ਪਾਣਿਨੀ: ਰੀਵਿਜ਼ਨਾਂ ਵਿਚ ਫ਼ਰਕ

ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ, ਇੱਕ ਅਜ਼ਾਦ ਗਿਆਨਕੋਸ਼ ਤੋਂ
Content deleted Content added
ਪਾਣਿਨੀ ਦਾ ਜਨਮ ਸ਼ਲਾਤੁਰ ਨਾਮਕ ਗਰਾਮ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਜਿੱਥੇ ਕਾਬਲ ਨਦੀ ... ਨਾਲ ਪੇਜ ਬਣਾਇਆ
 
No edit summary
ਲਾਈਨ 1: ਲਾਈਨ 1:
ਪਾਣਿਨੀ ਦਾ ਜਨਮ ਸ਼ਲਾਤੁਰ ਨਾਮਕ ਗਰਾਮ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਜਿੱਥੇ ਕਾਬਲ ਨਦੀ ਸਿੱਧੂ ਵਿੱਚ ਮਿਲੀ ਹੈ ਉਸ ਸੰਗਮ ਵਲੋਂ ਕੁਛ ਮੀਲ ਦੂਰ ਇਹ ਪਿੰਡ ਸੀ । ਉਸਨੂੰ ਹੁਣ ਲਹੁਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਆਪਣੇ ਜੰਮਸਥਾਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਪਾਣਿਨੀ ਸ਼ਾਲਾਤੁਰੀਏ ਵੀ ਕਹੇ ਗਏ ਹਨ । ਅਤੇ ਅਸ਼ਟਧਿਆਯੀ ਵਿੱਚ ਆਪ ਉਨ੍ਹਾਂਨੇ ਇਸ ਨਾਮ ਦਾ ਚਰਚਾ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਚੀਨੀ ਪਾਂਧੀ ਯੁਵਾਂਚਵਾਙ ( 7ਵੀਆਂ ਸ਼ਤੀ ) ਜਵਾਬ - ਪਸ਼ਚਮ ਵਲੋਂ ਆਉਂਦੇ ਸਮਾਂ ਸ਼ਾਲਾਤੁਰ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਗਏ ਸਨ । ਪਾਣਿਨੀ ਦੇ ਗੁਰੂ ਦਾ ਨਾਮ ਉਪਵਰਸ਼ ਪਿਤਾ ਦਾ ਨਾਮ ਪਣਿਨ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਦਾ ਨਾਮ ਦਾਕਸ਼ੀ ਸੀ । ਪਾਣਿਨੀ ਜਦੋਂ ਵੱਡੇ ਹੋਏ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂਨੇ ਵਿਆਕਰਣਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਗਹਿਰਾ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤਾ । ਪਾਣਿਨੀ ਵਲੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸ਼ਬਦਵਿਦਿਆ ਦੇ ਅਨੇਕ ਆਚਾਰਿਆ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਕੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਭੇਤਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖਕੇ ਪਾਣਿਨੀ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਉਹ ਵਿਚਾਰ ਆਇਆ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂਨੂੰ ਵਿਆਕਰਣਸ਼ਾਸਤਰ ਨੂੰ ਵਿਵਸਥਿਤ ਕਰਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਪਾਣਿਨੀ ਵਲੋਂ ਪੂਰਵ ਵੈਦਿਕਸੰਹਿਤਾਵਾਂ, ਸ਼ਾਖਾਵਾਂ, ਬਾਹਮਣ , ਆਰੰਣਿਇਕ , ਉਪਨਿਸ਼ਦ ਆਦਿ ਦਾ ਜੋ ਵਿਸਥਾਰ ਹੋ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ ਉਸ ਵਾਙਮਏ ਵਲੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂਨੇ ਆਪਣੇ ਲਈ ਸ਼ਬਦਸਾਮਗਰੀ ਲਈ ਜਿਸਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂਨੇ ਅਸ਼ਟਧਿਆਯੀ ਵਿੱਚ ਵਰਤੋ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਦੂੱਜੇ ਨਿਰੁਕਤ ਅਤੇ ਵਿਆਕਰਣ ਦੀ ਜੋ ਸਾਮਗਰੀ ਪਹਿਲਾਂ ਵਲੋਂ ਸੀ ਉਸਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂਨੇ ਸੰਗ੍ਰਿਹ ਅਤੇ ਸੂਖਮ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤਾ । ਇਸਦਾ ਪ੍ਰਮਾਣ ਵੀ ਅਸ਼ਟਧਿਆਯੀ ਵਿੱਚ ਹੈ , ਵਰਗਾ ਸ਼ਾਕਟਾਯਨ , ਸ਼ਾਕਲਯ , ਭਾਰਦਵਾਜ , ਗਾਗਰਿਆ , ਸੇਨਕ , ਆਪਿਸ਼ਲਿ , ਗਾਲਬ ਅਤੇ ਸਫੋਟਾਇਨ ਆਦਿ ਆਚਾਰਿਆੋਂ ਦੇ ਮਤਾਂ ਦੇ ਚਰਚੇ ਵਲੋਂ ਗਿਆਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਸ਼ਾਕਟਾਯਨ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਰੂਪ ਵਲੋਂ ਪਾਣਿਨੀ ਵਲੋਂ ਪੂਰਵ ਦੇ ਵਿਆਕਰਨਕਾਰ ਸਨ , ਵਰਗਾ ਨਿਰੁਕਤਕਾਰ ਯਾਸਕ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ । ਸ਼ਾਕਟਾਯਨ ਦਾ ਮਤ ਸੀ ਕਿ ਸਭ ਸੰਗਿਆ ਸ਼ਬਦ ਧਾਤਾਂ ਵਲੋਂ ਬਣਦੇ ਹਨ । ਪਾਣਿਨੀ ਨੇ ਇਸ ਮਤ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਪਰ ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਆਗਰਹ ਨਹੀਂ ਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਕਿ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸ਼ਬਦ ਅਜਿਹੇ ਵੀ ਹਨ ਜੋ ਲੋਕ ਦੀ ਬੋਲ-ਚਾਲ ਵਿੱਚ ਆ ਗਏ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਧਾਤੁ ਪ੍ਰਤਿਅਏ ਦੀ ਫੜ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ । ਤੀਜੀ ਸਭਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਗੱਲ ਪਾਣਿਨੀ ਨੇ ਇਹ ਦੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂਨੇ ਆਪ ਲੋਕ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਅੱਖੋਂ ਵੇਖਿਆ ਅਤੇ ਘੁੰਮਕੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਬਹੁਮੁਖੀ ਜੀਵਨ ਦਾ ਜਾਣ ਪਹਿਚਾਣ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਕੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨੂੰ ਛਾਨਾ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਵਲੋਂ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਸਹਸਰ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂਨੇ ਇਕੱਠਾ ਕੀਤਾ । ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਸੰਕਲਨ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂਨੂੰ ਵਰਗੀਕ੍ਰਿਤ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਈ ਸੂਚੀਆਂ ਬਣਾਈ । ਇੱਕ ਸੂਚੀ ਧਾਤੁ ਪਾਠ ਕੀਤੀ ਸੀ ਜਿਨੂੰ ਪਾਣਿਨੀ ਨੇ ਅਸ਼ਟਧਿਆਯੀ ਵਲੋਂ ਵੱਖ ਰੱਖਿਆ ਹੈ । ਉਸ ਵਿੱਚ 1943ਧਾਤੁਵਾਂਹਨ । ਧਾਤੁਪਾਠ ਵਿੱਚ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਧਾਤੁਵਾਂਹੈ - 1 . ਜੋ ਪਾਣਿਨੀ ਵਲੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਿਉਕਤ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸਨ ਅਤੇ ਦੂਜੀ ਉਹ ਜੋ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਬੋਲ-ਚਾਲ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂਨੂੰ ਮਿਲੀ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦੂਜੀ ਸੂਚੀ ਵਿੱਚ ਵੇਦਾਂ ਦੇ ਅਨੇਕ ਆਚਾਰਿਆ ਸਨ । ਕਿਸ ਆਚਾਰਿਆ ਦੇ ਨਾਮ ਵਲੋਂ ਕਿਹੜਾ ਪੜਾਅ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਉਸ ਵਿੱਚ ਪੜਨੇਵਾਲੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਕਿਸ ਨਾਮ ਵਲੋਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਛੰਦ ਜਾਂਸ਼ਾਖਾਵਾਂਦੇ ਕੀ ਨਾਮ ਸਨ , ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਭ ਦੀ ਅੰਤ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਪ੍ਰਤਿਅਏ ਲਗਾਕੇ ਪਾਣਿਨੀ ਨੇ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ; ਜਿਵੇਂ ਇੱਕ ਆਚਾਰਿਆ ਤੀੱਤੀਰਿ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪੜਾਅ ਤੈੱਤਰੀਏ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਪਾਠਸ਼ਾਲਾ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਅਤੇ ਉੱਥੇ ਦੀ ਸ਼ਾਖਾ ਜਾਂ ਸੰਹਿਤਾ ਵੀ ਤੈਰਿਯ ਕਹਲਾਤੀ ਸੀ । ਪਾਣਿਨੀ ਦੀ ਤੀਜੀ ਸੂਚੀ ਗੋਤਾਂ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਸੀ । ਮੂਲ ਸੱਤ ਗੋਤਰ ਵੈਦਿਕ ਯੁੱਗ ਵਲੋਂ ਹੀ ਚਲੇ ਆਉਂਦੇ ਸਨ । ਪਾਣਿਨੀ ਦੇ ਕਾਲ ਤੱਕ ਆਉਂਦੇ ਆਉਂਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਵਿਸਥਾਰ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ । ਗੋਤਾਂ ਦੀ ਕਈ ਸੂਚੀਆਂ ਸ਼ਰੌਤ ਸੂਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਹਨ । ਜਿਵੇਂ ਬੋਧਾਇਨ ਸ਼ਰੌਤ ਨਿਯਮ ਵਿੱਚ ਜਿਨੂੰ ਮਹਾਪ੍ਰਵਰ ਕਾਂਡ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਪਰ ਪਾਣਿਨੀ ਨੇ ਵੈਦਿਕ ਅਤੇ ਲੌਕਿਕ ਦੋਨਾਂਭਾਸ਼ਾਵਾਂਦੇ ਪਰਵਾਰ ਜਾਂ ਕੁਟੁੰਬ ਦੇ ਨਾਮਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਸੂਚੀ ਬਣਾਈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਆਰਸ਼ ਗੋਤਰ ਅਤੇ ਲੌਕਿਕ ਗੋਤਰ ਦੋਨਾਂ ਸਨ । ਛੋਟੇ ਮੋਟੇ ਪਰਵਾਰਿਕ ਨਾਮ ਜਾਂ ਅੱਲੋਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂਨੇ ਗੋਤਰਾਵਇਵ ਕਿਹਾ ਹਨ । ਇੱਕ ਗੋਤਰ ਜਾਂ ਪਰਵਾਰ ਵਿੱਚ ਹੋਨੇਵਾਲਾ ਦਾਦਾ , ਬੂੜੇ ਅਤੇ ਚਾਚਾ ( ਸਪਿੰਡ ਬੁੱਢਾ ਵਿਅਕਤੀ ਪਿਤਾ , ਪੁੱਤ , ਪੋਤਾ ) ਆਦਿ ਆਦਮੀਆਂ ਦੇ ਨਾਮ ਕਿਵੇਂ ਰੱਖੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ , ਇਸਦਾ ਬਯੋਰੇਵਾਰ ਚਰਚਾ ਪਾਣਿਨੀ ਨੇ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਵੀਹਾਂ ਸੂਤਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਗਣਾਂ ਵਿੱਚ ਗੋਤਾਂ ਦੇ ਅਨੇਕ ਨਾਮ ਪਾਣਿਨੀ ਦੇ ਗਣਪਾਠ ਨਾਮਕ ਬਾਕੀ ਗਰੰਥ ਵਿੱਚ ਹਨ । ਪਾਣਿਨੀ ਦੀ ਚੌਥੀ ਸੂਚੀ ਭੂਗੋਲਿਕ ਸੀ । ਪਾਣਿਨੀ ਦਾ ਜੰਮਸਥਾਨ ਜਵਾਬ ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਸੀ , ਜਿਸ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਅਸੀ ਗਾਂਧਾਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਯੂਨਾਨੀ ਭੂਗੋਲ ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਜਵਾਬ ਪੱਛਮ ਅਰਥਾਤ ਗਾਂਧਾਰ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਲੱਗਭੱਗ 500 ਅਜਿਹੇ ਗਰਾਮ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਹਰ ਇੱਕ ਦੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਦਸ ਸਹਸਰ ਦੇ ਲੱਗਭੱਗ ਸੀ । ਪਾਣਿਨੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ 500 ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਅਸਲੀ ਨਾਮ ਵੀ ਦੇ ਦਿੱਤੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਭੂਗੋਲ ਸਬੰਧੀ ਗਣਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀਆਂ ਬਣੀ ਹੈ । ਪਿੰਡਾਂ ਅਤੇ ਨਗਰਾਂ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਮਾਂ ਦੀ ਪਹਿਚਾਣ ਟੇੜਾ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਹੈ , ਪਰ ਜੇਕਰ ਬਹੁਤ ਥਕੇਵਾਂ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਇਹ ਸੰਭਵ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਸੁਨੇਤ ਅਤੇ ਸਿਰਸਾ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਦੋ ਛੋਟੇ ਪਿੰਡ ਹਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਾਣਿਨੀ ਨੇ ਸੁਨੇਤਰ ਅਤੇ ਸ਼ੈਰੀਸ਼ਕ ਕਿਹਾ ਹੈ । ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਅਨੇਕ ਜਾਤੀਆਂ ਦੇ ਨਾਮ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਨ ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਜਾਤੀ ਨਿਵਾਸ ਕਰਦੀ ਸੀ ਜਾਂ ਜਹੰਾ ਵਲੋਂ ਉਸਦੇ ਪੂਰਵਜ ਆਏ ਸਨ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਨਿਵਾਸ ਅਤੇ ਅਭਿਜਨ ( ਪੂਰਵਜਾਂ ਦਾ ਸਥਾਨ ) ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਨਾਂ ਵਲੋਂ ਜੋ ਉਪਨਾਮ ਬਣਦੇ ਸਨ ਉਹ ਪੁਰਖ ਨਾਮ ਵਿੱਚ ਜੁੜ ਜਾਂਦੇ ਸਨ ਕਿਉਂਕਿ ਅਜਿਹੇ ਨਾਮ ਵੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਅੰਗ ਸਨ ।
ਪਾਣਿਨੀ ਦਾ ਜਨਮ ਸ਼ਲਾਤੁਰ ਨਾਮਕ ਗਰਾਮ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਜਿੱਥੇ ਕਾਬਲ ਨਦੀ ਸਿੱਧੂ ਵਿੱਚ ਮਿਲੀ ਹੈ ਉਸ ਸੰਗਮ ਵਲੋਂ ਕੁਛ ਮੀਲ ਦੂਰ ਇਹ ਪਿੰਡ ਸੀ । ਉਸਨੂੰ ਹੁਣ ਲਹੁਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਆਪਣੇ ਜੰਮਸਥਾਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਪਾਣਿਨੀ ਸ਼ਾਲਾਤੁਰੀਏ ਵੀ ਕਹੇ ਗਏ ਹਨ । ਅਤੇ ਅਸ਼ਟਧਿਆਯੀ ਵਿੱਚ ਆਪ ਉਨ੍ਹਾਂਨੇ ਇਸ ਨਾਮ ਦਾ ਚਰਚਾ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਚੀਨੀ ਪਾਂਧੀ ਯੁਵਾਂਚਵਾਙ ( 7ਵੀਆਂ ਸ਼ਤੀ ) ਜਵਾਬ - ਪਸ਼ਚਮ ਵਲੋਂ ਆਉਂਦੇ ਸਮਾਂ ਸ਼ਾਲਾਤੁਰ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਗਏ ਸਨ । ਪਾਣਿਨੀ ਦੇ ਗੁਰੂ ਦਾ ਨਾਮ ਉਪਵਰਸ਼ ਪਿਤਾ ਦਾ ਨਾਮ ਪਣਿਨ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਦਾ ਨਾਮ ਦਾਕਸ਼ੀ ਸੀ । ਪਾਣਿਨੀ ਜਦੋਂ ਵੱਡੇ ਹੋਏ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂਨੇ ਵਿਆਕਰਣਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਗਹਿਰਾ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤਾ । ਪਾਣਿਨੀ ਵਲੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸ਼ਬਦਵਿਦਿਆ ਦੇ ਅਨੇਕ ਆਚਾਰਿਆ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਕੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਭੇਤਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖਕੇ ਪਾਣਿਨੀ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਉਹ ਵਿਚਾਰ ਆਇਆ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂਨੂੰ ਵਿਆਕਰਣਸ਼ਾਸਤਰ ਨੂੰ ਵਿਵਸਥਿਤ ਕਰਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਪਾਣਿਨੀ ਵਲੋਂ ਪੂਰਵ ਵੈਦਿਕਸੰਹਿਤਾਵਾਂ, ਸ਼ਾਖਾਵਾਂ, ਬਾਹਮਣ , ਆਰੰਣਿਇਕ , ਉਪਨਿਸ਼ਦ ਆਦਿ ਦਾ ਜੋ ਵਿਸਥਾਰ ਹੋ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ ਉਸ ਵਾਙਮਏ ਵਲੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂਨੇ ਆਪਣੇ ਲਈ ਸ਼ਬਦਸਾਮਗਰੀ ਲਈ ਜਿਸਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂਨੇ ਅਸ਼ਟਧਿਆਯੀ ਵਿੱਚ ਵਰਤੋ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਦੂੱਜੇ ਨਿਰੁਕਤ ਅਤੇ ਵਿਆਕਰਣ ਦੀ ਜੋ ਸਾਮਗਰੀ ਪਹਿਲਾਂ ਵਲੋਂ ਸੀ ਉਸਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂਨੇ ਸੰਗ੍ਰਿਹ ਅਤੇ ਸੂਖਮ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤਾ । ਇਸਦਾ ਪ੍ਰਮਾਣ ਵੀ ਅਸ਼ਟਧਿਆਯੀ ਵਿੱਚ ਹੈ , ਵਰਗਾ ਸ਼ਾਕਟਾਯਨ , ਸ਼ਾਕਲਯ , ਭਾਰਦਵਾਜ , ਗਾਗਰਿਆ , ਸੇਨਕ , ਆਪਿਸ਼ਲਿ , ਗਾਲਬ ਅਤੇ ਸਫੋਟਾਇਨ ਆਦਿ ਆਚਾਰਿਆੋਂ ਦੇ ਮਤਾਂ ਦੇ ਚਰਚੇ ਵਲੋਂ ਗਿਆਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਸ਼ਾਕਟਾਯਨ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਰੂਪ ਵਲੋਂ ਪਾਣਿਨੀ ਵਲੋਂ ਪੂਰਵ ਦੇ ਵਿਆਕਰਨਕਾਰ ਸਨ , ਵਰਗਾ ਨਿਰੁਕਤਕਾਰ ਯਾਸਕ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ । ਸ਼ਾਕਟਾਯਨ ਦਾ ਮਤ ਸੀ ਕਿ ਸਭ ਸੰਗਿਆ ਸ਼ਬਦ ਧਾਤਾਂ ਵਲੋਂ ਬਣਦੇ ਹਨ । ਪਾਣਿਨੀ ਨੇ ਇਸ ਮਤ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਪਰ ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਆਗਰਹ ਨਹੀਂ ਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਕਿ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸ਼ਬਦ ਅਜਿਹੇ ਵੀ ਹਨ ਜੋ ਲੋਕ ਦੀ ਬੋਲ-ਚਾਲ ਵਿੱਚ ਆ ਗਏ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਧਾਤੁ ਪ੍ਰਤਿਅਏ ਦੀ ਫੜ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ । ਤੀਜੀ ਸਭਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਗੱਲ ਪਾਣਿਨੀ ਨੇ ਇਹ ਦੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂਨੇ ਆਪ ਲੋਕ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਅੱਖੋਂ ਵੇਖਿਆ ਅਤੇ ਘੁੰਮਕੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਬਹੁਮੁਖੀ ਜੀਵਨ ਦਾ ਜਾਣ ਪਹਿਚਾਣ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਕੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨੂੰ ਛਾਨਾ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਵਲੋਂ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਸਹਸਰ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂਨੇ ਇਕੱਠਾ ਕੀਤਾ । ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਸੰਕਲਨ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂਨੂੰ ਵਰਗੀਕ੍ਰਿਤ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਈ ਸੂਚੀਆਂ ਬਣਾਈ । ਇੱਕ ਸੂਚੀ ਧਾਤੁ ਪਾਠ ਕੀਤੀ ਸੀ ਜਿਨੂੰ ਪਾਣਿਨੀ ਨੇ ਅਸ਼ਟਧਿਆਯੀ ਵਲੋਂ ਵੱਖ ਰੱਖਿਆ ਹੈ । ਉਸ ਵਿੱਚ 1943ਧਾਤੁਵਾਂਹਨ । ਧਾਤੁਪਾਠ ਵਿੱਚ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਧਾਤੁਵਾਂਹੈ - 1 . ਜੋ ਪਾਣਿਨੀ ਵਲੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਿਉਕਤ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸਨ ਅਤੇ ਦੂਜੀ ਉਹ ਜੋ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਬੋਲ-ਚਾਲ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂਨੂੰ ਮਿਲੀ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦੂਜੀ ਸੂਚੀ ਵਿੱਚ ਵੇਦਾਂ ਦੇ ਅਨੇਕ ਆਚਾਰਿਆ ਸਨ । ਕਿਸ ਆਚਾਰਿਆ ਦੇ ਨਾਮ ਵਲੋਂ ਕਿਹੜਾ ਪੜਾਅ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਉਸ ਵਿੱਚ ਪੜਨੇਵਾਲੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਕਿਸ ਨਾਮ ਵਲੋਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਛੰਦ ਜਾਂਸ਼ਾਖਾਵਾਂਦੇ ਕੀ ਨਾਮ ਸਨ , ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਭ ਦੀ ਅੰਤ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਪ੍ਰਤਿਅਏ ਲਗਾਕੇ ਪਾਣਿਨੀ ਨੇ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ; ਜਿਵੇਂ ਇੱਕ ਆਚਾਰਿਆ ਤੀੱਤੀਰਿ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪੜਾਅ ਤੈੱਤਰੀਏ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਪਾਠਸ਼ਾਲਾ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਅਤੇ ਉੱਥੇ ਦੀ ਸ਼ਾਖਾ ਜਾਂ ਸੰਹਿਤਾ ਵੀ ਤੈਰਿਯ ਕਹਲਾਤੀ ਸੀ । ਪਾਣਿਨੀ ਦੀ ਤੀਜੀ ਸੂਚੀ ਗੋਤਾਂ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਸੀ । ਮੂਲ ਸੱਤ ਗੋਤਰ ਵੈਦਿਕ ਯੁੱਗ ਵਲੋਂ ਹੀ ਚਲੇ ਆਉਂਦੇ ਸਨ । ਪਾਣਿਨੀ ਦੇ ਕਾਲ ਤੱਕ ਆਉਂਦੇ ਆਉਂਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਵਿਸਥਾਰ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ । ਗੋਤਾਂ ਦੀ ਕਈ ਸੂਚੀਆਂ ਸ਼ਰੌਤ ਸੂਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਹਨ । ਜਿਵੇਂ ਬੋਧਾਇਨ ਸ਼ਰੌਤ ਨਿਯਮ ਵਿੱਚ ਜਿਨੂੰ ਮਹਾਪ੍ਰਵਰ ਕਾਂਡ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਪਰ ਪਾਣਿਨੀ ਨੇ ਵੈਦਿਕ ਅਤੇ ਲੌਕਿਕ ਦੋਨਾਂਭਾਸ਼ਾਵਾਂਦੇ ਪਰਵਾਰ ਜਾਂ ਕੁਟੁੰਬ ਦੇ ਨਾਮਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਸੂਚੀ ਬਣਾਈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਆਰਸ਼ ਗੋਤਰ ਅਤੇ ਲੌਕਿਕ ਗੋਤਰ ਦੋਨਾਂ ਸਨ । ਛੋਟੇ ਮੋਟੇ ਪਰਵਾਰਿਕ ਨਾਮ ਜਾਂ ਅੱਲੋਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂਨੇ ਗੋਤਰਾਵਇਵ ਕਿਹਾ ਹਨ । ਇੱਕ ਗੋਤਰ ਜਾਂ ਪਰਵਾਰ ਵਿੱਚ ਹੋਨੇਵਾਲਾ ਦਾਦਾ , ਬੂੜੇ ਅਤੇ ਚਾਚਾ ( ਸਪਿੰਡ ਬੁੱਢਾ ਵਿਅਕਤੀ ਪਿਤਾ , ਪੁੱਤ , ਪੋਤਾ ) ਆਦਿ ਆਦਮੀਆਂ ਦੇ ਨਾਮ ਕਿਵੇਂ ਰੱਖੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ , ਇਸਦਾ ਬਯੋਰੇਵਾਰ ਚਰਚਾ ਪਾਣਿਨੀ ਨੇ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਵੀਹਾਂ ਸੂਤਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਗਣਾਂ ਵਿੱਚ ਗੋਤਾਂ ਦੇ ਅਨੇਕ ਨਾਮ ਪਾਣਿਨੀ ਦੇ ਗਣਪਾਠ ਨਾਮਕ ਬਾਕੀ ਗਰੰਥ ਵਿੱਚ ਹਨ । ਪਾਣਿਨੀ ਦੀ ਚੌਥੀ ਸੂਚੀ ਭੂਗੋਲਿਕ ਸੀ । ਪਾਣਿਨੀ ਦਾ ਜੰਮਸਥਾਨ ਜਵਾਬ ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਸੀ , ਜਿਸ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਅਸੀ ਗਾਂਧਾਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਯੂਨਾਨੀ ਭੂਗੋਲ ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਜਵਾਬ ਪੱਛਮ ਅਰਥਾਤ ਗਾਂਧਾਰ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਲੱਗਭੱਗ 500 ਅਜਿਹੇ ਗਰਾਮ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਹਰ ਇੱਕ ਦੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਦਸ ਸਹਸਰ ਦੇ ਲੱਗਭੱਗ ਸੀ । ਪਾਣਿਨੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ 500 ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਅਸਲੀ ਨਾਮ ਵੀ ਦੇ ਦਿੱਤੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਭੂਗੋਲ ਸਬੰਧੀ ਗਣਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀਆਂ ਬਣੀ ਹੈ । ਪਿੰਡਾਂ ਅਤੇ ਨਗਰਾਂ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਮਾਂ ਦੀ ਪਹਿਚਾਣ ਟੇੜਾ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਹੈ , ਪਰ ਜੇਕਰ ਬਹੁਤ ਥਕੇਵਾਂ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਇਹ ਸੰਭਵ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਸੁਨੇਤ ਅਤੇ ਸਿਰਸਾ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਦੋ ਛੋਟੇ ਪਿੰਡ ਹਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਾਣਿਨੀ ਨੇ ਸੁਨੇਤਰ ਅਤੇ ਸ਼ੈਰੀਸ਼ਕ ਕਿਹਾ ਹੈ । ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਅਨੇਕ ਜਾਤੀਆਂ ਦੇ ਨਾਮ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਨ ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਜਾਤੀ ਨਿਵਾਸ ਕਰਦੀ ਸੀ ਜਾਂ ਜਹੰਾ ਵਲੋਂ ਉਸਦੇ ਪੂਰਵਜ ਆਏ ਸਨ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਨਿਵਾਸ ਅਤੇ ਅਭਿਜਨ ( ਪੂਰਵਜਾਂ ਦਾ ਸਥਾਨ ) ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਨਾਂ ਵਲੋਂ ਜੋ ਉਪਨਾਮ ਬਣਦੇ ਸਨ ਉਹ ਪੁਰਖ ਨਾਮ ਵਿੱਚ ਜੁੜ ਜਾਂਦੇ ਸਨ ਕਿਉਂਕਿ ਅਜਿਹੇ ਨਾਮ ਵੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਅੰਗ ਸਨ ।


[[en:Pāṇini]]

07:05, 9 ਸਤੰਬਰ 2012 ਦਾ ਦੁਹਰਾਅ

ਪਾਣਿਨੀ ਦਾ ਜਨਮ ਸ਼ਲਾਤੁਰ ਨਾਮਕ ਗਰਾਮ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਜਿੱਥੇ ਕਾਬਲ ਨਦੀ ਸਿੱਧੂ ਵਿੱਚ ਮਿਲੀ ਹੈ ਉਸ ਸੰਗਮ ਵਲੋਂ ਕੁਛ ਮੀਲ ਦੂਰ ਇਹ ਪਿੰਡ ਸੀ । ਉਸਨੂੰ ਹੁਣ ਲਹੁਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਆਪਣੇ ਜੰਮਸਥਾਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਪਾਣਿਨੀ ਸ਼ਾਲਾਤੁਰੀਏ ਵੀ ਕਹੇ ਗਏ ਹਨ । ਅਤੇ ਅਸ਼ਟਧਿਆਯੀ ਵਿੱਚ ਆਪ ਉਨ੍ਹਾਂਨੇ ਇਸ ਨਾਮ ਦਾ ਚਰਚਾ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਚੀਨੀ ਪਾਂਧੀ ਯੁਵਾਂਚਵਾਙ ( 7ਵੀਆਂ ਸ਼ਤੀ ) ਜਵਾਬ - ਪਸ਼ਚਮ ਵਲੋਂ ਆਉਂਦੇ ਸਮਾਂ ਸ਼ਾਲਾਤੁਰ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਗਏ ਸਨ । ਪਾਣਿਨੀ ਦੇ ਗੁਰੂ ਦਾ ਨਾਮ ਉਪਵਰਸ਼ ਪਿਤਾ ਦਾ ਨਾਮ ਪਣਿਨ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਦਾ ਨਾਮ ਦਾਕਸ਼ੀ ਸੀ । ਪਾਣਿਨੀ ਜਦੋਂ ਵੱਡੇ ਹੋਏ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂਨੇ ਵਿਆਕਰਣਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਗਹਿਰਾ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤਾ । ਪਾਣਿਨੀ ਵਲੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸ਼ਬਦਵਿਦਿਆ ਦੇ ਅਨੇਕ ਆਚਾਰਿਆ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਕੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਭੇਤਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖਕੇ ਪਾਣਿਨੀ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਉਹ ਵਿਚਾਰ ਆਇਆ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂਨੂੰ ਵਿਆਕਰਣਸ਼ਾਸਤਰ ਨੂੰ ਵਿਵਸਥਿਤ ਕਰਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਪਾਣਿਨੀ ਵਲੋਂ ਪੂਰਵ ਵੈਦਿਕਸੰਹਿਤਾਵਾਂ, ਸ਼ਾਖਾਵਾਂ, ਬਾਹਮਣ , ਆਰੰਣਿਇਕ , ਉਪਨਿਸ਼ਦ ਆਦਿ ਦਾ ਜੋ ਵਿਸਥਾਰ ਹੋ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ ਉਸ ਵਾਙਮਏ ਵਲੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂਨੇ ਆਪਣੇ ਲਈ ਸ਼ਬਦਸਾਮਗਰੀ ਲਈ ਜਿਸਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂਨੇ ਅਸ਼ਟਧਿਆਯੀ ਵਿੱਚ ਵਰਤੋ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਦੂੱਜੇ ਨਿਰੁਕਤ ਅਤੇ ਵਿਆਕਰਣ ਦੀ ਜੋ ਸਾਮਗਰੀ ਪਹਿਲਾਂ ਵਲੋਂ ਸੀ ਉਸਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂਨੇ ਸੰਗ੍ਰਿਹ ਅਤੇ ਸੂਖਮ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤਾ । ਇਸਦਾ ਪ੍ਰਮਾਣ ਵੀ ਅਸ਼ਟਧਿਆਯੀ ਵਿੱਚ ਹੈ , ਵਰਗਾ ਸ਼ਾਕਟਾਯਨ , ਸ਼ਾਕਲਯ , ਭਾਰਦਵਾਜ , ਗਾਗਰਿਆ , ਸੇਨਕ , ਆਪਿਸ਼ਲਿ , ਗਾਲਬ ਅਤੇ ਸਫੋਟਾਇਨ ਆਦਿ ਆਚਾਰਿਆੋਂ ਦੇ ਮਤਾਂ ਦੇ ਚਰਚੇ ਵਲੋਂ ਗਿਆਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਸ਼ਾਕਟਾਯਨ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਰੂਪ ਵਲੋਂ ਪਾਣਿਨੀ ਵਲੋਂ ਪੂਰਵ ਦੇ ਵਿਆਕਰਨਕਾਰ ਸਨ , ਵਰਗਾ ਨਿਰੁਕਤਕਾਰ ਯਾਸਕ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ । ਸ਼ਾਕਟਾਯਨ ਦਾ ਮਤ ਸੀ ਕਿ ਸਭ ਸੰਗਿਆ ਸ਼ਬਦ ਧਾਤਾਂ ਵਲੋਂ ਬਣਦੇ ਹਨ । ਪਾਣਿਨੀ ਨੇ ਇਸ ਮਤ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਪਰ ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਆਗਰਹ ਨਹੀਂ ਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਕਿ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸ਼ਬਦ ਅਜਿਹੇ ਵੀ ਹਨ ਜੋ ਲੋਕ ਦੀ ਬੋਲ-ਚਾਲ ਵਿੱਚ ਆ ਗਏ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਧਾਤੁ ਪ੍ਰਤਿਅਏ ਦੀ ਫੜ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ । ਤੀਜੀ ਸਭਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਗੱਲ ਪਾਣਿਨੀ ਨੇ ਇਹ ਦੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂਨੇ ਆਪ ਲੋਕ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਅੱਖੋਂ ਵੇਖਿਆ ਅਤੇ ਘੁੰਮਕੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਬਹੁਮੁਖੀ ਜੀਵਨ ਦਾ ਜਾਣ ਪਹਿਚਾਣ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਕੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨੂੰ ਛਾਨਾ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਵਲੋਂ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਸਹਸਰ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂਨੇ ਇਕੱਠਾ ਕੀਤਾ । ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਸੰਕਲਨ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂਨੂੰ ਵਰਗੀਕ੍ਰਿਤ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਈ ਸੂਚੀਆਂ ਬਣਾਈ । ਇੱਕ ਸੂਚੀ ਧਾਤੁ ਪਾਠ ਕੀਤੀ ਸੀ ਜਿਨੂੰ ਪਾਣਿਨੀ ਨੇ ਅਸ਼ਟਧਿਆਯੀ ਵਲੋਂ ਵੱਖ ਰੱਖਿਆ ਹੈ । ਉਸ ਵਿੱਚ 1943ਧਾਤੁਵਾਂਹਨ । ਧਾਤੁਪਾਠ ਵਿੱਚ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਧਾਤੁਵਾਂਹੈ - 1 . ਜੋ ਪਾਣਿਨੀ ਵਲੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਿਉਕਤ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸਨ ਅਤੇ ਦੂਜੀ ਉਹ ਜੋ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਬੋਲ-ਚਾਲ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂਨੂੰ ਮਿਲੀ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦੂਜੀ ਸੂਚੀ ਵਿੱਚ ਵੇਦਾਂ ਦੇ ਅਨੇਕ ਆਚਾਰਿਆ ਸਨ । ਕਿਸ ਆਚਾਰਿਆ ਦੇ ਨਾਮ ਵਲੋਂ ਕਿਹੜਾ ਪੜਾਅ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਉਸ ਵਿੱਚ ਪੜਨੇਵਾਲੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਕਿਸ ਨਾਮ ਵਲੋਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਛੰਦ ਜਾਂਸ਼ਾਖਾਵਾਂਦੇ ਕੀ ਨਾਮ ਸਨ , ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਭ ਦੀ ਅੰਤ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਪ੍ਰਤਿਅਏ ਲਗਾਕੇ ਪਾਣਿਨੀ ਨੇ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ; ਜਿਵੇਂ ਇੱਕ ਆਚਾਰਿਆ ਤੀੱਤੀਰਿ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪੜਾਅ ਤੈੱਤਰੀਏ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਪਾਠਸ਼ਾਲਾ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਅਤੇ ਉੱਥੇ ਦੀ ਸ਼ਾਖਾ ਜਾਂ ਸੰਹਿਤਾ ਵੀ ਤੈਰਿਯ ਕਹਲਾਤੀ ਸੀ । ਪਾਣਿਨੀ ਦੀ ਤੀਜੀ ਸੂਚੀ ਗੋਤਾਂ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਸੀ । ਮੂਲ ਸੱਤ ਗੋਤਰ ਵੈਦਿਕ ਯੁੱਗ ਵਲੋਂ ਹੀ ਚਲੇ ਆਉਂਦੇ ਸਨ । ਪਾਣਿਨੀ ਦੇ ਕਾਲ ਤੱਕ ਆਉਂਦੇ ਆਉਂਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਵਿਸਥਾਰ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ । ਗੋਤਾਂ ਦੀ ਕਈ ਸੂਚੀਆਂ ਸ਼ਰੌਤ ਸੂਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਹਨ । ਜਿਵੇਂ ਬੋਧਾਇਨ ਸ਼ਰੌਤ ਨਿਯਮ ਵਿੱਚ ਜਿਨੂੰ ਮਹਾਪ੍ਰਵਰ ਕਾਂਡ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਪਰ ਪਾਣਿਨੀ ਨੇ ਵੈਦਿਕ ਅਤੇ ਲੌਕਿਕ ਦੋਨਾਂਭਾਸ਼ਾਵਾਂਦੇ ਪਰਵਾਰ ਜਾਂ ਕੁਟੁੰਬ ਦੇ ਨਾਮਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਸੂਚੀ ਬਣਾਈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਆਰਸ਼ ਗੋਤਰ ਅਤੇ ਲੌਕਿਕ ਗੋਤਰ ਦੋਨਾਂ ਸਨ । ਛੋਟੇ ਮੋਟੇ ਪਰਵਾਰਿਕ ਨਾਮ ਜਾਂ ਅੱਲੋਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂਨੇ ਗੋਤਰਾਵਇਵ ਕਿਹਾ ਹਨ । ਇੱਕ ਗੋਤਰ ਜਾਂ ਪਰਵਾਰ ਵਿੱਚ ਹੋਨੇਵਾਲਾ ਦਾਦਾ , ਬੂੜੇ ਅਤੇ ਚਾਚਾ ( ਸਪਿੰਡ ਬੁੱਢਾ ਵਿਅਕਤੀ ਪਿਤਾ , ਪੁੱਤ , ਪੋਤਾ ) ਆਦਿ ਆਦਮੀਆਂ ਦੇ ਨਾਮ ਕਿਵੇਂ ਰੱਖੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ , ਇਸਦਾ ਬਯੋਰੇਵਾਰ ਚਰਚਾ ਪਾਣਿਨੀ ਨੇ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਵੀਹਾਂ ਸੂਤਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਗਣਾਂ ਵਿੱਚ ਗੋਤਾਂ ਦੇ ਅਨੇਕ ਨਾਮ ਪਾਣਿਨੀ ਦੇ ਗਣਪਾਠ ਨਾਮਕ ਬਾਕੀ ਗਰੰਥ ਵਿੱਚ ਹਨ । ਪਾਣਿਨੀ ਦੀ ਚੌਥੀ ਸੂਚੀ ਭੂਗੋਲਿਕ ਸੀ । ਪਾਣਿਨੀ ਦਾ ਜੰਮਸਥਾਨ ਜਵਾਬ ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਸੀ , ਜਿਸ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਅਸੀ ਗਾਂਧਾਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਯੂਨਾਨੀ ਭੂਗੋਲ ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਜਵਾਬ ਪੱਛਮ ਅਰਥਾਤ ਗਾਂਧਾਰ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਲੱਗਭੱਗ 500 ਅਜਿਹੇ ਗਰਾਮ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਹਰ ਇੱਕ ਦੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਦਸ ਸਹਸਰ ਦੇ ਲੱਗਭੱਗ ਸੀ । ਪਾਣਿਨੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ 500 ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਅਸਲੀ ਨਾਮ ਵੀ ਦੇ ਦਿੱਤੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਭੂਗੋਲ ਸਬੰਧੀ ਗਣਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀਆਂ ਬਣੀ ਹੈ । ਪਿੰਡਾਂ ਅਤੇ ਨਗਰਾਂ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਮਾਂ ਦੀ ਪਹਿਚਾਣ ਟੇੜਾ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਹੈ , ਪਰ ਜੇਕਰ ਬਹੁਤ ਥਕੇਵਾਂ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਇਹ ਸੰਭਵ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਸੁਨੇਤ ਅਤੇ ਸਿਰਸਾ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਦੋ ਛੋਟੇ ਪਿੰਡ ਹਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਾਣਿਨੀ ਨੇ ਸੁਨੇਤਰ ਅਤੇ ਸ਼ੈਰੀਸ਼ਕ ਕਿਹਾ ਹੈ । ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਅਨੇਕ ਜਾਤੀਆਂ ਦੇ ਨਾਮ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਨ ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਜਾਤੀ ਨਿਵਾਸ ਕਰਦੀ ਸੀ ਜਾਂ ਜਹੰਾ ਵਲੋਂ ਉਸਦੇ ਪੂਰਵਜ ਆਏ ਸਨ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਨਿਵਾਸ ਅਤੇ ਅਭਿਜਨ ( ਪੂਰਵਜਾਂ ਦਾ ਸਥਾਨ ) ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਨਾਂ ਵਲੋਂ ਜੋ ਉਪਨਾਮ ਬਣਦੇ ਸਨ ਉਹ ਪੁਰਖ ਨਾਮ ਵਿੱਚ ਜੁੜ ਜਾਂਦੇ ਸਨ ਕਿਉਂਕਿ ਅਜਿਹੇ ਨਾਮ ਵੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਅੰਗ ਸਨ ।