ਟ੍ਰਾਂਸਜੇਂਡਰ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ

ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ, ਇੱਕ ਅਜ਼ਾਦ ਗਿਆਨਕੋਸ਼ ਤੋਂ

ਟ੍ਰਾਂਸਜੇਂਡਰ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਏਸ਼ੀਆ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਭਿਅਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਟਰਾਂਸਜੈਂਡਰ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਰਿਕਾਰਡ ਕੀਤੇ ਗਏ ਅੰਕੜਿਆਂ ਦਾ ਪਿਛੋਕੜ ਹੈ।

ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਇਤਿਹਾਸ[ਸੋਧੋ]

ਅਫਰੀਕਾ[ਸੋਧੋ]

ਮਿਸਰ[ਸੋਧੋ]

ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਥੀਬਜ਼ (ਹੁਣ ਲਕਸਰ, ਮਿਸਰ) ਦੇ ਨੇੜੇ ਮਿਸਰ ਸਮਰਾਜ ਦੇ ਮੱਧ (2000 ਤੋਂ 1800 ਈ. ਪੂ.) ਵਿੱਚ ਵਰਤੇ ਗਏ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਬਰਤਨਾਂ 'ਤੇ ਖੁਦੇ ਹੋਏ, ਤਿੰਨ ਮਨੁੱਖੀ ਮੈਂਬਰਾਂ: ਤਾਈ (ਮਰਦ), ਸ਼ਟ ("ਸੇਖੇਤ") ਅਤੇ ਹਮਟ (ਔਰਤ) ਦੀ ਸੂਚੀ ਮਿਲੀ ਹੈ।[1] ਸ਼ਟ ਨੂੰ ਅਕਸਰ "ਖੁਸਰ" ਵਜੋਂ ਅਨੁਵਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਸਬੂਤ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ਕਿ ਅਜਿਹੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਖਾਰਜ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।[2] ਮਿਸਰ ਦੇ ਅਠਾਰ੍ਹੇ ਰਾਜ-ਵੰਸ਼ ਵਿਚ, ਰਾਣੀ ਹਟਸ਼ੇਪਸਟ ਫ਼ਿਰਔਨ ਬਣ ਗਈ ਅਤੇ ਉਹ ਮਰਦਾਵਾਂ ਕੱਪੜੇ ਪਹਿਨਣ ਅਤੇ ਨਕਲੀ ਦਾੜ੍ਹੀ ਲਾਉਣ 'ਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰਦੀ ਸੀ। [3] ਕਈ ਮੌਜੂਦਾ ਮੂਰਤੀਆਂ ਉਸਨੂੰ ਸ਼ਾਹੀ ਰਸਮੀ ਪਹਿਰਾਵੇ ਵਿੱਚ ਹੀ ਦਰਸਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਸੋਬੇਨੇਫਰੂ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਬੁੱਤਾਂ ਨੇ ਵੀ ਰਵਾਇਤੀ ਪੁਰਸ਼ ਅਤੇ ਮਾਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਦੇ ਤੱਤ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤੇ ਹਨ ਅਤੇ ਪਰੰਪਰਾ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇਹ ਕੰਮ ਹਟਸ਼ੇਪਸਟ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਲਈ ਕੀਤਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ।[4]

ਯੁਗਾਂਡਾ[ਸੋਧੋ]

ਯੁਗਾਂਡਾ ਕੋਲ ਹਾਲ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਗਿਆ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਕਾਫੀ ਲੰਮਾ ਐਲ.ਜੀ.ਬੀ.ਟੀ. ਇਤਿਹਾਸ ਹੈ। ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਸਮੇਂ ਦੇ ਦੌਰਾਨ, ਕਰਾਸ ਡਰੈਸਿੰਗ ਪੁਰਸ਼ਾਂ (ਸਮਲਿੰਗਕ ਪਾਦਰੀ) ਲਈ ਧਾਰਮਿਕ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ, ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਬਨਯੋਰੋ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਮਿਲੀਆਂ ਸਨ। ਟੈਸੋ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਮਰਦਾਂ ਦੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤੀ ਸੀ ਜੋ ਔਰਤਾਂ ਦਾ ਪਹਿਰਾਵਾ ਪਹਿਨਦੇ ਸਨ।[5]

