ਜਯੋਤਸਨਾ ਕੇਸ਼ਵ ਭੋਲੇ
ਜਯੋਤਸਨਾ ਕੇਸ਼ਵ ਭੋਲੇ | |
|---|---|
 ਜਯੋਤਸਨਾ ਕੇਸ਼ਵ ਭੋਲੇ, 1939 ਤੋਂ ਦ ਇੰਡੀਅਨ ਲਿਸਨਰ ਦੇ ਸਮੇਂ | |
| ਜਨਮ | ਦੁਰਗਾ ਕੇਲੇਕਰ 11 ਮਈ 1914 |
| ਮੌਤ | 5 ਅਗਸਤ 2001 (ਉਮਰ 87) |
| ਰਾਸ਼ਟਰੀਅਤਾ | ਭਾਰਤੀ |
| ਲਈ ਪ੍ਰਸਿੱਧ | ਮਰਾਠੀ ਥੀਏਟਰ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ |
| ਜੀਵਨ ਸਾਥੀ | ਕੇਸ਼ਵ ਵਾਮਨ ਭੋਲੇ |
| ਬੱਚੇ | 4 |
ਜਯੋਤਸਨਾ ਕੇਸ਼ਵ ਭੋਲੇ ਨੂੰ ਜਯੋਤਸਨਾਬਾਈ ਭੋਲੇ (11 ਮਈ 1914 – 5 ਅਗਸਤ 2001), ਇੱਕ ਅਨੁਭਵੀ ਮਰਾਠੀ ਸਟੇਜ ਕਲਾਕਾਰ ਅਤੇ ਇੱਕ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਗਾਇਕ ਸੀ।[1] ਪਦਮਾਬਾਈ ਵਾਰਤਕ ਦੇ ਨਾਲ, ਉਸ ਨੇ 1933 ਵਿੱਚ ਨਾਟਕ ਅੰਧਲਿਆਚੀ ਸ਼ਾਲਾ ਵਿੱਚ ਮਰਾਠੀ ਥੀਏਟਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਔਰਤ ਪਾਤਰ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਣ ਵਾਲੀ ਪਹਿਲੀ ਮਹਿਲਾ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸੀ [2]
ਭੋਲੇ ਨੂੰ ਸੰਗੀਤ ਕਲਾਨਿਧੀ ਮਾਸਟਰ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਰਾਓ ਫੁਲੰਬਰੀਕਰ ਦੁਆਰਾ ਰਚਿਤ ਨਾਟਕ ਗੀਤ ਬੋਲਾ ਅਮ੍ਰਿਤ ਬੋਲਾ ਲਈ ਮਸ਼ਹੂਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਨੂੰ 1976 ਵਿੱਚ ਸੰਗੀਤ ਨਾਟਕ ਅਕਾਦਮੀ ਇਨਾਮ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਜੋ ਕਿ ਸੰਗੀਤ ਨਾਟਕ ਅਕਾਦਮੀ, ਭਾਰਤ ਦੀ ਨੈਸ਼ਨਲ ਅਕਾਦਮੀ ਆਫ਼ ਮਿਊਜ਼ਿਕ, ਡਾਂਸ ਅਤੇ ਡਰਾਮਾ ਦੁਆਰਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।[3]
ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ[ਸੋਧੋ]
ਜਯੋਤਸਨਾ ਦਾ ਜਨਮ 11 ਮਈ 1914 ਨੂੰ ਗੋਆ ਦੇ ਇੱਕ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਦੁਰਗਾ ਕੇਲੇਕਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਹ ਰਾਧਾਬਾਈ ਅਤੇ ਵਾਮਨ ਕੇਲੇਕਰ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਚੌਦਾਂ ਭੈਣ-ਭਰਾਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ। ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਤੋਂ ਹੀ ਉਸ ਦਾ ਝੁਕਾਅ ਸੰਗੀਤ ਵੱਲ ਸੀ। ਇੱਕ ਸਥਾਨਕ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਦੂਜਾ ਗ੍ਰੇਡ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਹ ਅੱਠ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਵੱਡੀ ਭੈਣ ਗਿਰੀਜਾਬਾਈ, ਜੋ ਕਿ ਇੱਕ ਗਾਇਕਾ ਵੀ ਸੀ, ਨਾਲ ਮੁੰਬਈ ਚਲੀ ਗਈ ਸੀ। ਜਯੋਤਸਨਾ ਲੈਮਿੰਗਟਨ ਰੋਡ ' ਤੇ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਚੌਥੀ ਜਮਾਤ ਤੱਕ ਉਥੋਂ ਦੇ ਮਿਉਂਸਪਲ ਸਕੂਲ ਤੋਂ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਸ ਨੇ ਸਕੂਲ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਦਾ ਮੁੱਖ ਟੀਚਾ ਸੰਗੀਤ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਉਣਾ ਸੀ। ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਲਈ ਮੁੰਬਈ ਜਾਣਾ ਉਸ ਲਈ ਖੁਸ਼ਕਿਸਮਤ ਬ੍ਰੇਕ ਸਾਬਤ ਹੋਈ।[4]
