ਪੰਡਿਤ ਪੰਨਾਲਾਲ ਘੋਸ਼ (ਬੰਸਰੀ ਵਾਦਕ)

ਪੰਡਿਤ ਪੰਨਾਲਾਲ ਘੋਸ਼ পান্নালাল ঘোষ
Ghosh performing at All India Radio
ਜਾਣਕਾਰੀ
ਜਨਮ ਦਾ ਨਾਮ	Amaljyoti Ghosh
ਜਨਮ	(1911-07-24)24 ਜੁਲਾਈ 1911 Barisal, Bengal Presidency, British India (now in Bangladesh)
ਮੌਤ	20 ਅਪ੍ਰੈਲ 1960(1960-04-20) (ਉਮਰ 48) ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ, ਭਾਰਤ
ਵੰਨਗੀ(ਆਂ)	ਹਿੰਦੂਸਤਾਨੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ, ਫ਼ਿਲਮ ਸਕੋਰ
ਕਿੱਤਾ	ਬੰਸਰੀ ਵਾਦਕ , ਸੰਗੀਤਕਾਰ
ਸਾਜ਼	ਬੰਸਰੀ
ਦੇ ਪੁਰਾਣੇ ਮੈਂਬਰ	ਉਸਤਾਦ ਅਲੀ ਅਕਬਰ ਖਾਨ, ਰਵੀ ਸ਼ੰਕਰ, ਅਲਾਉਦੀਨ ਖਾਨ

ਪੰਡਿਤ ਪੰਨਾਲਾਲ ਘੋਸ਼ (ਬੰਗਾਲੀਃ ਪੰਨਾਲال گھوਸ਼24 ਜੁਲਾਈ 1911-20 ਅਪ੍ਰੈਲ 1960), ਜਿਨਹਾਂ ਨੂੰ ਅਮਲ ਜਯੋਤੀ ਘੋਸ਼ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਬੰਸਰੀ ਵਾਦਕ ਅਤੇ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਸੀ। ਉਹ ਉਸਤਾਦ ਅਲਾਉਦੀਨ ਖਾਨ ਦੇ ਸ਼ਗਿਰਦ ਸੀ, ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸੰਗੀਤ ਸਾਜ਼ ਵਜੋਂ ਬੰਸਰੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਕਰਣ ਦਾ ਅਤੇ "ਭਾਰਤੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਬੰਸਰੀ ਦਾ ਮੋਢੀ ਹੋਣ " ਦਾ ਸਿਹਰਾ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਿਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਮੁਢਲਾ ਜੀਵਨ

ਪੰਨਾਲਾਲ ਘੋਸ਼ ਦਾ ਜਨਮ 24 ਜੁਲਾਈ 1911 ਨੂੰ ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਬੰਗਾਲ ਪ੍ਰੈਜ਼ੀਡੈਂਸੀ ਦੇ ਬਾਰੀਸਾਲ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਨਾਮ ਅਮਲ ਜਯੋਤੀ ਘੋਸ਼ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਪੰਨਾਲਾਲ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਉਪਨਾਮ ਸੀ।   ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ, ਅਕਸ਼ੈ ਕੁਮਾਰ ਘੋਸ਼, ਇੱਕ ਸਿਤਾਰਵਾਦਕ ਸਨ। ਘੋਸ਼ ਨੇ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਸਿਖਲਾਈ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਸਿਤਾਰ ਵਜਾਉਣਾ ਸਿੱਖਿਆ। ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਬਚਪਨ ਵਿੱਚ ਦੋ ਸ਼ਂਕਿਤ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੇ ਘੋਸ਼ ਨੂੰ ਬੰਸਰੀ ਵਜਾਉਣਾ ਸਿਖਣ ਲਈ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਇੱਕ ਬੱਚੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਛੋਟੀ ਬੰਸਰੀ ਚੁੱਕੀ ਸੀ ਜੋ ਆਮ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਚਰਵਾਹੇ ਵਜਾਉਂਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਤੋਂ ਸਿਤਾਰ ਉੱਤੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਅਧਾਰ ਉੱਤੇ ਉਹ ਬੰਸਰੀ ਉੱਤੇ ਸੰਗੀਤਕ ਨਮੂਨੇ ਵਜਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਜੱਦੀ ਘਰ ਕਿਰਤਨਖੋਲਾ ਨਦੀ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਸੀ। ਨੌ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ, ਇੱਕ ਦਿਨ ਨਦੀ ਵਿੱਚ ਤੈਰਦੇ ਸਮੇਂ, ਘੋਸ਼ ਨੂੰ ਇੱਕ ਲੰਬੀ ਬਾਂਸ ਦੀ ਸੋਟੀ ਮਿਲੀ ਜੋ ਅੱਧੀ ਬੰਸਰੀ ਅਤੇ ਅੱਧੀ ਤੁਰਨ ਵਾਲੀ ਸੋਟੀ ਸੀ। ਸੋਟੀ ਦਾ ਬੰਸਰੀ ਹਿੱਸਾ ਰਵਾਇਤੀ ਬੰਸਰੀ ਨਾਲੋਂ ਲੰਬਾ ਸੀ ਅਤੇ ਘੋਸ਼ ਨੇ ਇਸ ਉੱਤੇ ਅਭਿਆਸ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਫਿਰ ਗਿਆਰਾਂ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਘੋਸ਼ ਇੱਕ ਪਵਿੱਤਰ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ ਜਿਸ ਨੇ ਇੱਕ ਸ਼ੰਖ ਅਤੇ ਇੱਕ ਬੰਸਰੀ ਫੜੀ ਹੋਈ ਸੀ ਅਤੇ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਕੀ ਉਹ ਬੰਸਰੀ ਵਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਘੋਸ਼ ਨੇ ਮੰਗਿਆ, ਤਾਂ ਉਸ ਆਦਮੀ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਅਸ਼ੀਰਵਾਦ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਸੰਗੀਤ ਉਸ ਦੀ ਮੁਕਤੀ ਹੋਵੇਗਾ।