ਅਮਰੀਕਾ[ਸੋਧੋ]

ਜਾਰਜ ਕੈਟਲਿਨ (1796-1872) ਬਰਡਾਚੀ ਲਈ ਡਾਂਸ ਕਰਦੇ ਹੋਏ। ਸੈਕ ਅਤੇ ਫੌਕਸ ਇੰਡੀਅਨਾਂ ਵਿੱਚ ਦੋ-ਆਤਮਿਕ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਜਸ਼ਨ ਮਨਾਉਣ ਲਈ ਇੱਕ ਰਸਮੀ ਡਾਂਸ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। 

ਪੱਛਮੀ ਸੰਪਰਕ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਕੁਝ ਅਮਰੀਕੀ ਮੂਲ ਕਬੀਲਿਆਂ ਕੋਲ ਤੀਜੇ-ਲਿੰਗ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਸੀ, ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਯੂਰਪੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਆਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੇਰਵੇ ਦਰਜ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ। ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਵਿੱਚ "ਬਰਡਾਚੀ" (ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਜਨਮ ਸਮੇਂ ਮਰਦ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਰਵਾਇਤੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਔਰਤ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੇ ਸਨ ਅਤੇ "ਪਾਸਿੰਗ ਵੀਮਨ" (ਉਹ ਲੋਕ ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਜਨਮ ਸਮੇਂ ਔਰਤ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਰਵਾਇਤੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮਰਦਾਨਾਂ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੇ ਸਨ। ਸ਼ਬਦ "ਬਰਡਾਚੀ'' ਇੱਕ ਮੂਲ ਅਮਰੀਕੀ ਸ਼ਬਦ ਨਹੀਂ ਹੈ; ਨਾ ਹੀ ਇਹ ਯੂਰਪੀ ਮੂਲ ਦਾ ਸੀ, ਇਸਨੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਕਬੀਲਿਆਂ ਦੇ ਤੀਜੇ ਲਿੰਗ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਲੜੀ ਨੂੰ ਕਵਰ ਕੀਤਾ। ਸਾਰੇ ਮੂਲ ਅਮਰੀਕੀ ਗੋਤਾਂ ਦੇ ਟਰਾਂਸਜੈਂਡਰ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮਾਨਤਾ ਨਹੀਂ ਮਿਲੀ।[6]

ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਟਰਾਂਸਜੈਂਡਰ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਖਾਤੇ ਜੈਸੂਇਟ ਮਿਸ਼ਨਰੀ ਯੂਸੁਫ਼-ਫਰਾਂਸੋਈਸ ਲਾਫਿਟੌ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ਜਿਸਨੇ ਇਰੋਕੀਆਸ ਵਿੱਚ 1711 ਤੋਂ ਲਗਭਗ ਛੇ ਸਾਲ ਬਿਤਾਏ ਸਨ।[7] ਉਸਨੇ ਉਹਨਾਂ "ਮਰਦਾਵੀਂ ਹਿੰਮਤ ਵਾਲੀਆਂ ਔਰਤਾਂ, ਜਿੰਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਯੋਧੇ ਹੋਣ ਤੇ ਘਮੰਡ ਸੀ" ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ " ਉਹਨਾਂ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਜੋ  ਔਰਤਾਂ ਵਾਂਗ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ" ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਵੇਖਿਆ।[8]

ਏਸ਼ੀਆ[ਸੋਧੋ]

ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸੀਰੀਆ ਵਿਚ, ਸਮਲਿੰਗੀ ਅਤੇ ਟ੍ਰਾਂਸਜੇਂਡਰ ਵੇਸਵਾਵਾਂ ਸਨ, ਜੋ ਜਨਤਕ ਇਕੱਠਾ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਂਦੀਆਂ ਸਨ, ਨੱਚਦੀਆਂ-ਗਾਉਂਦੀਆਂ ਸਨ, ਔਰਤਾਂ ਦੀਆਂ ਨਕਲਾਂ ਕਰਦੀਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਕਈ ਵਾਰ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦੇਣ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਵੀ ਨਿਭਾਉਂਦੀਆਂ ਸਨ।[9]

ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਭਾਰਤ ਵਿਚ, ਹਿਜੜਾ ਤੀਜੇ-ਲਿੰਗ ਦੀ ਜਾਤੀ ਹੈ ਜਾਂ ਇੱਕ ਟ੍ਰਾਂਸਜੇਂਡਰ ਗਰੁੱਪ, ਜੋ ਔਰਤਾਂ ਵਾਂਗ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਹਿਜੜਾ ਮਰਦ ਜਾਂ ਇੰਟਰਸੈਕਸ ਵਜੋਂ ਜਨਮ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕੁਝ ਕੁ ਔਰਤਾਂ ਵਜੋਂ ਵੀ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।[10] 

ਫਾਰਸੀ ਵਿੱਚ, ਸਾਦੀ, ਹਾਫਿਜ਼ ਅਤੇ ਜਮੀ ਜਿਹੇ ਕਵੀਆਂ ਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਲਿਖੀਆਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਹੋਮੋਇਰੋਟਿਕ ਨਾਲਸਬੰਧਿਤ ਹਨ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਟਰਾਂਸਜੈਂਡਰ ਨੌਜਵਾਨ ਔਰਤਾਂ ਜਾਂ ਮਰਦਾਂ ਨੂੰ ਕਸੈਕਸ ਅਤੇ ਬੈਕਚੇਸ ਦੁਆਰਾ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ।

ਯੂਰਪ[ਸੋਧੋ]

ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਯੂਨਾਨ[ਸੋਧੋ]

ਸੀ. 435 ਬੀ.ਸੀ ਦੇ ਇੱਕ ਫੁੱਲਦਾਨ ਉੱਤੇ ਸਾਫੋ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀਆਂ ਲਈ ਪੜ੍ਹ ਰਹੀ ਹੈ।

ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਯੂਨਾਨ ਅਤੇ ਫਰਗੀਆ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਰੋਮਨ ਗਣਰਾਜ ਵਿੱਚ, ਦੇਵੀ ਸਾਇਬੇਲੇ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਪੰਥ ਦੁਆਰਾ ਪੂਜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਜੋ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਨਫ਼ਰਤ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਔਰਤਾਂ ਦਾ ਪਹਿਰਾਵਾ ਅਪਨਾ ਲਿਆ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਮਾਦਾ ਕਿਹਾ ਸੀ।[11][12] ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਪਰਿਵਰਤਨਸ਼ੀਲ ਅੰਕਾਂ ਨੂੰ ਕਈ ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਆਰੰਭਕ ਸਮਲਿੰਗੀ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਵਜੋਂ ਸੰਦਰਭਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ।[13][14]

ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਰੋਮ[ਸੋਧੋ]

ਆਧੁਨਿਕ ਸਮਾਂ[ਸੋਧੋ]

ਇਸ ਵਿੱਚ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਅੱਜ ਦਾ ਸਮਾਂ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੈ।

ਅਫਰੀਕਾ[ਸੋਧੋ]

ਦੱਖਣੀ ਅਫਰੀਕਾ[ਸੋਧੋ]