ਗਿਰੀਜਾਬਾਈ ਆਗਰਾ ਘਰਾਣੇ ਦੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਗਾਇਕ ਵਿਲਾਇਤ ਹੁਸੈਨ ਖ਼ਾਨ ਕੋਲੋਂ ਸਿਖਲਾਈ ਲੈਂਦੀ ਸੀ। ਜੋਤਸਨਾਬਾਈ ਨੇ ਵੀ ਆਗਰਾ ਘਰਾਣੇ ਦੇ ਖਾਦਿਮ ਹੁਸੈਨ ਖ਼ਾਨ ਦੇ ਅਧੀਨ ਸਿਖਲਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ। ਸਕੂਲ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਦੌਰਾਨ, ਉਸ ਨੇ ਮੁੰਬਈ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ-ਸਕੂਲ ਗਾਇਨ ਮੁਕਾਬਲੇ ਜਿੱਤਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਆਪਣਾ ਨਾਂ ਬਣਾ ਲਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਮਹੀਨੇ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਜਾਂ ਚਾਰ ਵਾਰ ਇੰਡੀਅਨ ਬ੍ਰੌਡਕਾਸਟਿੰਗ ਕਾਰਪੋਰੇਸ਼ਨ ਰੇਡੀਓ ਦੇ ਬੰਬਈ ਸਟੇਸ਼ਨ 'ਤੇ ਵੀ ਗਾਇਆ। ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ, ਉਹ ਬਾਲ ਗਾਇਕ ਵਜੋਂ ਕਾਫ਼ੀ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੋ ਗਈ। ਤੇਰ੍ਹਾਂ ਜਾਂ ਚੌਦਾਂ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਤੱਕ, ਉਹ ਰਾਗ ਅਧਾਰਤ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਿਪੁੰਨ ਸੀ।[5]
ਕਰੀਅਰ[ਸੋਧੋ]
ਗਾਉਣਾ[ਸੋਧੋ]
ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਵਿੱਚ 1920 ਅਤੇ 30 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੌਰਾਨ, <i id="mwMg">ਭਵਗੀਤ</i> ਦੀ ਵਿਧਾ ਨੇ ਜੜ੍ਹ ਫੜਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਮੁੰਬਈ ਦੇ ਗਾਈ ਗਈ ਕਵਿਤਾ ਸੀਨ ਵਿੱਚ। ਕੇਸ਼ਵਰਾਵ ਭੋਲੇ ਇਸ ਵਿਧਾ ਦਾ ਮੋਢੀ ਸੀ, ਜੋ ਭਵਗੀਤ ਗਾਇਕ ਵਜੋਂ ਸੰਗੀਤ ਪ੍ਰੇਮੀਆਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਨਾਟਕਾਂ ਨਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਆਪਣਾ ਨਾਮ ਬਣਾਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਏਕਲਵਯ ਉਪਨਾਮ ਹੇਠ ਸੰਗੀਤ 'ਤੇ ਸਮੀਖਿਆਵਾਂ ਵੀ ਲਿਖੀਆਂ ਸਨ। ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ, ਸੰਗੀਤ ਉਦਯੋਗ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦਾ ਨਾਮ ਟਾਕ ਆਫ ਦਾ ਟਾਊਨ ਸੀ। ਜਯੋਤਸਨਾਬਾਈ ਦਾ ਭਰਾ ਰਾਮਰਾਇ ਕੇਸ਼ਵਰਾਵ ਦਾ ਦੋਸਤ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਕ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਭੈਣ ਨੂੰ ਭਵਗੀਤ ਸਿਖਾਉਣ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ। ਜਦੋਂ ਜਯੋਤਸਨਾਬਾਈ ਨੇ ਕੇਸ਼ਵਰਾਵ ਨੂੰ ਗਾਉਂਦੇ ਸੁਣਿਆ, ਤਾਂ ਉਹ ਇਸ ਵਿਧਾ ਦੀ ਵਿਲੱਖਣ ਅਤੇ ਸੁੰਦਰ ਸ਼ੈਲੀ ਨਾਲ ਦੀਵਾਨੀ ਹੋ ਗਈ। ਇਹ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਸੀ ਜਦੋਂ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਗੀਤ ਵਿੱਚ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਸ ਮੁਲਾਕਾਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਸ ਨੇ ਪੂਰੀ ਲਗਨ ਨਾਲ ਇਸ ਸ਼ੈਲੀ ਦੀਆਂ ਬਾਰੀਕੀਆਂ ਸਿੱਖੀਆਂ।[4]
ਜਯੋਤਸਨਾਬਾਈ ਦੇ ਸੰਗੀਤਕ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਕੇਸ਼ਵਰਾਵ ਦਾ ਸਥਾਨ ਕਾਫ਼ੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 1932 ਵਿੱਚ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਲਿਆ, ਜਦੋਂ ਉਹ ਸਿਰਫ਼ ਅਠਾਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਦਾ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਲਾਤਮਕ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਵਧਣ ਲੱਗੀ। ਕੇਸ਼ਵਰਾਵ ਦੇ ਮੰਜੀ ਖ਼ਾਨ, ਰਾਮਕ੍ਰਿਸ਼ਨਬੁਵਾ ਵਾਜ਼ੇ, ਮੱਲਿਕਾਰਜੁਨ ਮਨਸੂਰ ਅਤੇ ਮਾਸਟਰ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਰਾਓ ਵਰਗੇ ਕਈ ਹੋਰ ਗਾਇਕਾਂ ਨਾਲ ਚੰਗੇ ਸੰਬੰਧ ਸਨ। ਉਸ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਕਈ ਬੰਦਿਸ਼ਾਂ ਦੇ ਟੁਕੜੇ ਇਕੱਠੇ ਕੀਤੇ ਸਨ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ, ਜਯੋਤਸਨਾਬਾਈ ਨੇ ਆਪਣੇ ਹੁਨਰ ਨੂੰ ਨਿਖਾਰਨ ਲਈ ਭਿੰਡੀਬਾਜ਼ਾਰ ਘਰਾਣੇ ਦੇ ਗਾਇਕਾਂ ਸਮੇਤ ਕਈ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਨਾਲ ਸਿਖਲਾਈ ਅਤੇ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ। ਵੱਖ-ਵੱਖ ਘਰਾਣਿਆਂ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਗਾਇਕੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸੁਤੰਤਰ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਰਸਾਇਣ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ। ਕੁਝ ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਉਸ ਨੇ ਪ੍ਰੋ. ਬੀ.ਆਰ ਦੇਵਧਰ ਅਤੇ ਸੰਗੀਤਕ ਮੰਡਲੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਮਾਰੋਹ ਵਿੱਚ ਗਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਰੋਤਿਆਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਸੰਸਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ, ਜਯੋਤਸਨਾਬਾਈ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿੱਚ ਕਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸੰਗੀਤ ਉਤਸਵਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਦੀ ਗਾਇਕੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਤਾਲ, ਸੁਰ, ਖ਼ੁਬਸੂਰਤੀ ਅਤੇ ਮਿਠਾਸ ਦੀ ਮਜ਼ਬੂਤ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਸਰੋਤਿਆਂ ਨੂੰ ਮੋਹ ਲਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਗਾਉਣ ਦੀਆਂ ਸ਼ੈਲੀਆਂ ਦਾ ਇੱਕ ਸੁੰਦਰ, ਸੂਖਮ ਸੰਗੀਤਕ ਚੇਤਨਾ ਅਤੇ ਭਾਵਨਾ ਦਾ ਸੁਮੇਲ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ। ਗੋਰਖ ਕਲਿਆਣ, ਭੀਮ, ਮਧਮ ਸਾਰੰਗ, ਸ਼ੁੱਧ ਭਟਿਆਰ, ਸ਼ਾਮਕਲਿਆਣ, ਜਲਧਰ-ਕੇਦਾਰ ਆਦਿ ਰਾਗ ਜੋਤਸਨਾਬਾਈ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਵਜੋਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੋਏ। [5]
ਨਿੱਜੀ ਜੀਵਨ[ਸੋਧੋ]