ਉਸ ਦਾ ਵਿਆਹ ਪਾਰੁਲ ਘੋਸ਼ (ਨੀ ਵਿਸ਼ਵਾਸ) ਨਾਲ 1924 ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ ਜਦੋਂ ਉਹ ਸਿਰਫ ਨੌਂ ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਤੇਰਾਂ ਸਾਲ ਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਘੋਸ਼ ਦੇ ਦੋਸਤ ਅਨਿਲ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦੀ ਛੋਟੀ ਭੈਣ ਸੀ ਜੋ ਅੱਗੇ ਜਾ ਕੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਬਣ ਗਈ। ਪਾਰੁਲ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪ੍ਰਤਿਭਾਸ਼ਾਲੀ ਗਾਇਕਾ ਸੀ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਹ ਇੱਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਪਲੇਅਬੈਕ ਗਾਇਕਾ ਬਣ ਗਈ। ਸੰਨ 1928 ਵਿੱਚ ਘੋਸ਼ ਭਾਰਤੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਅੰਦੋਲਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣ ਗਏ। ਉਹ ਇੱਕ ਜਿਮਨੇਜੀਅਮ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ ਅਤੇ ਮਾਰਸ਼ਲ ਆਰਟਸ, ਮੁੱਕੇਬਾਜ਼ੀ ਅਤੇ ਸਟਿੱਕ ਫਾਈਟਿੰਗ ਸਿੱਖੀ। ਜਿਵੇਂ-ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿੱਚ ਵਧੇਰੇ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ, ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ ਨੇੜਿਓਂ ਨਜ਼ਰ ਰੱਖਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ, ਉਹ ਸਤਾਰਾਂ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਰੋਜ਼ੀ-ਰੋਟੀ ਦੀ ਭਾਲ ਵਿੱਚ ਕਲਕੱਤਾ ਚਲੇ ਗਏ। ਅਠਾਰਾਂ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬੰਸਰੀ ਉੱਤੇ ਆਪਣਾ ਧਿਆਨ ਕੇਂਦ੍ਰਿਤ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਘੋਸ਼ ਨੇ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਕਿ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਬੰਸਰੀ ਦੀ ਪਿੱਚ ਅਤੇ ਧੁਨੀ ਕਲਾਸੀਕਲ ਅਤੇ ਹਲਕੇ ਸੰਗੀਤ ਦੋਵਾਂ ਲਈ ਵਧੇਰੇ ਢੁਕਵੀਂ ਹੋਵੇਗੀ। ਘੋਸ਼ ਨੇ ਧਾਤ ਅਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਿਸਮਾਂ ਦੀ ਲੱਕੜ ਸਮੇਤ ਵੱਖ ਵੱਖ ਸਮੱਗਰੀਆਂ ਨਾਲ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਬਾਂਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ਉਹਨੇ ਨਾਂ ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬੱਤੀ ਇੰਚ ਲੰਬੀ ਬੰਸਰੀ ਤੇ ਅਪਣਾ ਮਨ ਟਿਕਾਇਆ।