15 ਮਾਰਚ 2004 ਨੂੰ - ਸੈਕਸ ਵਿਵਰਣ ਅਤੇ ਲਿੰਗ ਸਥਿਤੀ ਐਕਟ, 2003 ਦੇ ਬਦਲਾਵ ਲਾਗੂ ਹੋ ਗਏ, ਟਰਾਂਸਜੈਂਡਰ ਅਤੇ ਇੰਟਰਸੈਕਸ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕਾਨੂੰਨੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਆਪਣੀ ਪਹਿਚਾਣ ਜਾਂ ਸੈਕਸ ਬਦਲਣ ਦੀ ਇਜ਼ਾਜਤ ਮਿਲ ਗਈ ਸੀ।  [15]

ਬੋਤਸਵਾਨਾ[ਸੋਧੋ]

ਸਤੰਬਰ 2017 ਵਿੱਚ, ਬੋਤਸਵਾਨਾ ਹਾਈ ਕੋਰਟ ਨੇ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਰਜਿਸਟਰੇਸ਼ਨ ਦੇ ਰਜਿਸਟਰਾਰ ਵੱਲੋਂ ਟਰਾਂਸਜੈਂਡਰ ਮੈਨ ਦੇ ਲਿੰਗ ਬਦਲਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰਨਾ " ਨਿੱਜਤਾ, ਆਪਣੇ ਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਜਾਹਿਰ ਕਰਨ ਦੀ ਅਜ਼ਾਦੀ, ਬਰਾਬਰੀ ਦਾ ਕਾਨੂਨੀ ਹੱਕ ਅਤੇ ਅਮਨੁੱਖੀ ਵਿਵਹਾਰ ਦੇ ਅਨਿਆਂ ਅਤੇ ਹਿੰਸਕ ਸੰਵਿਧਾਨਕ ਨਿਯਮਾਂ ਨੂੰ ਜਾਹਿਰ ਕਰਦਾ ਹੈ।ਐਲ.ਜੀ.ਬੀ.ਟੀ. ਕਾਰਕੁੰਨਾਂ ਨੇ ਸੱਤਾ ਦੇ ਜਸ਼ਨ ਮਨਾਏ, ਜੋ ਕਿ ਇਸਨੂੰ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਜਿੱਤ ਵਜੋਂ ਜਾਹਿਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। [16][17] ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਬੋਤਸਵਾਨਾ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਘੋਸ਼ਣਾ ਕੀਤੀ ਕਿ ਉਹ ਸੱਤਾਧਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਅਪੀਲ ਕਰੇਗੀ, ਇਸਦਾ ਫੈਸਲਾ ਦਸੰਬਰ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜੋ ਨਵੇਂ ਪਹਿਚਾਣ ਦੇ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ਾ ਨਾਲ ਟਰਾਂਸਜੈਂਡਰ ਪੁਰਸ ਨੂੰ ਜਾਹਿਰ ਕਰਦਾ ਸੀ, ਜੋ ਉਸਦੀ ਲਿੰਗ ਪਛਾਣ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ।[18]

ਅਮਰੀਕਾ[ਸੋਧੋ]

ਮੈਕਸੀਕੋ[ਸੋਧੋ]

ਓਕਸਾਕਾ ਦੇ ਜ਼ੈਪੋਟੇਕ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਵਿੱਚ ਮਿਉਕਸ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਵਿਅਕਤੀਤਵ ਹੈ, ਜੋ ਜਨਮ ਤੋਂ ਪੁਰਸ ਹੈ, ਪਰ ਉਸਦਾ ਪਹਿਰਾਵਾ ਤੇ ਵਿਵਹਾਰ ਔਰਤਾਂ ਵਾਂਗ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਤੀਜੇ ਲਿੰਗ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਵਿੱਚ ਵੇਖ ਸਕਦੇ ਹਾਂ।[19] ਮਿਉਕਸ ਔਰਤਾਂ ਵਾਲੇ ਕੰਮ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸਿਲਾਈ-ਕਢਾਈ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਉਹ ਮਰਦਾਂ ਵਾਲੇ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਗਹਿਣੇ ਬਣਾਉਣੇ ਆਦਿ ਵੀ ਕੰਮ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ।[20][21] ਇੱਕ ਅਧਿਐਨ ਦੇ ਅਨੁਮਾਨ ਅਨੁਸਾਰ ਲਗਭਗ ਛੇ ਫ਼ੀਸਦੀ ਲੜਕੇ ਇਸਥਮਸ ਜ਼ੈਪੋਟੇਕ ਭਾਈਚਾਰੇ ਵਿੱਚ 1970 ਦੇ ਅਰੰਭਕ ਦੌਰ 'ਚ ਮਿਉਕਸ ਸਨ।[22]

