ਗ੍ਰੰਥਾ ਲਿਪੀ
ਗ੍ਰੰਥ ਲਿਪੀ ਇੱਕ ਕਲਾਸੀਕਲ ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤੀ ਬ੍ਰਾਹਮਿਕ ਲਿਪੀ ਹੈ, ਜੋ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਤਾਮਿਲਨਾਡੂ ਅਤੇ ਕੇਰਲ ਵਿੱਚ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਪੱਲਵ ਲਿਪੀ ਤੋਂ ਉਤਪੰਨ, ਗ੍ਰੰਥ ਲਿਪੀ ਤਮਿਲ ਅਤੇ ਵੱਟੇਲੁੱਟੂ ਲਿਪੀਆਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹੈ। ਕੇਰਲ ਦੀ ਆਧੁਨਿਕ ਮਲਿਆਲਮ ਲਿਪੀ ਗ੍ਰੰਥ ਲਿਪੀ ਦੀ ਸਿੱਧੀ ਵੰਸ਼ਜ ਹੈ। ਦੱਖਣ-ਪੂਰਬੀ ਏਸ਼ੀਆਈ ਅਤੇ ਇੰਡੋਨੇਸ਼ੀਆਈ ਲਿਪੀਆਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕ੍ਰਮਵਾਰ ਥਾਈ ਅਤੇ ਜਾਵਾ, ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆਈ ਤਿਗਲਾਰੀ ਅਤੇ ਸਿੰਹਾਲਾ ਲਿਪੀਆਂ, ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਪੱਲਵਾ ਲਿਪੀ ਰਾਹੀਂ ਗ੍ਰੰਥਾ ਨਾਲ ਪ੍ਰਾਪਤ ਜਾਂ ਨੇੜਿਓਂ ਸਬੰਧਤ ਹਨ।[1] ਪੱਲਵ ਲਿਪੀ ਜਾਂ ਪੱਲਵ ਗ੍ਰੰਥ ਚੌਥੀ ਸਦੀ ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਉਭਰੀ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ 7ਵੀਂ ਸਦੀ ਈਸਵੀ ਤੱਕ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ।[2] ਇਸ ਮੁੱਢਲੀ ਗ੍ਰੰਥ ਲਿਪੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਗ੍ਰੰਥਾਂ, ਤਾਂਬੇ ਦੀਆਂ ਪਲੇਟਾਂ ਉੱਤੇ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਮੰਦਰਾਂ ਅਤੇ ਮੱਠਾਂ ਦੇ ਪੱਥਰ ਲਿਖਣ ਲਈ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।[3][4] ਇਹ ਕਲਾਸੀਕਲ ਮਣੀਪ੍ਰਵਲਮ ਲਈ ਵੀ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ-ਇੱਕ ਭਾਸ਼ਾ ਜੋ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਅਤੇ ਤਮਿਲ ਦਾ ਮਿਸ਼ਰਣ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ 7ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੱਕ ਮੱਧ ਗ੍ਰੰਥ ਅਤੇ ਲਗਭਗ 8ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੰਤਰ ਪਰਿਵਰਤਨ ਗ੍ਰੰਥ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ, ਜੋ ਲਗਭਗ 14ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵਿੱਚ ਰਿਹਾ। ਆਧੁਨਿਕ ਗ੍ਰੰਥ 14ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੋਂ ਅਤੇ ਆਧੁਨਿਕ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ, ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਅਤੇ ਦ੍ਰਾਵਿਡ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਕਲਾਸੀਕਲ ਟੈਕਸਟ ਲਿਖਣ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।[3][4] ਇਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਭਜਨਾਂ ਦਾ ਜਾਪ ਕਰਨ ਲਈ ਵੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ [ਸਪਸ਼ਟੀਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ] ਅਤੇ ਰਵਾਇਤੀ ਵੈਦਿਕ ਸਕੂਲਾਂ ਵਿੱਚ।
ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਯੁੱਗ ਦੇ ਤਮਿਲ ਸ਼ੁੱਧ ਅੰਦੋਲਨ ਨੇ ਗ੍ਰੰਥ ਲਿਪੀ ਨੂੰ ਵਰਤੋਂ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ 'ਤੇ ਤਮਿਲ ਲਿਪੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ। ਕੈਲਾਸਪਤੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਹ ਤਮਿਲ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਦਾ ਇੱਕ ਹਿੱਸਾ ਸੀ ਅਤੇ ਖੇਤਰੀ ਨਸਲੀ ਚੌਵਿਨਿਜ਼ਮ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਸੀ।
ਇਤਿਹਾਸ
[ਸੋਧੋ]ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਵਿੱਚ, ਗ੍ਰੰਥ ਦਾ ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਅਰਥ ਹੈ 'ਇੱਕ ਗੰਢ'। ਇਹ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਸ਼ਬਦ ਹੈ ਜੋ ਕਿਤਾਬਾਂ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਲਿਖਣ ਲਈ ਸਕ੍ਰਿਪਟ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਇਹ ਗੰਢਾਂ ਦੁਆਰਾ ਫੜੇ ਧਾਗੇ ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਉੱਕਰੇ ਹੋਏ ਪਾਮ ਪੱਤਿਆਂ ਨੂੰ ਬੰਨ੍ਹਣ ਦੇ ਅਭਿਆਸ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਗ੍ਰੰਥ ਲਿਪੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆ ਦੇ ਤਮਿਲ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ 5 ਵੀਂ ਸਦੀ ਈਸਵੀ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਆਧੁਨਿਕ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਲਿਖਣ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ।[3]
ਗ੍ਰੰਥ ਲਿਪੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਮਣੀਪ੍ਰਵਲਮ ਲਿਖਣ ਲਈ ਵੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਜੋ ਤਮਿਲ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦਾ ਮਿਸ਼ਰਣ ਹੈ ਜੋ ਮਣੀਪ੍ਰਵਲਮ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵਰਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਇਹ ਇੱਕ ਕਾਫ਼ੀ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਲਿਖਣ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿੱਚ ਵਿਕਸਤ ਹੋਇਆ ਜਿਸ ਲਈ ਤਾਮਿਲ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨੂੰ ਤਮਿਲ ਲਿਪੀ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰੰਥ ਲਿਪੀ ਵਿੱਚ ਲਿਖਣ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ। 15ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੱਕ, ਇਹ ਇਸ ਹੱਦ ਤੱਕ ਵਿਕਸਤ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਦੋਵੇਂ ਲਿਪੀਆਂ ਇੱਕੋ ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਅੰਦਰ ਵਰਤੀਆਂ ਜਾਣਗੀਆਂ-ਜੇ ਇਹ ਮੂਲ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਤੋਂ ਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਤਾਂ ਇਹ ਗ੍ਰੰਥ ਲਿਪੀ ਵਿੱਚ ਲਿਖੀ ਜਾਵੇਗੀ, ਪਰ ਇਸ ਵਿੱਚ ਜੋ ਵੀ ਤਮਿਲ ਪਿਛੇਤਰ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ ਉਹ ਤਮਿਲ ਲਿਪੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾਲ ਲਿਖੇ ਜਾਣਗੇ। ਇਹ ਲਿਖਣ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਉਦੋਂ ਵਰਤੋਂ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੋ ਗਈ ਜਦੋਂ ਮਣੀਪ੍ਰਵਲਮ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਵਿੱਚ ਗਿਰਾਵਟ ਆਈ, ਪਰ 20 ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਮੱਧ ਤੱਕ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮਣੀਪ੍ਰਵਲਮ ਵਿੱਚ ਲਿਖੇ ਟੈਕਸਟ ਦੇ ਪ੍ਰਿੰਟਿਡ ਐਡੀਸ਼ਨਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸੇ ਪਰੰਪਰਾ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਦਾ ਰਿਵਾਜ ਸੀ।[ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ]
ਆਧੁਨਿਕ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ, ਤਮਿਲ-ਗ੍ਰੰਥ ਲਿਪੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਤਮਿਲ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਹਿੰਦੂ ਦੁਆਰਾ ਧਾਰਮਿਕ ਪ੍ਰਸੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਣ ਦੇ ਲਈ, ਉਹ ਨਾਮਕਰਨ ਸਮਾਰੋਹ ਦੌਰਾਨ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਬੱਚੇ ਦਾ ਨਾਮ ਲਿਖਣ ਲਈ, ਰਵਾਇਤੀ ਵਿਆਹ ਦੇ ਕਾਰਡਾਂ ਦੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਹਿੱਸੇ ਲਈ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ ਦੀ ਘੋਸ਼ਣਾ ਲਈ ਸਕ੍ਰਿਪਟ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਾਲ ਦੇ ਰਵਾਇਤੀ ਫਾਰਮੂਲੇ ਸੰਖੇਪ ਛਾਪਣ ਲਈ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਧਾਰਮਿਕ ਪੰਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।[ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ]
ਗ੍ਰੰਥ ਲਿਪੀ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ
[ਸੋਧੋ]ਪੱਲਵ ਗ੍ਰੰਥ ਲਿਪੀ
[ਸੋਧੋ]ਗ੍ਰੰਥ ਦੀ ਇੱਕ ਪੁਰਾਤਨ ਅਤੇ ਸਜਾਵਟੀ ਕਿਸਮ ਨੂੰ ਕਈ ਵਾਰ ਪੱਲਵ ਗ੍ਰੰਥ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਚੌਥੀ ਸਦੀ ਈਸਵੀ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 7ਵੀਂ ਸਦੀ ਈਸਵੀ ਤੱਕ ਦੇ ਕੁਝ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖਾਂ ਵਿੱਚ ਪੱਲਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।[2] ਮਾਮੱਲਾਪੁਰਮ ਤਿਰੂਚਿਰਾਪੱਲੀ ਰੌਕ ਕੱਟ ਗੁਫਾ ਲਿਖਤਾਂ ਅਤੇ ਕੈਲਾਸਨਾਥ ਲਿਖਤਾਂ ਇਸ ਦੀਆਂ ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਹਨ। [ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ][<span title="This claim needs references to reliable sources. (June 2020)">citation needed</span>]
ਮਿਡਲ ਗ੍ਰੰਥ ਲਿਪੀ
[ਸੋਧੋ]ਮਿਡਲ ਗ੍ਰੰਥ ਲਿਪੀ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਕੁਰਮ ਤਾਂਬੇ ਦੀਆਂ ਪਲੇਟਾਂ ਵਿੱਚ ਦੇਖੀ ਗਈ, ਜੋ ਲਗਭਗ 675 ਈਸਵੀ ਦੀਆਂ ਹਨ, ਅਤੇ ਇਸਦੀ ਵਰਤੋਂ 8ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅੰਤ ਤੱਕ ਹੁੰਦੀ ਰਹੀ।[3]
ਟ੍ਰਾਂਜ਼ੀਸ਼ਨਲ ਗ੍ਰੰਥ ਲਿਪੀ
[ਸੋਧੋ]ਟ੍ਰਾਂਜ਼ੀਸ਼ਨਲ ਗ੍ਰੰਥ ਲਿਪੀ ਨੂੰ 8ਵੀਂ ਜਾਂ 9ਵੀਂ ਸਦੀ ਈਸਵੀ ਦੇ ਆਸ-ਪਾਸ ਟ੍ਰੇਸ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ 14ਵੀਂ ਸਦੀ ਈਸਵੀਂ ਤੱਕ ਹੁੰਦੀ ਰਹੀ ਹੈ। ਤੁਲੂ-ਮਲਿਆਲਮ ਲਿਪੀ 8ਵੀਂ ਜਾਂ 9ਵੀਂ ਸਦੀ ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਟ੍ਰਾਂਜ਼ੀਸ਼ਨਲ ਗ੍ਰੰਥ ਤੋਂ ਉਤਪੰਨ ਹੈ, ਜੋ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਦੋ ਵੱਖਰੀਆਂ ਲਿਪੀਆਂ-ਤਿਗਲਾਰੀ ਅਤੇ ਮਲਿਆਲਮ ਵਿੱਚ ਵੰਡੀ ਗਈ।[3]
ਆਧੁਨਿਕ ਗ੍ਰੰਥ ਲਿਪੀ
[ਸੋਧੋ]ਗ੍ਰੰਥ ਲਿਪੀ ਆਪਣੇ ਮੌਜੂਦਾ ਸ਼ਕਲ ਵਿੱਚ 14ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੋਂ ਹੈ। ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣਾ ਮੌਜੂਦਾ ਦਸਤਾਵੇਜ 16ਵੀਂ ਸਦੀ ਈਸਵੀ ਦੇ ਅੰਤਲੇ ਸਮੇਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਆਧੁਨਿਕ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਗ੍ਰੰਥ ਲਿਪੀ ਦੀਆਂ ਦੋ ਕਿਸਮਾਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨਃ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੁਆਰਾ ਵਰਤੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ 'ਬ੍ਰਾਹਮਣਿਕ' ਜਾਂ ਵਰਗ ਰੂਪ, ਅਤੇ ਜੈਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਵਰਤੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ 'ਜੈਨ' ਜਾਂ ਗੋਲ ਰੂਪ।[3]
