ਰਾਜਰਾਣੀ ਮੰਦਿਰ
ਰਾਜਰਾਣੀ ਮੰਦਿਰ 11ਵੀਂ ਸਦੀ ਦਾ ਹਿੰਦੂ ਮੰਦਿਰ ਹੈ ਜੋ ਭਾਰਤ ਦੇ ਓਡੀਸ਼ਾ (ਉੜੀਸਾ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ) ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਭੁਵਨੇਸ਼ਵਰ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ।
ਸੰਖੇਪ ਜਾਣਕਾਰੀ[ਸੋਧੋ]
ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਮੰਦਰ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇੰਦਰੇਸ਼ਵਰ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਨੂੰ ਸਥਾਨਕ ਤੌਰ 'ਤੇ "ਪ੍ਰੇਮ ਮੰਦਰ" ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਮੰਦਰ ਵਿਚ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਜੋੜਿਆਂ ਦੀਆਂ ਕਾਮੁਕ ਨੱਕਾਸ਼ੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਰਾਜਰਾਣੀ ਮੰਦਿਰ ਪੰਚਰਥ ਸ਼ੈਲੀ ਵਿੱਚ ਦੋ ਢਾਂਚਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਉੱਚੇ ਥੜ੍ਹੇ ਉੱਤੇ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ: ਇੱਕ ਕੇਂਦਰੀ ਅਸਥਾਨ ਜਿਸ ਨੂੰ ਵਿਮਨਾ (ਪਵਿੱਤਰ ਸਥਾਨ) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੀ ਛੱਤ 18 m (59 ft) ਦੀ ਉਚਾਈ ਉੱਤੇ ਹੈ ।, ਅਤੇ ਪਿਰਾਮਿਡ ਛੱਤ ਵਾਲਾ ਜਗਮੋਹਨਾ ਨਾਮਕ ਵਿਊਇੰਗ ਹਾਲ। ਮੰਦਰ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਗੂੜ੍ਹੇ ਲਾਲ ਅਤੇ ਪੀਲੇ ਰੇਤਲੇ ਪੱਥਰ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਥਾਨਕ ਤੌਰ 'ਤੇ "ਰਾਜਰਾਣੀ" ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪਾਵਨ ਅਸਥਾਨ ਦੇ ਅੰਦਰ ਕੋਈ ਚਿੱਤਰ ਨਹੀਂ ਹਨ, ਅਤੇ ਇਸਲਈ ਇਹ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸੰਪਰਦਾ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਨਹੀਂ ਹੈ ਪਰ ਸਥਾਨਾਂ ਦੇ ਅਧਾਰ 'ਤੇ ਸੈਵੀਆਂ ਵਜੋਂ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸ਼੍ਰੇਣੀਬੱਧ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।
ਇਤਿਹਾਸ[ਸੋਧੋ]
ਸ਼ਿਲਪਕਾਰੀ ਭਵਨ ਨਿਰਮਾਣ ਸ਼ੈਲੀ 'ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ, ਇਹ ਮੰਦਰ 11ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਮੱਧ ਦਾ ਹੈ।[1] ਭੂਰਾ ਮੰਦਰ ਨੂੰ ਅਨੰਤ ਵਾਸੁਦੇਵ ਮੰਦਰ ਦੇ ਨਾਲ ਸਮੂਹ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ 11ਵੀਂ-12ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਆਸਪਾਸ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਉੜੀਸਾ ਦੇ ਮੰਦਰਾਂ ਦਾ ਇਕ ਹੋਰ ਸਰਵੇਖਣ ਐਸ. 1953 ਵਿੱਚ ਕੇ. ਸਰਸਵਤੀ ਨੇ ਵੀ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤਾਰੀਖ਼ ਦਿੱਤੀ ਸੀ।[2] ਪਾਨੀਗ੍ਰਹੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਉੜੀਸਾ ਦੇ ਮੰਦਰਾਂ ਦਾ ਵਿਆਪਕ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਲਿੰਗਰਾਜ ਮੰਦਰ ਅਤੇ ਮੁਕਤੇਸ਼ਵਰ ਮੰਦਰ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਇੱਕ ਅਣ-ਨਿਰਧਾਰਤ ਤਾਰੀਖ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।[3] ਫਰਗੂਸਨ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਮੰਦਰ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਲਗਭਗ 1105 ਤੱਕ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ ਸੀ[4] ਜਾਰਜ ਮਿਸ਼ੇਲ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਮੰਦਰ ਉਸੇ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ਜਦੋਂ ਲਿੰਗਰਾਜ ਮੰਦਰ ਸੀ।[5] ਰਾਜਰਾਣੀ ਮੰਦਿਰ ਮੋਟੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪੁਰੀ ਦੇ ਜਗਨਨਾਥ ਮੰਦਿਰ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦਾ ਹੈ। ਮੱਧ ਭਾਰਤ ਦੇ ਹੋਰ ਮੰਦਰਾਂ ਦੀ ਆਰਕੀਟੈਕਚਰ ਇਸ ਮੰਦਰ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਹੈ। ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਵਿੱਚ ਧਿਆਨ ਦੇਣ ਯੋਗ ਹਨ ਖਜੂਰਾਹੋ ਮੰਦਰ ਅਤੇ ਕਦਾਵਾ ਵਿੱਚ ਟੋਟੇਸਵਰਾ ਮਹਾਦੇਓ ਮੰਦਰ।[6] ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਸ਼ੈਲੀ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਇਹ ਮੰਦਰ ਸ਼ਾਇਦ ਸੋਮਵਮਸੀ ਰਾਜਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ਜੋ ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਮੱਧ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਉੜੀਸਾ ਚਲੇ ਗਏ ਸਨ।[7] ਰਾਜਰਾਣੀ ਮੰਦਿਰ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਸਰਵੇਖਣ (ਏ.ਐਸ.ਆਈ.) ਦੁਆਰਾ ਟਿਕਟ ਸਮਾਰਕ ਵਜੋਂ ਸੰਭਾਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।[1][8]
