ਬਿਸ਼ਨੂਪੁਰ ਘਰਾਨਾ

  

ਬਿਸ਼ਣੂਪੁਰ ਘਰਾਨਾ (ਬੋਲ ਚਾਲ 'ਚ ਵਿਸ਼ਣੂਪੁਰ ਘਰਾਨਾ) ਇੱਕ ਗਾਇਨ ਦਾ ਰੂਪ ਹੈ ਜੋ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਧ੍ਰੁਪਦ ਪਰੰਪਰਾ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਭਾਰਤੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਦੋ ਰੂਪਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ।

ਇਤਿਹਾਸ

ਘਰਾਣੇ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ 18 ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ ਬਿਸ਼ਨੂਪੁਰ, ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ, ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀਆਂ ਜੜਾਂ 13 ਵੀਂ-14 ਵੀਂ ਸਦੀ ਈਸਵੀ 'ਚ ਪਈਆਂ ਸਨ। ਬੰਗਾਲੀ ਵਿੱਚ ਇਸ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਨਾਮ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ "ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਦਾ ਸ਼ਹਿਰ"। ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ ਵਿੱਚ, ਇਹ ਖੇਤਰ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਮੱਲਾਭੂਮ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਮੱਲਾ ਰਾਜਿਆਂ ਦਾ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨ ਸੀ ਜੋ ਮੁਗਲ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਜਾਗੀਰਦਾਰ ਸਨ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਦੇ ਭਗਤ ਅਤੇ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਸਰਪ੍ਰਸਤ ਸਨ। ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਸੁਝਾਅ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ 'ਮੱਲਭੂਮ' ਕਦੇ ਪੂਰਬੀ ਭਾਰਤ ਦਾ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਕੇਂਦਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਇਸ ਨੂੰ ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਵੋਕਲ ਘਰਾਨਾ ਹੋਣ ਦਾ ਮਾਣ ਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ।

ਬਿਸ਼ਨੂਪੁਰ ਰਾਜਿਆਂ ਦੇ ਮਹਿਲ ਦੇ ਅਵਸ਼ੇਸ਼ਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਦੁਆਰ

17ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ, ਮੁਗਲ ਸਮਰਾਟ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਦੌਰਾਨ, ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਬਿਸ਼ਨੂਪੁਰ ਦੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਚਲੇ ਗਏ ਜੋ ਕਲਾਵਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਜਾਣੇ-ਪਛਾਣੇ ਸਰਪ੍ਰਸਤ ਸਨ। ਸੇਨੀਆ ਘਰਾਣੇ ਦੇ ਧਰੁਪਦ ਗਾਇਕ, ਤਾਨਸੇਨ ਦੇ ਵੰਸ਼ਜ, ਬਹਾਦੁਰ ਖਾਨ, ਬਿਸ਼ਨੂਪੁਰ ਭੱਜ ਗਏ ਅਤੇ ਉਸ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰਨ ਲਈ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਘਰਾਣੇ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਬਣਾਇਆ। ਬਹਾਦੁਰ ਖਾਨ ਨਾ ਸਿਰਫ ਇੱਕ ਗਾਇਕ ਸੀ ਬਲਕਿ ਵੀਨਾ, ਰਬਾਬ ਅਤੇ ਸੁਰਸ਼੍ਰਿੰਗਾਰ ਵੀ ਵਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਰਾਜਾ ਰਘੁਨਾਥ ਸਿੰਘ ਦਿਓ ਦੂਜੇ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਦਰਬਾਰੀ ਗਾਇਕ ਵਜੋਂ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ। ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ, ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਬਹਾਦੁਰ ਖਾਨ ਦੇ ਸ਼ਗਿਰਦ ਬਣ ਗਏ।

ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਬੂਤਾਂ ਤੋਂ ਇਹ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਰਾਮਾਸ਼ਰਨ ਭੱਟਾਚਾਰੀਆ ਜੋ ਬਹਾਦੁਰ ਖਾਨ ਦੇ ਸ਼ਗਿਰਦ ਸਨ,ਇਸ ਘਰਾਣੇ ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕ ਵਜੋਂ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਬਿਸ਼ਨੂਪੁਰ ਘਰਾਣੇ ਦਾ ਬੇਤੀਆ ਘਰਾਣੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਅਟੁੱਟ ਰਿਸ਼ਤਾ ਅਤੇ ਮਜ਼ਬੂਤ ਸਬੰਧ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਇਸ ਵਿਚਾਰ ਦਾ ਕੁਝ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਖੰਡਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਜੋ ਇਹ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਬਹਾਦੁਰ ਖਾਨ ਦੇ ਰਾਜਾ ਰਘੁਨਾਥ ਸਿੰਘ ਦਿਓ ਦੂਜੇ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਇੱਕ ਕੋਰੀ ਕਾਲਪਨਿਕਤਾ ਹੈ , ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੋਵਾਂ ਦੇ ਦਰਮਿਆਨ ਘੱਟੋ ਘੱਟ 50 ਸਾਲਾਂ (2 ਪੀਡ਼੍ਹੀਆਂ) ਦਾ ਅੰਤਰ ਹੈ। ਅਭਿਆਸ ਵਿੱਚ, ਬਿਸ਼ਨੂਪੁਰ ਘਰਾਣੇ ਨੂੰ ਕੁਝ ਰਾਗਾਂ ਦੇ ਸੁਧਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਮਿਲੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਸੇਨੀਆ ਘਰਾਣੇ ਦੇ ਬੇਟੀਆ ਸਕੂਲ ਦੇ ਅਭਿਆਸ ਤੋਂ ਵੱਖਰੀਆਂ ਹਨ।