ਆਧੁਨਿਕ ਗ੍ਰੰਥ ਲਿਪੀ
[ਸੋਧੋ]ਗ੍ਰੰਥ ਲਿਪੀ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਈ ਹੈ, ਅਤੇ ਆਧੁਨਿਕ ਤਮਿਲ ਲਿਪੀ ਨਾਲ ਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਸਾਂਝੀਆਂ ਕਰਦੀ ਹੈ।[1]
ਵਿਅੰਜਨ
[ਸੋਧੋ]ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਹੋਰ ਬ੍ਰਾਹਮਿਕ ਲਿਪੀਆਂ ਵਿੱਚ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿਅੰਜਨ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅੰਦਰੂਨੀ ਸਵਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਆਮ ਤੌਰ ਉੱਤੇ/a/ ਦੇ ਰੂਪ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈਂ, ਇਸ ਲਈ, ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ, ਅੱਖਰ ⟨⟩ ਦਾ ਉਚਾਰਨ/ka/ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਵਿਅੰਜਨ ਸਮੂਹ
[ਸੋਧੋ]ਗ੍ਰੰਥ ਲਿਪੀ ਵਿੱਚ ਵਿਅੰਜਨ ਸਮੂਹਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣ ਦੇ ਦੋ ਤਰੀਕੇ ਹਨ। ਕਈ ਵਾਰ, ਇੱਕ ਸਮੂਹ ਵਿੱਚ ਵਿਅੰਜਨ ਲਿਗੈਚਰ ਬਣਾ ਸਕਦੇ ਹਨ।
ਆਮ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਜਦੋਂ ਵੀ ਲਿਗੈਚਰ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤਰਜੀਹ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਜੇ ਕੋਈ ਲਿਗੈਚਰ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਤਾਂ ਵਿਅੰਜਨ ਦੇ "ਸਟੈਕਡ" ਰੂਪ ਲਿਖੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕੰਨੜ ਅਤੇ ਤੇਲਗੂ ਵਿੱਚ, ਸਟੈਕ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਨੀਵਾਂ ਮੈਂਬਰ ਸਿਰਫ "ਲਾਈਵ" ਵਿਅੰਜਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਾਰੇ ਮੈਂਬਰ ਸਵਰ-ਰਹਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਧਿਆਨ ਦਿਓ ਕਿ ਲਿਗੈਚਰਾਂ ਨੂੰ ਸਟੈਕ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਵਜੋਂ ਵੀ ਵਰਤਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਹਵਾਲੇ
[ਸੋਧੋ]- ↑ 1.0 1.1 "Grantha alphabet for Sanskrit". www.omniglot.com. Retrieved 22 July 2024. ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:Invalid
<ref>tag; name "omniglot" defined multiple times with different content - ↑ 2.0 2.1
{{cite book}}: Empty citation (help) ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:Invalid<ref>tag; name "griffiths" defined multiple times with different content - ↑ 3.0 3.1 3.2 3.3 3.4 3.5 "Grantha alphabet (writing system) – Britannica Online Encyclopedia". Britannica.com. Retrieved 2012-03-11. ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:Invalid
<ref>tag; name "britgrantha" defined multiple times with different content - ↑ 4.0 4.1 ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:Invalid
<ref>tag; no text was provided for refs namedsalomon1998