤਿਕੇਯ[ਸੋਧੋ]
ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ, ਕਾਰਤਿਕ ਪੂਰਨਿਮਾ ਨੂੰ ਯੁੱਧ ਦੇ ਦੇਵਤਾ ਅਤੇ ਸ਼ਿਵ ਦੇ ਵੱਡੇ ਪੁੱਤਰ ਭਗਵਾਨ ਕਾਰਤੀਕੇਯ ਦੇ ਜਨਮ ਦਿਨ ਵਜੋਂ ਵੀ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।[3] ਇਹ ਦਿਨ ਪਿਤਰਾਂ, ਮ੍ਰਿਤਕ ਪੁਰਖਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਸਮਰਪਿਤ ਹੈ।
ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ[ਸੋਧੋ]
ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਵਿੱਚ, ਕਾਰਤਿਕ ਪੂਰਨਿਮਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸਿੱਖ ਉਪਦੇਸ਼ਕ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦਿਹਾੜੇ ਵਜੋਂ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।[3] ਅੰਡਰਹਿਲ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਤਿਉਹਾਰ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਉੱਤੇ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਸ਼ਕਾਮਮੇਧ ਨਾਮਕ ਬਲੀਦਾਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।[6]
ਇਸ ਤਿਉਹਾਰ ਦਾ ਹੋਰ ਵੀ ਮਹੱਤਵ ਹੈ ਜਦੋਂ ਦਿਨ ਕ੍ਰਿਤਿਕਾ ਦੇ ਨਕਸ਼ਤਰ (ਚੰਦਰ ਮਹਿਲ) ਵਿੱਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਫਿਰ ਮਹਾਂ ਕਾਰਤਿਕ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਨਕਸ਼ਤਰ ਭਰਨੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਨਤੀਜੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਦੱਸੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਜੇਕਰ ਇਹ ਰੋਹਿਣੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਫਲਦਾਇਕ ਨਤੀਜੇ ਹੋਰ ਵੀ ਹਨ। ਇਸ ਦਿਨ ਕੋਈ ਵੀ ਪਰਉਪਕਾਰੀ ਕਾਰਜ ਦਸ ਯੱਗਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਲਾਭ ਅਤੇ ਆਸ਼ੀਰਵਾਦ ਲਿਆਉਂਦਾ ਹੈ।[7]
ਹਿੰਦੂ ਰੀਤੀ ਰਿਵਾਜ[ਸੋਧੋ]
ਕਾਰਤਿਕ ਪੂਰਨਿਮਾ ਪ੍ਰਬੋਧਿਨੀ ਇਕਾਦਸ਼ੀ ਨਾਲ ਨੇੜਿਓਂ ਜੁੜੀ ਹੋਈ ਹੈ, ਜੋ ਚਤੁਰਮਾਸ ਦੇ ਅੰਤ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਚਾਰ ਮਹੀਨਿਆਂ ਦੀ ਮਿਆਦ ਜਦੋਂ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਨੂੰ ਸੌਣ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪ੍ਰਬੋਧਿਨੀ ਇਕਾਦਸ਼ੀ ਭਗਵਾਨ ਦੇ ਜਾਗਰਣ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਦਿਨ ਚਤੁਰਮਾਸ ਤਪੱਸਿਆ ਦੀ ਸਮਾਪਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮੇਲੇ ਜੋ ਪ੍ਰਬੋਧਿਨੀ ਇਕਾਦਸ਼ੀ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਕਾਰਤਿਕ ਪੂਰਨਿਮਾ ਨੂੰ ਖਤਮ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਕਾਰਤਿਕ ਪੂਰਨਿਮਾ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮੇਲੇ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਦਿਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਿਨ ਸਮਾਪਤ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਮੇਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪੰਢਰਪੁਰ ਵਿਖੇ ਪ੍ਰਬੋਧਿਨੀ ਇਕਾਦਸ਼ੀ ਦੇ ਜਸ਼ਨ ਅਤੇ ਪੁਸ਼ਕਰ ਮੇਲਾ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਕਾਰਤਿਕ ਪੂਰਨਿਮਾ ਵੀ ਤੁਲਸੀ ਵਿਵਾਹ ਦੀ ਰਸਮ ਕਰਨ ਦਾ ਆਖਰੀ ਦਿਨ ਹੈ, ਜੋ ਪ੍ਰਬੋਧਿਨੀ ਇਕਾਦਸ਼ੀ ਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ।[ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ]