1930 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਅਰੰਭ ਵਿੱਚ ਕੋਲਕਾਤਾ ਵਿੱਚ, ਪੰਨਾਲਾਲ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਹਿਲੇ ਗੁਰੂ, ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹਾਰਮੋਨੀਅਮ ਵਾਦਕ ਅਤੇ ਕਲਾਸੀਕਲ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਮਾਸਟਰ, ਉਸਤਾਦ ਖੁਸ਼ੀ ਮੁਹੰਮਦ ਖਾਨ ਤੋਂ ਦੋ ਸਾਲਾਂ ਲਈ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। ਖੁਸ਼ੀ ਮੁਹੰਮਦ ਖਾਨ ਦੀ ਦੁਖਦਾਈ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਪੰਨਾਲਾਲ ਨੇ ਪੰਡਿਤ ਗਿਰਿਜਾ ਸ਼ੰਕਰ ਚੱਕਰਵਰਤੀ ਦੇ ਅਧੀਨ ਪਡ਼੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ ਜਿਹੜੇ ਕਿ ਇੱਕ ਉੱਘੇ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਅਤੇ ਸੰਗੀਤ ਵਿਗਿਆਨੀ ਸਨ। ਘੋਸ਼ ਦੇ ਸੰਗੀਤ ਉੱਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਪ੍ਰਭਾਵ 1947 ਤੋਂ ਮਹਾਨ ਉਸਤਾਦ ਅਲਾਊਦੀਨ ਖਾਨ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਅਧੀਨ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਤਾਲੀਮ ਤੋਂ ਆਇਆ ਸੀ।

ਪੰਨਾ ਲਾਲ ਘੋਸ਼ ਦੀ ਧੀ ਸ਼ਾਂਤੀ-ਸੁਧਾ ਦਾ ਵਿਆਹ ਬੰਸਰੀ ਵਾਦਕ ਦੇਵੇਂਦਰ ਮੁਰਦੇਸ਼ਵਰ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਜੋ ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦੇ ਚੇਲੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਆਨੰਦ ਮੁਰਦੇਸ਼ਵਰ, ਪੰਨਾ ਲਾਲ ਦੇ ਪੋਤੇ ਨੇ ਵੀ ਬੰਸਰੀ ਵਾਦਕ ਵਜੋਂ ਨਾਮ ਕਮਾਇਆ ਪਰ ਬਹੁਤ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਘੋਸ਼ ਦਾ ਛੋਟਾ ਭਰਾ, ਨਿਖਿਲ ਘੋਸ਼, ਇੱਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਤਬਲਾ ਵਾਦਕ ਅਤੇ ਪਦਮ ਭੂਸ਼ਣ ਪੁਰਸਕਾਰ ਜੇਤੂ ਸੀ।

ਕੈਰੀਅਰ

ਘੋਸ਼ ਦੀਆਂ ਬੰਸਰੀਆਂ ਇੱਕ ਬੈਗ ਵਿੱਚ ਰੱਖੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ ਜਿਸ ਦੇ ਉੱਪਰਲੇ ਫਲੈਪ ਉੱਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਾਮ ਖੁਦਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਰਾਜਾ ਦਿਨਕਰ ਕੇਲਕਰ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ, ਪੁਣੇ ਦਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ।

ਸੰਗੀਤ ਨਿਰਮਾਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਦੋਂ ਉਹ ਕਲਕੱਤਾ ਵਿੱਚ ਨਿਊ ਥੀਏਟਰਜ਼ ਲਿਮਟਿਡ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ, 1940 ਵਿੱਚ ਉਹ ਆਪਣੇ ਸੰਗੀਤ ਕੈਰੀਅਰ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਬੰਬਈ ਆਏ। ਸਨੇਹ ਬੰਧਨ (1940) ਇੱਕ ਸੁਤੰਤਰ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਵਜੋਂ ਉਸ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਫਿਲਮ ਸੀ। ਫਿਲਮ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਗੀਤ "ਅਬਰੂ ਕੇ ਕਮੰਨੋ ਮੇਂ" ਅਤੇ "ਸਨੇਹ ਬੰਧਨ ਮੇਂ ਬੰਧੇ ਹੁਏ" ਸਨ ਜੋ ਖਾਨ ਮਸਤਾਨ ਅਤੇ ਬਿੱਬੋ ਦੁਆਰਾ ਗਾਏ ਗਏ ਸਨ। ਪੰਨਾਲਾਲ ਘੋਸ਼ ਨੇ 1952 ਵਿੱਚ ਉਸਤਾਦ ਅਲੀ ਅਕਬਰ ਖਾਨ ਅਤੇ ਪੰਡਿਤ ਰਵੀ ਸ਼ੰਕਰ ਦੇ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ "ਆਂਧੀਆਂ" ਲਈ ਸੰਯੁਕਤ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਪਿਛੋਕੜ ਬਣਾਇਆ। ਉਹ ਸੱਤ-ਹੋਲ ਵਾਲੀ ਬੰਸਰੀ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਪਹਿਲਾ ਵਿਅਕਤੀ ਸੀ।

ਨਵੀਨਤਾਵਾਂ

ਪੰਨਾਲਾਲ ਘੋਸ਼ ਨੇ ਉਸ ਹੋਲ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਨੂੰ ਤੀਵਰਾ-ਮੱਧਮ ਹੋਲ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਧਰੁਵ-ਮੱਧਮ ਹੋਲ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਬੰਸਰੀ ਦੇ ਤਲ 'ਤੇ ਉਂਗਲ਼ੀਆਂ ਦੇ ਛੇਕ ਦੀ ਕੇਂਦਰ ਰੇਖਾ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਉੱਘੇ ਬਾਂਸੁਰੀ ਵਾਦਕ ਨਿਤਯਾਨੰਦ ਹਲਦੀਪੁਰ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਿੱਧੇ ਚੇਲੇ ਹਨ, ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਹ ਛੇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ 'ਤੇ ਤੀਵਰਾ-ਮੱਧਮ (' ਮਾ 'ਜਾਂ ਹੇਠਲੇ ਅੱਖਰ ਦਾ ਚੌਥਾ ਨੋਟ) ਵਜਾਉਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਖਾਸ ਤੌਰ' ਤੇ ਪੁਰੀਆ, ਦਰਬਾਰੀ ਅਤੇ ਬਿਹਾਗ ਵਰਗੇ ਰਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਜਿੱਥੇ ਪੰਚਮ ਦੇ ਸੁਧਾਰ ਲਈ ਇੱਕ ਮੱਧਯਮ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਹੇਠਲੇ ਅੱਠਵੇਂ ਹਿੱਸੇ ਦਾ ਖਰਾਜ ਕਾ ਗੰਧਾਰ (ਤੀਜਾ ਨੋਟ 'ਗਾ') ਵੀ ਦੇ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਛੋਟੀ ਉਂਗਲੀ ਨੂੰ ਇਸ ਮੋਰੀ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਦੇ ਯੋਗ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਦੇਰ ਦੀ ਕਥਾ ਦੁਆਰਾ ਹੋਲ ਨੂੰ ਵੀ ਬਦਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਦਰਬਾਰੀ ਵਰਗੇ ਰਾਗਾਂ ਲਈ ਜਿੱਥੇ ਹੇਠਲੇ ਅੱਠਵੇਂ (ਮੰਦਰਾ ਸਪਤਕ) ਦੀ ਵਿਸਥਾਰ ਵਿੱਚ ਖੋਜ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ, ਪੰਨਾਲਾਲ ਘੋਸ਼ ਨੇ ਸਿਰਫ 4 ਛੇਕ ਵਾਲੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਬਾਸ ਬੰਸਰੀ ਦੀ ਕਾਢ ਕੱਢੀ ਜੋ ਲਗਭਗ 40-42 ਇੰਚ ਲੰਬੀ ਸੀ। ਇਹ ਵਾਧੂ ਛੇਕ ਭਾਰਤੀ ਬੰਸਰੀ ਨੂੰ ਲਗਭਗ ਪੱਛਮੀ ਰਿਕਾਰਡਰ ਵਾਂਗ ਖੇਡਣ ਯੋਗ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ ਇੱਕ ਹੋਰ ਵਾਧੂ ਪਿੱਛੇ ਦਾ ਛੇਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਮੂੰਹ ਦੇ ਟੁਕਡ਼ੇ ਵੱਲ ਉੱਪਰ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਖੱਬੇ ਅੰਗੂਠੇ ਦੁਆਰਾ ਨੇਡ਼ਿਓਂ ਫਡ਼ਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੁਆਰਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀਆਂ ਲੰਬੀਆਂ ਬਾਂਸ ਦੀਆਂ ਬੰਸਰੀਆਂ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਬਾਅਦ ਦੇ ਬੰਸਰੀਕਾਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵਜਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ।

ਉੱਘੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ

• ਦੇਵੇਂਦਰ ਮੁਰਦੇਸ਼ਵਰ
• ਵੀ. ਜੀ. ਕਰਨਾਡ
• ਨਿਤਯਾਨੰਦ ਹਲਦੀਪੁਰ

ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ

• ਟਾਈਮਜ਼ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਆ ਨੇ ਬਾਂਸੁਰੀ ਵਾਦਕ ਨਿਤਯਾਨੰਦ ਹਲਦੀਪੁਰ ਦੀ ਇੰਟਰਵਿਊ ਕੀਤੀ
• PannalalGhosh.info
• ਪੰਡਿਤ ਪੰਨਾਲਾਲ ਘੋਸ਼, ਇੰਟਰਨੈੱਟ ਮੂਵੀ ਡੈਟਾਬੇਸ 'ਤੇ
• ਪੰਡਿਤ. ਪੰਨਾਲਾਲ ਘੋਸ਼
• ਬਾਂਸ ਤੋਂ ਬਾਂਸੂਰੀ
• ਰਾਗ ਦੇਸ਼।। ਪੰਨਾਲਾਲ ਘੋਸ਼ ਦੇ ਗੁਰੂ ਪੰਡਿਤ ਪੰਨਲਾਲ ਘੋਸ਼