ਤਿਆਨਤਾਈ
ਤਿਆਨਤਾਈ ਜਾਂ ਤਿਆਨ-ਤਾਈ (ਚੀਨੀ: 天台; ਪਿਨਯਿਨ: PRC ਸਟੈਂਡਰਡ ਮੈਂਡਰਿਨ: Tiāntāi) ਮਹਾਂਯਾਨ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦਾ ਇੱਕ ਪੂਰਬੀ ਏਸ਼ੀਆਈ ਬੋਧੀ ਸਕੂਲ ਹੈ ਜੋ 6ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਚੀਨ ਵਿੱਚ ਵਿਕਸਤ ਹੋਇਆ ਸੀ।[1] ਤਿਆਨਤਾਈ ਬੁੱਧ ਧਰਮ "ਇੱਕ ਵਾਹਨ" (ਏਕਾਯਾਨ) ਸਿਧਾਂਤ 'ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਕਮਲ ਸੂਤਰ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਪੁਰਖ ਝੀਯੀ (538–597 ਈਸਵੀ) ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ 'ਤੇ ਵੀ ਜ਼ੋਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।[2][3] ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਅਤੇ ਮੱਧਯੁਗੀ ਚੀਨੀ ਧਰਮ ਅਤੇ ਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਬਰੂਕ ਜ਼ਿਪੋਰਿਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਤਿਆਨਤਾਈ ਬੁੱਧ ਧਰਮ "ਭਾਰਤੀ ਬੋਧੀ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਸੰਪੂਰਨ ਸਿਨੀਟਿਕ ਪੁਨਰਗਠਨ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣਾ ਯਤਨ ਹੈ।" [4] ਬੋਧੀ ਅਧਿਐਨ ਦੇ ਵਿਦਵਾਨ ਪਾਲ ਸਵੈਨਸਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਤਿਆਨਤਾਈ ਬੁੱਧ ਧਰਮ "ਚੀਨ ਅਤੇ ਜਾਪਾਨ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਬੋਧੀ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ" ਬਣ ਗਿਆ। [5]
ਤਿਆਨਤਾਈ ਨੂੰ ਕਈ ਵਾਰ "ਧਰਮ ਫੁੱਲ ਸਕੂਲ" (天台法華宗) ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇਸਦੇ ਧਿਆਨ ਕਮਲ ਸੂਤਰ 'ਤੇ ਕੇਂਦਰਿਤ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਜਿਸਦਾ ਚੀਨੀ ਸਿਰਲੇਖ ਸੂਖਮ ਧਰਮ ਕਮਲ ਫੁੱਲ ਸੂਤਰ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। [6] ਸੂਈ ਰਾਜਵੰਸ਼ (581–618) ਦੇ ਦੌਰਾਨ, ਤਿਆਨਤਾਈ ਸਕੂਲ ਚੀਨੀ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਕੂਲਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਬਣ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਮਰਾਟਾਂ ਅਤੇ ਅਮੀਰ ਸਰਪ੍ਰਸਤਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸਮਰਥਤ ਕਈ ਵੱਡੇ ਮੰਦਰ ਸਨ। ਸਕੂਲ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਘੱਟ ਗਿਆ ਅਤੇ ਝਾਨਰਾਨ ਵਰਗੀਆਂ ਸ਼ਖਸੀਅਤਾਂ ਦੁਆਰਾ ਤਾਂਗ ਵਿੱਚ ਦੁਬਾਰਾ ਸੁਰਜੀਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਸੋਂਗ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਦੌਰਾਨ ਦੂਜੀ ਪੁਨਰ ਸੁਰਜੀਤੀ ਦੀ ਮਿਆਦ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਚੀਨੀ ਤਿਆਨਤਾਈ ਅੱਜ ਵੀ ਇੱਕ ਜੀਵਤ ਪਰੰਪਰਾ ਬਣੀ ਹੋਈ ਹੈ, ਹਾਂਗ ਕਾਂਗ ਅਤੇ ਝੇਜਿਆਂਗ ਪ੍ਰਾਂਤ ਵਿੱਚ ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੈ।
ਜਾਪਾਨੀ ਟੇਂਡਾਈ ਸਕੂਲ ਵੀ ਇੱਕ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਪਰੰਪਰਾ ਹੈ ਜੋ 9ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੌਰਾਨ ਤਿਆਨਤਾਈ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਸੀ, ਅਤੇ ਜਾਪਾਨੀ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਸੀ। ਇੱਕ ਕੋਰੀਆਈ ਸ਼ਾਖਾ, ਚੇਓਂਟੇ ਸਕੂਲ, ਵੀ 12ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੌਰਾਨ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਤਿਆਨਤਾਈ (ਅਤੇ ਇਸਦੀਆਂ ਸ਼ਾਖਾਵਾਂ) ਪੂਰਬੀ ਏਸ਼ੀਆਈ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦੇ ਹੋਰ ਰੂਪਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਚਾਨ ਅਤੇ ਸ਼ੁੱਧ ਭੂਮੀ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਸਨ।[7]
ਇਤਿਹਾਸ
[ਸੋਧੋ]ਚੀਨੀ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਸਕੂਲਾਂ ਦੇ ਉਲਟ, ਤਿਆਨਤਾਈ ਸਕੂਲ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚੀਨੀ ਮੂਲ ਦਾ ਸੀ।[8] ਤਿਆਨਤਾਈ ਦੇ ਉਭਾਰ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਚੀਨ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦੇ ਸਕੂਲ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਸਿੱਧੇ ਟ੍ਰਾਂਸਪਲਾਂਟੇਸ਼ਨ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੂਲ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਅਤੇ ਤਰੀਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਬਦਲਾਅ ਦੇ ਨਾਲ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਤਿਆਨਤਾਈ ਚੌਥੇ ਪੁਰਖ, ਝੀਯੀ ਦੇ ਅਧੀਨ ਇੱਕ ਮੂਲ ਚੀਨੀ ਬੋਧੀ ਸਕੂਲ ਵਜੋਂ ਵਧਿਆ, ਜਿਸਨੇ ਸਿਧਾਂਤ ਅਤੇ ਅਭਿਆਸ ਦੀ ਇੱਕ ਅਸਲੀ ਅਤੇ ਵਿਆਪਕ ਚੀਨੀ ਬੋਧੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿਕਸਤ ਕੀਤੀ। ਝੀਯੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਚੀਨੀ ਪਰੰਪਰਾ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤਾਂ ਝਾਨਰਾਨ (ਤਾਂਗ ਵਿੱਚ) ਅਤੇ ਝੀਲੀ (ਸੌਂਗ ਵਿੱਚ) ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੋਵਾਂ ਨੇ ਝੀਯੀ ਦੀਆਂ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਰਥੋਡਾਕਸ ਪਰੰਪਰਾ ਦਾ ਬਚਾਅ ਕੀਤਾ।
ਝੀਯੀ ਦਾ ਤਿਆਨਤਾਈ ਸਕੂਲ ਇੱਕ ਵਿਆਪਕ ਪਰੰਪਰਾ ਵਿੱਚ ਵਧਿਆ ਜੋ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਵੇਂ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਜਜ਼ਬ ਕਰਨ ਅਤੇ ਨਵੇਂ ਰਚਨਾਤਮਕ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨੂੰ ਵਿਕਸਤ ਕਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਸੀ।[8] ਪਰੰਪਰਾ ਨੇ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਅਧਿਐਨ ਅਤੇ ਧਿਆਨ ਅਭਿਆਸ ਦੋਵਾਂ 'ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ, ਅਤੇ ਸਮਥ-ਵਿਪਸ਼ਯਾਨ ਧਿਆਨ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ, ਪਸ਼ਚਾਤਾਪ ਸੰਸਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ੁੱਧ ਭੂਮੀ ਅਭਿਆਸ ਤੱਕ, ਬੋਧੀ ਅਭਿਆਸਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਸੰਮਲਿਤ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਸਿਖਾਈ।[9]
ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤਾਂ
[ਸੋਧੋ]ਭਾਰਤੀ ਬੋਧੀ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਨਾਗਾਰੁਜਨ ਨੂੰ ਰਵਾਇਤੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਤਿਆਨਤਾਈ ਸਕੂਲ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਪੁਰਖ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਨਾਗਾਰੁਜਨ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਮੱਧਮਕਾ ਰਚਨਾਵਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਚੁੰਗ ਲੁਨ (ਮੱਧਮਕਾਸ਼ਾਸਤਰ; ਤੈਸ਼ੋ 1564) ਅਤੇ ਦਾ ਝਿਡੂ ਲੂਨ (ਟੀ. ਨੰ. 1509) ਤਿਆਨਤਾਈ ਸਕੂਲ ਲਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਰੋਤ ਹਨ। [10][11]
ਛੇਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਧਿਆਨ ਮਾਸਟਰ ਹੁਈਵੇਨ (ਚੀਨੀ: 慧文) ਨੂੰ ਰਵਾਇਤੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਤਿਆਨਤਾਈ ਸਕੂਲ ਦਾ ਦੂਜਾ ਪੁਰਖ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਨਾਗਾਰੁਜਨ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਅਤੇ ਧਿਆਨ ਕਰਕੇ, ਤਿਆਨਤਾਈ ਪਰੰਪਰਾ ਦੁਆਰਾ ਹੁਈਵੇਨ ਨੂੰ ਨਾਗਾਰੁਜਨ ਦੇ ਮੱਧ ਮਾਰਗ ਦੇ ਉਪਦੇਸ਼ ਦੇ ਡੂੰਘੇ ਅਰਥ ਲਈ ਜਾਗ੍ਰਿਤ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। [10]
ਹੁਈਵੇਨ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀਆਂ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਚਾਨ ਮਾਸਟਰ ਨਾਨਯੂ ਹੁਈਸੀ (ਚੀਨੀ: 南嶽慧思, 515-577) ਨੂੰ ਦਿੱਤੀਆਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰਵਾਇਤੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਤੀਜੇ ਪੁਰਖ ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਧਿਆਨ ਦੌਰਾਨ, ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ "ਲੋਟਸ ਸਮਾਧੀ" ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਹੋਇਆ, ਜੋ ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਬੁੱਧਵਾਦ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਤਾ ਚੇਂਗ ਚਿਹ ਕੁਆਨ (ਮਹਾਯਾਨ-ਸ਼ਾਮਥਾ-ਵਿਪਸ਼ਿਆਨਾ) ਲਿਖੀ।[12]
ਹੁਈਸੀ ਨੇ ਫਿਰ ਆਪਣੀਆਂ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਝੀਈ (ਚੀਨੀ: 智顗, 538-597) ਨੂੰ ਦਿੱਤੀਆਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰਵਾਇਤੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਤਿਆਨਤਾਈ ਦੇ ਚੌਥੇ ਪੁਰਖ ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਬਾਰੇ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਮਲ ਸਮਾਧੀ ਦਾ ਅਭਿਆਸ ਕੀਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਕਮਲ ਸੂਤਰ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਲਈ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਉਪਰੋਕਤ ਵੰਸ਼ ਬਾਅਦ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਬੋਧੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਭਿਕਸ਼ੂਆਂ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਦਰਸਾਉਂਦਾ।[13]