ਖੰਡਾ (ਤਲਵਾਰ)

ਖੰਡਾ
ਖੰਡਾ
ਕਿਸਮ	ਦੋਧਾਰੀ ਤਲਵਾਰ
ਮੂਲ ਸਥਾਨ	ਭਾਰਤੀ ਉਪ ਮਹਾਂਦੀਪ
ਉਤਪਾਦਨ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ
ਉਤਪਾਦ	ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਗੁਪਤਾ ਕਾਲ (320-550) ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਹੁਣ ਤੱਕ ਵਰਤੇ ਗਏ ਸਮਾਨ ਹਥਿਆਰ।
ਨਿਰਧਾਰਨ
ਬਲੇਡ ਦੀ ਕਿਸਮ	ਦੋ-ਧਾਰੀ, ਸਿੱਧੇ ਬਲੇਡ, ਧੁੰਦਲੇ ਟਿੱਪੇ ਹੋਏ

ਖੰਡਾ (ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ: Khanda; ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ: खड्ग) ਇੱਕ ਦੋਧਾਰੀ ਸਿੱਧੀ ਤਲਵਾਰ ਹੈ ਜੋ ਭਾਰਤੀ ਉਪ ਮਹਾਂਦੀਪ ਤੋਂ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਰਾਜਪੂਤ ਯੋਧੇ ਕਬੀਲੇ ਖੰਡੇ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਮਾਣ ਵਾਲੇ ਹਥਿਆਰ ਵਜੋਂ ਪੂਜਦੇ ਸਨ। ਇਹ ਅਕਸਰ ਧਾਰਮਿਕ ਮੂਰਤੀ-ਵਿਗਿਆਨ, ਥੀਏਟਰ ਅਤੇ ਕਲਾ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਭਾਰਤੀ ਮਾਰਸ਼ਲ ਆਰਟਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਆਮ ਹਥਿਆਰ ਹੈ। ਖੰਡਾ ਅਕਸਰ ਸਿੱਖ, ਜੈਨ, ਬੋਧੀ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਅਤੇ ਕਲਾ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ

"ਖੰਡਾ" ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦੇ khaḍga (खड्ग) ਜਾਂ khaṅga ਤੋਂ ਹੋਈ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਮੂਲ khaṇḍ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ "ਤੋੜਨਾ, ਵੰਡਣਾ, ਕੱਟਣਾ, ਨਸ਼ਟ ਕਰਨਾ"। ਇੱਕ ਤਲਵਾਰ ਵਾਲੇ ਹਥਿਆਰ ਲਈ ਪੁਰਾਣਾ ਸ਼ਬਦ, ਰਿਗਵੇਦ ਵਿੱਚ ਤਲਵਾਰ ਦੇ ਇੱਕ ਪੁਰਾਣੇ ਰੂਪ ਜਾਂ ਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ਵਰਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਬਲੀਦਾਨ ਵਾਲੇ ਚਾਕੂ ਜਾਂ ਖੰਜਰ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਦਿੱਖ

ਬਲੇਡ ਹਿਲਟ ਤੋਂ ਬਿੰਦੂ ਤੱਕ ਚੌੜਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕਾਫ਼ੀ ਧੁੰਦਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਕਿ ਦੋਵੇਂ ਕਿਨਾਰੇ ਤਿੱਖੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇਸਦੀ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਲੰਬਾਈ ਦੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਮਜ਼ਬੂਤ ਪਲੇਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਦੋਵੇਂ ਹੇਠਾਂ ਵੱਲ ਕੱਟਾਂ 'ਤੇ ਭਾਰ ਵਧਾਉਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਵਾਇਲਡ ਨੂੰ ਪਲੇਟ ਕੀਤੇ ਕਿਨਾਰੇ 'ਤੇ ਆਪਣਾ ਹੱਥ ਰੱਖਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਹਿਲਟ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਪਲੇਟ ਗਾਰਡ ਅਤੇ ਇੱਕ ਚੌੜਾ ਫਿੰਗਰ ਗਾਰਡ ਹੈ ਜੋ ਪੋਮਲ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਪੋਮਲ ਗੋਲ ਅਤੇ ਚਪਟਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸਦੇ ਕੇਂਦਰ ਤੋਂ ਇੱਕ ਸਪਾਈਕ ਨਿਕਲਦਾ ਹੈ। ਦੋ-ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਸਟਰੋਕ ਦਿੰਦੇ ਸਮੇਂ ਸਪਾਈਕ ਨੂੰ ਹਮਲਾਵਰ ਢੰਗ ਨਾਲ ਜਾਂ ਪਕੜ ਵਜੋਂ ਵਰਤਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਲਵਾਰ ਦਾ ਹੱਥ ਇੱਕ ਹੋਰ ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆਈ ਸਿੱਧੀ ਤਲਵਾਰ, ਫਿਰੰਗੀ ਦੇ ਹੱਥ ਵਰਗਾ ਹੈ।