ਇਹ ਵੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਦਿਨ, ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਬਾਲੀ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਰਿਹਾਇਸ਼ ਪੂਰੀ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਪਣੇ ਨਿਵਾਸ ਪਰਤਦੇ ਹਨ, ਇੱਕ ਹੋਰ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਦਿਨ ਨੂੰ ਦੇਵਾ-ਦੀਵਾਲੀ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।[8]
ਪੁਸ਼ਕਰ, ਰਾਜਸਥਾਨ ਵਿੱਚ, ਪੁਸ਼ਕਰ ਮੇਲਾ ਜਾਂ ਪੁਸ਼ਕਰ ਮੇਲਾ ਪ੍ਰਬੋਧਨੀ ਇਕਾਦਸ਼ੀ ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਾਰਤਿਕ ਪੂਰਨਿਮਾ ਤੱਕ ਜਾਰੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਬਾਅਦ ਵਾਲਾ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ। ਇਹ ਮੇਲਾ ਦੇਵਤਾ ਬ੍ਰਹਮਾ ਦੇ ਸਨਮਾਨ ਵਿੱਚ ਲਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਮੰਦਰ ਪੁਸ਼ਕਰ ਵਿੱਚ ਖੜ੍ਹਾ ਹੈ। ਪੁਸ਼ਕਰ ਝੀਲ ਵਿਚ ਕਾਰਤਿਕ ਪੂਰਨਿਮਾ 'ਤੇ ਰਸਮੀ ਇਸ਼ਨਾਨ ਨੂੰ ਮੁਕਤੀ ਵੱਲ ਲੈ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਾਰਤਿਕ ਪੂਰਨਿਮਾ 'ਤੇ ਤਿੰਨ ਪੁਸ਼ਕਰਾਂ ਦਾ ਚੱਕਰ ਲਗਾਉਣਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਗੁਣਕਾਰੀ ਹੈ। ਸਾਧੂ ਇੱਥੇ ਇਕੱਠੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਕਾਦਸ਼ੀ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀ ਤੱਕ ਗੁਫਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਠਹਿਰਦੇ ਹਨ। ਮੇਲੇ ਲਈ ਪੁਸ਼ਕਰ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ 200,000 ਲੋਕ ਅਤੇ 25,000 ਊਠ ਇਕੱਠੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਪੁਸ਼ਕਰ ਮੇਲਾ ਏਸ਼ੀਆ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਊਠ ਮੇਲਾ ਹੈ।[9][10][11][12]
ਕਾਰਤਿਕ ਪੂਰਨਿਮਾ 'ਤੇ ਤੀਰਥ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਤੀਰਥ (ਝੀਲ ਜਾਂ ਨਦੀ ਵਰਗਾ ਪਵਿੱਤਰ ਜਲ ਸਰੀਰ) 'ਤੇ ਰਸਮੀ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਪਵਿੱਤਰ ਇਸ਼ਨਾਨ ਨੂੰ "ਕਾਰਤਿਕ ਸਨਾਣਾ" ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।[13] ਪੁਸ਼ਕਰ ਜਾਂ ਗੰਗਾ ਨਦੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪਵਿੱਤਰ ਇਸ਼ਨਾਨ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਵਾਰਾਣਸੀ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਸ਼ੁਭ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਾਰਤਿਕ ਪੂਰਨਿਮਾ ਵਾਰਾਣਸੀ ਵਿੱਚ ਗੰਗਾ ਵਿੱਚ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਨ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਦਿਨ ਹੈ।[5] ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਚੰਦਰਮਾ ਦੇ ਸਮੇਂ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਇਸ਼ਨਾਨ ਵੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਛੇ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾਵਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸ਼ਿਵ ਸੰਬੂਤੀ, ਸਤੈਤ ਆਦਿ ਦੁਆਰਾ ਪੂਜਾ ਕਰਦੇ ਹਨ।[7]