ਹਵਾਲੇ[ਸੋਧੋ]

  1. Sethe, Kurt, (1926), Die Aechtung feindlicher Fürsten, Völker und Dinge auf altägyptischen Tongefäßscherben des mittleren Reiches, in: Abhandlungen der Preussischen Akademie der Wissenschaften, Philosophisch-Historische Klasse, 1926, p. 61.
  2. The Third Gender in Ancient Egypt, Faris Malik. (web site)
  3. Callender/Shaw, p. 170.
  4. Anthony Appiah and Henry Louis Gates, Encyclopedia of Africa, Volume 2 OUP, USA, 2010
  5. Katz, J. (1976) Gay American History: Lesbians and Gay Men in the U.S.A. New York: Thomas Y. Crowell Company
  6. Fenton, William N.; Moore, Elizabeth L. (1969). "J.-F. Lafitau (1681-1746), Precursor of Scientific Anthropology". Southwestern Journal of Anthropology. 25 (2): 174–5. JSTOR 3629200.
  7. FitzGerald, Maureen; Rayter, Scott (2012). "4 The Regulation of First Nations Sexuality, by Martin Cannon". Queerly Canadian: An Introductory Reader in Sexuality Studies. Canadian Scholars’ Press. p. 52. ISBN 978-1-55130-400-7. OCLC 801167318. Retrieved 1 July 2016.
  8. The Nature Of Homosexuality, Erik Holland, page 465, 2004
  9. "Gay and Lesbian Vaishnava Association, Inc". Galva108.org. Archived from the original on 2013-10-23. Retrieved 2013-11-02. {{cite web}}: Unknown parameter |dead-url= ignored (help)
  10. Califia, Patrick (2003). Sex Changes The Politics of Transgenderism. California: Cleis Press, Inc. ISDN 1-57344-180-5
  11. Benjamin, H. (1966). The Transsexual Phenomenon. New York: Julian Press.
  12. Evans, Arthur (1978). Witchcraft and the Gay Counterculture. Boston: Fag Rag Books.
  13. Conner, R. (1993). Blossom of Bone: Reclaiming the Connections between Homoeroticism and the Sacred. San Francisco: Harper.
  14. Califia, Patrick (26 September 2003). Boys will be girls as sex change bill passed. Independent Online. California: Cleis Press, Inc. Sapa. Retrieved 12 July 2011.
  15. Botswana: Activists Celebrate Botswana's Transgender Court Victory
  16. Press Release: Botswana High Court Rules in Landmark Gender Identity Case
  17. “Sweet closure” as Botswana finally agrees to recognise trans man, Mambaonline
  18. Chiñas, Beverly (1995). Isthmus Zapotec attitudes toward sex and gender anomalies, pp. 293-302 in Stephen O. Murray (ed.), "Latin American Male Homosexualities" Albuquerque: University of New Mexico Press.
  19. Stephen, Lynn (2002). "Latin American Perspectives," Issue 123, Vol.29 No.2, March 2002, pp. 41-59. Sexualities and Genders in Zapotec Oaxaca.
  20. MIANO, M. (2002). Hombre, mujer y muxe’ en el Istmo de Tehuantepec. México: Plaza y Valdés. CONACULTA-INAH.
  21. Rymph, David (1974). Cross-sex behavior in an Isthmus Zapotec village. Paper presented at the annual meeting of the American Anthropological Association, Mexico City.