ਗਾਉਣ ਅਤੇ ਰਾਗਾਂ ਦੀ ਸ਼ੈਲੀ

ਇਸ ਸ਼ੈਲੀ ਵਿੱਚ, ਕਲਾਕਾਰ ਸਜਾਵਟ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ, ਇੱਕ ਸਧਾਰਨ ਢੰਗ ਨਾਲ ਆਲਾਪ ਰਾਹੀਂ ਰਾਗ ਬਾਰੇ ਵਿਸਤਾਰ ਵਿੱਚ ਦੱਸਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਲਯ ਤਾਲ ਦੇ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਦਾਇਰੇ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਧਮਾਰ ਵਿੱਚ ਲਯਕਾਰੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਆਵਾਜ਼ ਦਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਰੂਪ ਹੈ। ਬਿਸ਼ਣੂਪੁਰ ਘਰਾਣੇ ਦਾ ਖਿਆਲ ਆਪਣੀ ਮਿੱਠੀ, ਕੋਮਲ ਧੁਨ ਲਈ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਆਮ ਅਲੰਕਾਰਾਂ ਨਾਲ ਸ਼ਿੰਗਾਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਰਾਗ ਦੀ ਸੁਰੀਲੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਵਿੱਚ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਜੋੜਦੇ ਹਨ।

ਇਸ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਨੇ ਇਸ ਘਰਾਣੇ ਦੇ ਅੰਦਰ ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਖੁੱਲ੍ਹਾਪਣ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ ਹੈ।

ਇਸ ਘਰਾਣੇ ਵਿੱਚ ਰਾਗ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਹੁਣ ਆਪਣੇ ਨਾਮਾਂ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹਨ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੁਰ ਅਤੇ ਚਲਣ ਵੱਖਰੇ ਹਨ। ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ ਇਸ ਘਰਾਣੇ ਦੀ ਪੂਰਵੀ, ਸੋਹਿਨੀ, ਸ਼ਿਆਮ, ਬਿਭਾਸ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਨਾਮਾਂ ਵਾਲੇ ਕਈ ਹੋਰ ਰਾਗਾਂ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸੁਰ ਅਤੇ ਚਲਣ ਹਨ। ਰਬਿੰਦਰਨਾਥ ਟੈਗੋਰ ਦੁਆਰਾ ਵਰਤੇ ਗਏ ਸੋਹਿਨੀ, ਪੂਰਵੀ, ਬਿਭਾਸ, ਸ਼ਿਆਮ ਇਸ ਘਰਾਣੇ ਦੇ ਹਨ। ਕਿਉਂਕਿ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਗੁਰੂ-ਜਦੂ ਭੱਟਾ, ਬਿਸ਼ਨੂੰ ਚੱਕਰਵਰਤੀ ਇਸ ਘਰਾਣੇ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਸਨ।

ਬਿਸ਼ਨੂਪੁਰ ਘਰਾਣੇ ਦਾ ਰੁੱਖ

{{{Bahadur Khan}}}

{{{Gadadhar Chattopadhyaya}}}

{{{Ram}}}

{{{Ramkeshab}}}

{{{Keshablal}}}

{{{Kshetra}}}

{{{Anantalal}}}

{{{Jadunath}}}

{{{Radhika}}}

{{{Ramprasanna}}}

{{{Gopeshwar}}}

{{{Surendranath}}}

{{{Ambika}}}

{{{Bipin}}}

ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸਭਿਆਚਾਰ ਵਿੱਚ

The dhrupad gharana of Bishnupur kingdom

ਫ਼ਿਲਮ

• ਪੂਰਬੀ ਜ਼ੋਨਲ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਕੇਂਦਰ, ਕੋਲਕਾਤਾ ਨੇ ਓਨਲਾਇਨ ਆਰਕੀਵ ਡੋਕੂਮੈਂਟਰੀ ਫਿਲਮ ਫੈਸਟੀਵਲ ਤੇ ਚੌਥੀ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਲੈ ਕੇ ਆਇਆ ਹੈ। ਇਹ ਵੀਡੀਓ ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਵਿੱਚ ਬਿਸ਼ਨੂਪੁਰ ਰਾਜ ਦੇ ਧ੍ਰੁਪਦ ਘਰਾਣੇ ਬਾਰੇ ਇੱਕ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਹੈ।

ਹੋਰ ਪਡ਼੍ਹੋ

• Capwell C., 1993. The interpretation of history and foundations of authority in Visnupur Gharana of Bengal., in Ethnomusicology and modern music history, By Stephen Blum, Daniel M. Neuman Ed., University of Illinois Press, 1993., ISBN 0-252-06343-0, ISBN 978-0-252-06343-5, pp 95–102
• Sengupta, P. K. 1991. "Foundations of Indian musicology: perspectives in the philosophy of art and culture", Abhinav Publications, Calcutta, ISBN 81-7017-273-X.