ਜਯੋਤਸਨਾਬਾਈ ਦਾ ਵਿਆਹ ਕੇਸ਼ਵਰਾਵ ਨਾਲ ਜਨਵਰੀ 1932 ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚਾਰ ਬੱਚੇ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਪੁੱਤਰ - ਕਿਸ਼ੋਰ (ਬੀ. ਨਵੰਬਰ 1932), ਸੁਹਾਸ (ਬੀ. ਅਗਸਤ 1935), ਅਨਿਲ (ਬੀ. ਅਪ੍ਰੈਲ 1938) ਅਤੇ ਇੱਕ ਧੀ - ਵੰਦਨਾ (ਜਨਮ 1945) ਸੀ। ਭੋਲੇ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਨਿਵੇਸ਼ ਕਰਨ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਕਰਨ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਸੰਤੁਲਨ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਕਾਮਯਾਬ ਰਹੀ, ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕਿਉਂਕਿ ਬਹੁਤ ਵਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਧੇ ਹੋਏ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਇਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਕਮਾਲ ਦੀ ਗੱਲ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਧੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ (ਮਰਾਠੀ ਵਿੱਚ) ਬਾਰੇ ਲਿਖੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਵਿੱਚ ਦਰਸਾਇਆ ਹੈ।[6]
ਮੌਤ ਅਤੇ ਵਿਰਾਸਤ[ਸੋਧੋ]
ਜਯੋਤਸਨਾਬਾਈ ਦੀ ਮੌਤ 5 ਅਗਸਤ 2001 ਨੂੰ ਪੁਣੇ, ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਵਿੱਚ 87 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਸੀ। 2009 ਵਿੱਚ, ਭੋਲੇ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਸ੍ਰੁਜਨ ਫਾਊਂਡੇਸ਼ਨ ਦੁਆਰਾ ਪੁਣੇ ਵਿੱਚ ਜਯੋਤਸਨਾ ਭੋਲੇ ਸਵਰੋਤਸਵ ਨਾਮ ਦਾ ਇੱਕ ਸੰਗੀਤ ਸਮਾਰੋਹ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।[7] ਇਹ ਤਿਉਹਾਰ ਦੇ ਆਖਰੀ ਪਾਏ ਗਏ ਜ਼ਿਕਰ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 2018 ਤੱਕ ਗਿਆਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਲਈ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।[8] 2013 ਵਿੱਚ ਗੋਆ ਵਿੱਚ ਜਯੋਤਸਨਾਬਾਈ ਦੀ ਜਨਮ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਮਨਾਉਣ ਲਈ ਇੱਕ ਦੋ-ਰੋਜ਼ਾ ਸਮਾਗਮ ਹੋਇਆ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸੰਗੀਤਕ ਸ਼ਾਮ ਅਤੇ ਇੱਕ ਛੋਟੀ ਫ਼ਿਲਮ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ।[9] 2012 ਵਿੱਚ ਪੁਣੇ ਵਿੱਚ ਗਾਇਕਾ-ਅਭਿਨੇਤਰੀ ਦੇ ਨਾਮ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਥੀਏਟਰ ਹਾਲ, ਜਯੋਤਸਨਾ ਭੋਲੇ ਸਭਾ ਗ੍ਰਹਿ ਦਾ ਉਦਘਾਟਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਕਲਚਰਲ ਸੈਂਟਰ ਦੀ ਮਲਕੀਅਤ ਅਤੇ ਪ੍ਰਬੰਧਿਤ ਹੈ।[10]
ਇਹ ਵੀ ਦੇਖੋ[ਸੋਧੋ]
- ਮਰਾਠੀ ਥੀਏਟਰ
- ਸੰਗੀਤ ਨਾਟਕ
- ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ
ਹਵਾਲੇ[ਸੋਧੋ]
- ↑ "Veteran Marathi singer Jyotsna Bhole passes away". The Times of India. 5 August 2001. Archived from the original on 29 June 2013.
- ↑ Ajotikar, Rasika (2021). "Marathi Sangeet Natak and the Affirmation of Hindu Nationalist Cultural Politics in Western India". The World of Music. 10 (1): 105–130. ISSN 0043-8774. JSTOR 27032508.
- ↑ Sangeet Natak. Vol. 38. Sangeet Natak Akademi. 2004.
- ↑ 4.0 4.1 "भोळे, ज्योत्स्ना केशव". महाराष्ट्र नायक (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). Retrieved 2022-05-10. ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗਲਤੀ:Invalid
<ref>tag; name ":0" defined multiple times with different content - ↑ 5.0 5.1 खांडेकर, वंदना (2014). नांदगावकर, सुधीर वासुदेव; कुंटे, चैतन्य; इमारते, माधव (eds.). शिल्पकार चरित्रकोश खंड ७ – चित्रपट, संगीत [Shilpakar Charitrakosh Volume 7 - Movies, Music] (PDF) (in ਮਰਾਠੀ). मुंबई: साप्ताहिक विवेक, हिंदुस्थान प्रकाशन संस्था. pp. 804–806. ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗਲਤੀ:Invalid
<ref>tag; name ":1" defined multiple times with different content - ↑ "आभाळमाया : कलासक्त साहचर्य". Loksatta (in ਮਰਾਠੀ). Retrieved 2022-05-10.
- ↑ "Music fest to remember Jyotsna Bhole | Pune News - Times of India". The Times of India (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). Retrieved 2022-05-10.
- ↑ "Jyotsna Bhole Swarotsav". Facebook (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). Retrieved 2022-05-10.
- ↑ "Goa to host Jyotsna Bhole Birth Centenary (By: GOANEWS DESK, PANAJI)". Goa News. Retrieved 2022-05-25.
- ↑ "The Stage Is Set - Indian Express". archive.indianexpress.com. Retrieved 2022-05-10.
ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ[ਸੋਧੋ]
- YouTube 'ਤੇ ਜੋਤਸਨਾ ਭੋਲੇ ਦੇ ਬਿਹਤਰੀਨ ਗੀਤ
- ਜੋਤਸਨਾ ਭੋਲੇ ਦੇ ਗੀਤਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ (ਆਡੀਓ ਸਮੇਤ)
- ਯੂਟਿਊਬ 'ਤੇ ਡੀਡੀ ਸਹਿਯਾਦਰੀ ਨਾਲ ਇੰਟਰਵਿਊ ( ਮਰਾਠੀ ਵਿੱਚ)
- ਯੂਟਿਊਬ 'ਤੇ ਡੀਡੀ ਸਹਿਯਾਦਰੀ ਦੁਆਰਾ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ( ਕੋੰਕਣੀ ਅਤੇ ਮਰਾਠੀ ਵਿੱਚ)
- ਯੂਟਿਊਬ 'ਤੇ ਡੀਡੀ ਸਹਿਯਾਦਰੀ 'ਤੇ ਇੰਟਰਵਿਊ ਅਤੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ (ਕੋੰਕਣੀ ਵਿੱਚ)