ਅੰਨਕੁਟਾ, ਦੇਵਤਿਆਂ ਨੂੰ ਭੋਜਨ ਦੀ ਭੇਟ, ਮੰਦਰਾਂ ਵਿੱਚ ਰੱਖੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।[ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ] ਜਿਹੜੇ ਲੋਕ ਅਸ਼ਵਨੀ ਪੂਰਨਿਮਾ 'ਤੇ ਸੁੱਖਣਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅੰਤ ਕਾਰਤਿਕ ਪੂਰਨਿਮਾ 'ਤੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਿਨ ਭਗਵਾਨ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਦੀ ਵੀ ਪੂਜਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਦਿਨ ਹਿੰਸਾ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਰੂਪ (ਹਿੰਸਾ ਜਾਂ ਹਿੰਸਾ) ਦੀ ਮਨਾਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ੇਵਿੰਗ, ਵਾਲ ਕੱਟਣਾ, ਰੁੱਖਾਂ ਦੀ ਕਟਾਈ, ਫਲਾਂ ਅਤੇ ਫੁੱਲਾਂ ਨੂੰ ਤੋੜਨਾ, ਫਸਲਾਂ ਦੀ ਕਟਾਈ ਅਤੇ ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਜਿਨਸੀ ਸੰਬੰਧ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।[13] ਕਾਰਤਿਕ ਪੂਰਨਿਮਾ ਲਈ ਦਾਨ ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਗਊਆਂ ਦਾ ਦਾਨ, ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਦਾ ਚਾਰਾ, ਵਰਤ ਆਦਿ ਧਾਰਮਿਕ ਕੰਮ ਹਨ।[5] ਸੋਨੇ ਦਾ ਤੋਹਫਾ ਦੇਣ ਨਾਲ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਇੱਛਾਵਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ।[7]
ਤ੍ਰਿਪੁਰੀ ਪੂਰਨਿਮਾ ਸ਼ਿਵ ਪੂਜਾ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਤਿਉਹਾਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਮਹਾ ਸ਼ਿਵਰਾਤਰੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਹੈ।[6] ਤ੍ਰਿਪੁਰਾਸੁਰ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ, ਸ਼ਿਵ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਜਲੂਸ ਵਿੱਚ ਕੱਢੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਮੰਦਰ ਕੰਪਲੈਕਸ ਰਾਤ ਭਰ ਜਗਮਗਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਮੰਦਰਾਂ ਵਿਚ ਦੀਪਮਾਲਾਵਾਂ ਜਾਂ ਲਾਈਟਾਂ ਦੇ ਬੁਰਜ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਲੋਕ ਮਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਨਰਕ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਮੰਦਰਾਂ ਵਿੱਚ 360 ਜਾਂ 720 ਬੱਤੀਆਂ ਰੱਖਦੇ ਹਨ।[ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ] 720 ਵਿਕਲਾਂ ਹਿੰਦੂ ਕੈਲੰਡਰ ਦੇ 360 ਦਿਨ ਅਤੇ ਰਾਤਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹਨ।[5] ਵਾਰਾਣਸੀ ਵਿੱਚ, ਘਾਟ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਦੀਵੇ (ਚਮਕਦਾਰ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਦੀਵੇ) ਨਾਲ ਜੀਵਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।[5] ਲੋਕ ਪੁਜਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਦੀਵੇ ਭੇਟ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਘਰਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ਿਵ ਮੰਦਰਾਂ ਵਿੱਚ ਰਾਤ ਭਰ ਦੀਵੇ ਜਗਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਦਿਨ ਨੂੰ "ਕਾਰਤਿਕ ਦੀਪਰਤਨ" ਵਜੋਂ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ - ਕਾਰਤਿਕ ਵਿੱਚ ਦੀਵਿਆਂ ਦਾ ਗਹਿਣਾ।[6] ਨਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਲਘੂ ਕਿਸ਼ਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਲਾਈਟਾਂ ਜਗਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਤੁਲਸੀ, ਪਵਿੱਤਰ ਅੰਜੀਰ ਅਤੇ ਆਂਵਲੇ ਦੇ ਰੁੱਖਾਂ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਲਾਈਟਾਂ ਲਗਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਦਰੱਖਤਾਂ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਰੌਸ਼ਨੀ ਮੱਛੀਆਂ, ਕੀੜੇ-ਮਕੌੜਿਆਂ ਅਤੇ ਪੰਛੀਆਂ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੁਕਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਰੌਸ਼ਨੀ ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ ਸੀ।[13]