ਇਤਿਹਾਸ

ਫਤਿਹਗੜ੍ਹ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਕੱਲੂਰ ਵਿੱਚ ਰਸਮੀ ਤਾਂਬੇ ਦੀਆਂ ਤਲਵਾਰਾਂ ਦੇ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਰਿਕਾਰਡ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਤਲਵਾਰਾਂ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਪੁਰਾਣ ਅਤੇ ਵੇਦ ਬਲੀਦਾਨ ਚਾਕੂ ਦੀ ਤਾਰੀਖ਼ ਹੋਰ ਵੀ ਪੁਰਾਣੀ ਦੱਸਦੇ ਹਨ। ਸਿੱਧੀਆਂ ਤਲਵਾਰਾਂ, (ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਹੋਰ ਤਲਵਾਰਾਂ ਜੋ ਅੰਦਰ ਅਤੇ ਬਾਹਰ ਦੋਵੇਂ ਪਾਸੇ ਵਕਰੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ), ਭਾਰਤੀ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਲੋਹ ਯੁੱਗ ਮਹਾਜਨਪਦਾਂ (ਲਗਭਗ 600 ਤੋਂ 300 ਈਸਾ ਪੂਰਵ) ਤੋਂ ਵਰਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਮਹਾਂਕਾਵਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਅਤੇ ਮੌਰੀਆ ਸਾਮਰਾਜ ਵਰਗੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਗੁਪਤ ਯੁੱਗ (ਈ. 280-550) ਦੀਆਂ ਕਈ ਮੂਰਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੂੰ ਖੰਡਾ ਵਰਗੀ ਚੌੜੀ ਤਲਵਾਰ ਫੜੀ ਹੋਈ ਦਿਖਾਈ ਗਈ ਹੈ। ਇਹ ਫਿਰ ਸਿਰੇ ਤੋਂ ਭੜਕ ਉੱਠਦੇ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਚੋਲ -ਯੁੱਗ ਦੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਵਰਗੀਆਂ ਕਲਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਰਹੀ।

ਮੱਧਯੁਗੀ ਯੁੱਗ ਦੌਰਾਨ ਰਾਜਪੂਤ ਰਾਜਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਪਹਿਨੇ ਜਾਂਦੇ ਖੰਡਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਪੇਂਟਿੰਗਾਂ ਹਨ। ਇਹ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪੈਦਲ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਅਤੇ ਰਈਸਾਂ ਦੁਆਰਾ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਜੋ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਘੋੜਿਆਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਰਾਜਪੂਤ ਯੋਧੇ ਕਬੀਲੇ ਖੰਡੇ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਮਾਣ ਵਾਲੇ ਹਥਿਆਰ ਵਜੋਂ ਪੂਜਦੇ ਸਨ।

ਕੁਝ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਸ ਡਿਜ਼ਾਈਨ ਨੂੰ ਮਹਾਨ ਰਾਜਪੂਤ ਸਮਰਾਟ ਪ੍ਰਿਥਵੀਰਾਜ ਚੌਹਾਨ ਦੁਆਰਾ ਸੁਧਾਰਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਹੋਰ ਤਾਕਤ ਜੋੜਨ ਲਈ ਬਲੇਡ 'ਤੇ ਪਿਛਲੀ ਰੀੜ੍ਹ ਦੀ ਹੱਡੀ ਜੋੜੀ। ਉਸਨੇ ਬਲੇਡ ਨੂੰ ਚੌੜਾ ਅਤੇ ਚਾਪਲੂਸ ਵੀ ਬਣਾਇਆ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਇਹ ਇੱਕ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਕੱਟਣ ਵਾਲਾ ਹਥਿਆਰ ਬਣ ਗਿਆ। ਇਸਨੇ ਪੈਦਲ ਸੈਨਾ ਨੂੰ ਹਲਕੇ ਘੋੜਸਵਾਰ ਦੁਸ਼ਮਣ ਫੌਜਾਂ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਚੰਗਾ ਫਾਇਦਾ ਵੀ ਦਿੱਤਾ।

ਤਸਵੀਰ:Varaha Cave Bas relief.jpg

ਦੇਵੀ ਦੁਰਗਾ, ਖੰਡੇ ਦੀ ਤਲਵਾਰ ਫੜੀ ਹੋਈ, 7ਵੀਂ ਸਦੀ।

ਰਾਜਪੂਤ ਯੋਧੇ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਖੰਡਾ ਦੋਵੇਂ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਫੜਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੁਆਰਾ ਘਿਰੇ ਹੋਣ ਅਤੇ ਗਿਣਤੀ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੋਣ 'ਤੇ ਇਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਿਰ 'ਤੇ ਘੁੰਮਾਉਂਦੇ ਸਨ। ਇਹ ਇਸ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਸੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਰਵਾਇਤੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਫੜੇ ਜਾਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਇੱਕ ਸਨਮਾਨਜਨਕ ਆਖਰੀ ਸਟੈਂਡ ਲਿਆ। ਅੱਜ ਵੀ ਉਹ ਦਸਹਿਰੇ ਦੇ ਮੌਕੇ 'ਤੇ ਖੰਡੇ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਦੇ ਹਨ।