ਆਂਧਰਾ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਤੇਲੰਗਾਨਾ ਦੇ ਤੇਲਗੂ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ, ਕਾਰਤਿਕ ਮਾਸਾਲੂ (ਮਹੀਨਾ) ਬਹੁਤ ਸ਼ੁਭ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਾਰਤਿਕ ਮਹੀਨਾ (ਅਮੰਤਾ ਪਰੰਪਰਾ) ਅਨੁਸਾਰ ਦੀਵਾਲੀ ਤੋਂ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਦਿਨ ਤੋਂ ਮਹੀਨੇ ਦੇ ਅੰਤ ਤੱਕ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਤੇਲ ਦੇ ਦੀਵੇ ਜਗਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਕਾਰਤਿਕ ਪੂਰਨਿਮਾ 'ਤੇ ਭਗਵਾਨ ਸ਼ਿਵ ਮੰਦਰਾਂ 'ਚ ਘਰ 'ਚ ਤਿਆਰ 365 ਵੱਟਾਂ ਵਾਲੇ ਤੇਲ ਦੇ ਦੀਵੇ ਜਗਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਕਾਰਤਿਕ ਪੁਰਾਣਮ ਪੜ੍ਹਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਸੂਰਜ ਡੁੱਬਣ ਤੱਕ, ਪੂਰੇ ਮਹੀਨੇ ਲਈ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਵਰਤ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਵਾਮੀਨਾਰਾਇਣ ਸੰਪ੍ਰਦਾਇ ਵੀ ਇਸ ਦਿਨ ਨੂੰ ਸ਼ਰਧਾ ਅਤੇ ਉਤਸ਼ਾਹ ਨਾਲ ਮਨਾਉਂਦਾ ਹੈ।[8]
ਬੋਇਤਾ ਬੰਦਨਾ[ਸੋਧੋ]
ਓਡੀਸ਼ਾ ਵਿੱਚ, ਕਾਰਤਿਕ ਪੂਰਨਿਮਾ 'ਤੇ, ਲੋਕ ਬੋਇਤਾ ਬੰਦਨਾ (ਓਡੀਆ: ବୋଇତ ବନ୍ଦାଣ boita bandāṇa) ਮਨਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਕਲਿੰਗਾ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮੁੰਦਰੀ ਵਪਾਰਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ, ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਜਲਘਰ ਵੱਲ ਜਾ ਕੇ, ਮੂਲ ਸਟੋਨਟਮਨੀ ਦੇ ਬਣੇ ਸਟੋਨਟਮਨੇਚਰ ਨੂੰ ਤੈਰਦੇ ਹੋਏ। , ਦੀਪਕ (ਦੀਵੇ), ਫੈਬਰਿਕ, ਸੁਪਾਰੀ ਦੇ ਪੱਤਿਆਂ ਨਾਲ ਜਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਬੋਇਟਾ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿਸ਼ਤੀ ਜਾਂ ਜਹਾਜ਼। ਇਹ ਤਿਉਹਾਰ ਰਾਜ ਦੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਸਮੁੰਦਰੀ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਇੱਕ ਸਮੂਹਿਕ ਯਾਦਗਾਰ ਹੈ ਜਦੋਂ ਇਸਨੂੰ ਕਲਿੰਗਾ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਸਾਧਾਂ ਵਜੋਂ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਵਪਾਰੀ ਅਤੇ ਸਮੁੰਦਰੀ ਜਹਾਜ਼ ਦੂਰ-ਦੁਰਾਡੇ ਦੇ ਟਾਪੂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਵਪਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਬੋਇਟਾ 'ਤੇ ਯਾਤਰਾ ਕਰਦੇ ਸਨ ਜੋ ਇੰਡੋਨੇਸ਼ੀਆ, ਜਾਵਾ, ਸੁਮਾਤਰਾ ਅਤੇ ਬਾਲੀ ਵਰਗੇ ਬੰਗਾਲ ਦੀ ਖਾੜੀ ਨਾਲ ਸਰਹੱਦਾਂ ਸਾਂਝੀਆਂ ਕਰਦੇ ਹਨ। .[14]
ਕਾਰਤਿਕ ਮਹੀਨੇ ਦੌਰਾਨ, ਓਡੀਸ਼ਾ ਦੀ ਪੂਰੀ ਹਿੰਦੂ ਆਬਾਦੀ ਸਖਤੀ ਨਾਲ ਸ਼ਾਕਾਹਾਰੀ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਮਹੀਨੇ ਨੂੰ ਸ਼ੁਭ ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜਾਂ ਨਾਲ ਮਨਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਪੰਚੂਕਾ ਦੀ ਰਵਾਇਤੀ ਰਸਮ ਤੱਕ ਜਾਰੀ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਮਹੀਨੇ ਦੇ ਆਖਰੀ ਪੰਜ ਦਿਨਾਂ 'ਤੇ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। [15] ਕਾਰਤਿਕ ਮਹੀਨੇ ਦੀ ਸਮਾਪਤੀ ਕਾਰਤਿਕ ਪੂਰਨਿਮਾ ਨੂੰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਕਾਰਤਿਕ ਪੂਰਨਿਮਾ ਤੋਂ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਨੂੰ ਛੜਾ ਖਾਈ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਮਾਸਾਹਾਰੀ ਲੋਕ ਦੁਬਾਰਾ ਆਪਣੀ ਆਮ ਖੁਰਾਕ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਵੈਸੇ, ਓਡੀਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਕਾਰਤਿਕ ਪੂਰਨਿਮਾ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਦਿਲਚਸਪ ਹਿੱਸਾ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਲਿੰਗਾ ਵਪਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਦੂਰ ਦੱਖਣ ਪੂਰਬੀ ਏਸ਼ੀਆ ਜਿਵੇਂ ਬਾਲੀ, ਇੰਡੋਨੇਸ਼ੀਆ ਆਦਿ ਵਿੱਚ ਵਪਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਸੰਬੰਧਿਤ ਫਲੀਟ ਦੁਆਰਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਬਾਲੀ ਯਾਤਰਾ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਇਤਿਹਾਸਕ ਬੋਇਟਾ ਬੰਦਨਾ ਦਾ ਜਸ਼ਨ ਹੈ।
ਕਾਰਤਿਕ ਦੀਪਮ[ਸੋਧੋ]
ਤਾਮਿਲਨਾਡੂ ਵਿੱਚ, ਕਾਰਤਿਕ ਦੀਪਮ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਪੂਰਨਿਮਾ ਕ੍ਰਿਤਿਕਾ ਨਕਸ਼ਤਰ ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾਂਦੀ ਹੈ। ਲੋਕ ਆਪਣੀਆਂ ਬਾਲਕੋਨੀਆਂ 'ਤੇ ਦੀਵਿਆਂ ਦੀਆਂ ਕਤਾਰਾਂ ਜਗਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਤਿਰੂਵੰਨਮਲਾਈ ਵਿੱਚ, ਕਾਰਤਿਕ ਦੀਪਮ ਮਨਾਉਣ ਲਈ ਦਸ ਦਿਨਾਂ ਦਾ ਸਾਲਾਨਾ ਤਿਉਹਾਰ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਜੈਨ ਧਰਮ[ਸੋਧੋ]
ਕਾਰਤਿਕ ਪੂਰਨਿਮਾ ਜੈਨੀਆਂ ਲਈ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਧਾਰਮਿਕ ਦਿਨ ਹੈ ਜੋ ਇਸਨੂੰ ਜੈਨ ਤੀਰਥ ਸਥਾਨ ਪਾਲੀਟਾਨਾ ਵਿੱਚ ਜਾ ਕੇ ਮਨਾਉਂਦੇ ਹਨ।[16] ਕਾਰਤਿਕ ਪੂਰਨਿਮਾ ਦੇ ਦਿਨ ਸ਼ੁਭ ਯਾਤਰਾ (ਯਾਤਰਾ) ਕਰਨ ਲਈ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਜੈਨ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਪਾਲੀਤਾਨਾ ਤਾਲੁਕਾ ਦੀਆਂ ਸ਼ਤਰੁੰਜੈ ਪਹਾੜੀਆਂ ਦੀਆਂ ਤਹਿਆਂ ਵੱਲ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਸ਼੍ਰੀ ਸ਼ਾਂਤਰੁੰਜੈ ਤੀਰਥ ਯਾਤਰਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇਹ ਸੈਰ ਇੱਕ ਜੈਨ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਧਾਰਮਿਕ ਘਟਨਾ ਹੈ, ਜੋ ਪਹਾੜੀ ਉੱਤੇ ਭਗਵਾਨ ਆਦਿਨਾਥ ਮੰਦਰ ਵਿੱਚ ਪੂਜਾ ਕਰਨ ਲਈ ਪੈਦਲ 216 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦਾ ਮੋਟਾ ਪਹਾੜੀ ਖੇਤਰ ਕਵਰ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਜੈਨੀਆਂ ਲਈ ਬਹੁਤ ਸ਼ੁਭ ਦਿਨ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇਹ ਦਿਨ ਸੈਰ ਕਰਨ ਲਈ ਵੀ ਵਧੇਰੇ ਮਹੱਤਵ ਰੱਖਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਪਹਾੜੀਆਂ, ਜੋ ਕਿ ਚਤੁਰਮਾਸ ਦੇ ਚਾਰ ਮਹੀਨਿਆਂ ਦੌਰਾਨ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਬੰਦ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ,[4] ਕਾਰਤਿਕ ਪੂਰਨਿਮਾ 'ਤੇ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਲਈ ਖੋਲ੍ਹੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਜੈਨ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਕਾਰਤਿਕ ਪੂਰਨਿਮਾ ਦਾ ਦਿਨ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਮਾਨਸੂਨ ਦੇ ਚਾਰ ਮਹੀਨਿਆਂ ਲਈ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਪਹਿਲੇ ਦਿਨ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਜੈਨੀਆਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਪਹਿਲੇ ਤੀਰਥੰਕਰ ਆਦਿਨਾਥ ਨੇ ਆਪਣਾ ਪਹਿਲਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਦੇਣ ਲਈ ਪਹਾੜੀਆਂ ਨੂੰ ਪਵਿੱਤਰ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਜੈਨ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਹਾੜੀਆਂ 'ਤੇ ਲੱਖਾਂ ਸਾਧੂ-ਸਾਧਵੀਆਂ ਨੇ ਮੁਕਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਹੈ।[16]
ਸਿੱਖ ਧਰਮ[ਸੋਧੋ]
ਕਾਰਤਿਕ ਪੂਰਨਿਮਾ ਨੂੰ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਗੁਰੂ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਗੁਰਪੁਰਬ ਜਾਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਪਰਵ ਵਜੋਂ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ, ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਬਿੱਤ ਵਿੱਚ ਗਵਾਹੀ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ ਇਸ ਦਿਨ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਹ, ਇਸ ਨੂੰ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਜੈਅੰਤੀ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਜਨਤਕ ਛੁੱਟੀ ਵੀ ਹੈ।
ਹਵਾਲੇ[ਸੋਧੋ]
- ↑ "Kartik Purnima". Drik Panchang. Retrieved 28 December 2020.
- ↑ "2020 Kartik Purnima | Tripuri Purnima date for New Delhi, NCT, India".
- ↑ 3.0 3.1 3.2 Mohapatra, J. (2013). Wellness In Indian Festivals & Rituals (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). Partridge Publishing. p. 164. ISBN 978-1-4828-1690-7.
- ↑ 4.0 4.1 Garavi gujarat. 1969. p. 11.
- ↑ 5.0 5.1 5.2 5.3 5.4 [Guests at God's wedding: celebrating Kartik among the women of BenaresBy Tracy Pintchman pp. 83-7]
- ↑ 6.0 6.1 6.2 Underhill, Muriel Marion (23 October 1991). The Hindu Religious Year. Asian Educational Services. ISBN 9788120605237 – via Google Books.
- ↑ 7.0 7.1 7.2 Dwivedi, Dr. Bhojraj (2006). Religious Basis Of Hindu Beliefs. Diamond Pocket Books (P) Ltd. p. 171. ISBN 9788128812392. Retrieved 7 November 2012.
- ↑ 8.0 8.1 "Dev Diwali Festival". www.swaminarayan.org.
- ↑ Sharma, S. P.; Gupta, Seema (23 October 2006). Fairs and Festivals of India. Pustak Mahal. ISBN 9788122309515 – via Google Books.
- ↑ "Nag Hill at Pushkar brims with sadhus - Times Of India". 25 October 2012. Archived from the original on 25 October 2012.
- ↑ Wilson, Keith (23 October 2005). Viewfinder: 100 Top Locations for Great Travel Photography. RotoVision SA. ISBN 9782880467937 – via Google Books.
- ↑ deBruyn, Pippa; Bain, Keith; Venkatraman, Niloufer; Joshi, Shonar (4 March 2008). Frommer's India. Wiley. ISBN 9780470169087 – via Google Books.
- ↑ 13.0 13.1 13.2 Abbott, J. (23 March 2003). Keys of Power a Study of Indian Ritual & Belief 1932. Kessinger Publishing. ISBN 9780766153103 – via Google Books.
- ↑ "Boita Bandhana – Most Ancient Marine Trade Festival - OdissiPost" (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ (ਅਮਰੀਕੀ)). 2021-11-19. Archived from the original on 2021-12-11. Retrieved 2021-12-11.
- ↑ "Kumar Purnima – Ancient Odisha Festival - OdissiPost" (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ (ਅਮਰੀਕੀ)). 2021-10-20. Archived from the original on 2021-12-11. Retrieved 2021-12-11.
- ↑ 16.0 16.1 "Pilgrims flock Palitana for Kartik Poornima yatra". The Times of India. 2009-11-02. Archived from the original on 2012-10-25. Retrieved 2009-11-03.