ਮਹਾਰਾਣਾ ਪ੍ਰਤਾਪ ਕੋਲ ਖੰਡਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮੀਆਂ ਤਾਨਸੇਨ ਦੇ ਜਵਾਈ, ਨੌਬਤ ਖਾਨ ਵੀ ਖੰਡਾ ਚਲਾਉਂਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਖੰਡਾਰਾ ਬੀਨਕਰ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਵਜ਼ੀਰ ਖਾਨ ਖੰਡਾਰਾ 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦਾ ਇੱਕ ਮਸ਼ਹੂਰ ਬੇਂਕਰ ਸੀ।

ਅਕਾਲੀ-ਨਿਹੰਗ ਸੰਪਰਦਾਇ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖ ਯੋਧਿਆਂ ਕੋਲ ਖੰਡੇ ਸਨ। ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ, ਬਾਬਾ ਦੀਪ ਸਿੰਘ ਆਪਣੀ ਮੌਤ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਣੀ ਆਖਰੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਖੰਡਾ ਰੱਖਣ ਲਈ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹਨ, ਜੋ ਕਿ ਅਜੇ ਵੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਹੈ। ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਕੋਲ ਖੰਡਾ ਰੱਖਣ ਲਈ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਹ ਅਭਿਆਸ ਸਿੱਖ ਖਾਲਸਾ ਫੌਜ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਮਿਸਲਾਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਸਿੱਖ ਸਰਦਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸੀ। ਸਿੱਖ ਮਾਰਸ਼ਲ ਆਰਟ, ਗੱਤਕਾ ਵੀ ਖੰਡਿਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਓਡੀਸ਼ਾ ਦਾ ਖੰਡਾਇਤ ਭਾਈਚਾਰਾ ਇੱਕ ਜੰਗਜੂ ਭਾਈਚਾਰੇ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਖੰਡਾ ਤਲਵਾਰ ਚਲਾਉਣ ਵਿੱਚ ਮੁਹਾਰਤ ਰੱਖਦਾ ਹੈ।

ਧਰਮ ਵਿੱਚ

ਧਾਰਮਿਕ ਧਰਮਾਂ ਵਿੱਚ, ਖੰਡ ਨੂੰ ਅਗਿਆਨਤਾ ਦੇ ਪਰਦੇ ਨੂੰ ਕੱਟਣ ਵਾਲੀ ਬੁੱਧੀ ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਧਾਰਮਿਕ ਕਲਾ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਬੋਧੀ ਦੇਵਤਿਆਂ ਨੂੰ ਅਕਸਰ ਖੰਡਾ ਤਲਵਾਰ ਫੜੀ ਜਾਂ ਫੜੀ ਦਿਖਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ, ਬੋਧੀ ਰੱਖਿਅਕ ਦੇਵਤੇ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਆਰੀਆ ਅਚਲਾ, ਮੰਜੂਸ਼੍ਰੀ, ਮਹਾਕਾਲ, ਪਾਲਦੇਨ ਲਹਾਮੋ ਆਦਿ।

ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਖੰਡਾ ਇੱਕ ਧਾਰਮਿਕ ਪ੍ਰਤੀਕ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਖੰਡਾ ਖੁਦ ਇੱਕ ਚੱਕਰ ਦੇ ਅੰਦਰ ਕੇਂਦਰਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸਦੇ ਦੋ ਪਾਸੇ ਕਿਰਪਾਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।

ਗੈਲਰੀ

• 
  ਮੰਜੂਸ਼੍ਰੀ ਖੰਡਾ ਫੜੀ ਹੋਈ।
• 
  ਅਚਲਾ ਖੰਡਾ ਫੜਦਾ ਹੋਇਆ।
• 
  ਖੰਡਾ ਫੜੀ ਹੋਈ ਮਹਾਕਾਲ ।
• 
  ਅਕਲਾ ਖੰਡਾ ਨੂੰ ਉੱਪਰ-ਸੱਜੇ ਪਾਸੇ ਫੜੀ ਹੋਈ।
• 
  ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਅਕਾਲੀ-ਨਿਹੰਗ ਸਰਦਾਰ, ਖੰਡਾ ਫੜ ਕੇ।

ਇਹ ਵੀ ਵੇਖੋ

• ਭਾਰਤੀ ਤਲਵਾਰ
• ਫਿਰੰਗੀ (ਤਲਵਾਰ)
• ਖੰਡਾਇਤ
• ਤਲਵਾੜ