ਆਰਕੀਟੈਕਚਰ[ਸੋਧੋ]
ਉੜੀਸਾ ਦੇ ਮੰਦਰਾਂ ਦੇ ਦੋ ਹਿੱਸੇ ਹਨ ਅਰਥਾਤ ਪਾਵਨ ਅਸਥਾਨ ( ਦੇਉਲ ਜਾਂ ਵਿਮਨਾ ) ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਉਹ ਸਥਾਨ ਹੈ ਜਿੱਥੋਂ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਪਵਿੱਤਰ ਅਸਥਾਨ ਨੂੰ ਦੇਖਦੇ ਹਨ (ਜਿਸ ਨੂੰ ਜਗਮੋਹਨ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ)। ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਦੇਉਲ ਮੰਦਿਰ ਜਗਮੋਹਨ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਸਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਭੁਵਨੇਸ਼ਵਰ ਦੇ ਕੁਝ ਪੁਰਾਣੇ ਮੰਦਰਾਂ ਵਿੱਚ ਦੇਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਜਦੋਂ ਕਿ ਬਾਅਦ ਦੇ ਮੰਦਰਾਂ ਵਿੱਚ ਦੋ ਵਾਧੂ ਢਾਂਚੇ ਸਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਨਾਟ-ਮੰਡਪ (ਉਤਸਵ ਹਾਲ) ਅਤੇ ਭੋਗ-ਮੰਡਪ (ਭੇਂਟਾਂ ਦਾ ਹਾਲ)। ਵਿਮਨਾ ਯੋਜਨਾ ਵਿਚ ਵਰਗਾਕਾਰ ਹੈ, ਅਤੇ ਦੀਵਾਰਾਂ ਜਵਾਬੀ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਦੁਆਰਾ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਹਨ ( ਰੱਥ ਜਾਂ ਪਾਗਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ)।[9] ਅਮਾਲਕਾ (ਜਿਸ ਨੂੰ ਮਸਤਕਾ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ), ਇੱਕ ਪੱਥਰ ਦੀ ਡਿਸਕ ਜਿਸ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ 'ਤੇ ਟਿੱਲੇ ਹਨ, ਨੂੰ ਮੰਦਰ ਦੇ ਬਾਡਾ (ਟਾਵਰ) ਦੇ ਉੱਪਰ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਰਾਜਰਾਣੀ ਮੰਦਿਰ ਇੱਕ ਉੱਚੇ ਥੜ੍ਹੇ ਉੱਤੇ ਖੜ੍ਹਾ ਹੈ। ਮੰਦਰ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਗੂੜ੍ਹੇ ਲਾਲ ਅਤੇ ਪੀਲੇ ਰੇਤਲੇ ਪੱਥਰ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਥਾਨਕ ਤੌਰ 'ਤੇ "ਰਾਜਰਾਣੀ" ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।[7]
ਤਿਉਹਾਰ[ਸੋਧੋ]
ਓਡੀਸ਼ਾ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਸੈਰ ਸਪਾਟਾ ਵਿਭਾਗ ਹਰ ਸਾਲ 18 ਤੋਂ 20 ਜਨਵਰੀ ਤੱਕ ਮੰਦਰ ਵਿੱਚ ਰਾਜਰਾਣੀ ਸੰਗੀਤ ਉਤਸਵ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕਰਦਾ ਹੈ।[10] ਮੰਦਰ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ ਅਤੇ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨੋਂ ਸ਼ੈਲੀਆਂ 'ਤੇ ਕੇਂਦਰਿਤ ਹੈ - ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ, ਕਾਰਨਾਟਿਕ ਅਤੇ ਓਡੀਸੀ - ਨੂੰ ਬਰਾਬਰ ਮਹੱਤਵ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਤਿੰਨ ਰੋਜ਼ਾ ਮੇਲੇ ਦੌਰਾਨ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਿੱਸਿਆਂ ਤੋਂ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ।[11] 2003 ਵਿੱਚ ਭੁਵਨੇਸ਼ਵਰ ਮਿਊਜ਼ਿਕ ਸਰਕਲ (BMC) ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਤਿਉਹਾਰ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।[12]
ਨੋਟਸ[ਸੋਧੋ]
- ↑ 1.0 1.1 "Rajarani Temple, Bhubaneswar". Archaeological Survey of India. Retrieved 2013-03-17.
- ↑ Smith 1994, p. 8
- ↑ Smith 1994, p. 10
- ↑ Smith 1994, p. 15
- ↑ Michell, George (1977). The Hindu Temple: An Introduction to Its Meaning and Forms. University of Chicago Press. p. 114. ISBN 9780226532301.
- ↑ Ghosh 1950, p. 26
- ↑ 7.0 7.1 Parida, A.N. (1999). Early Temples of Orissa (1st ed.). New Delhi: Commonwealth Publishers. pp. 97–101. ISBN 81-7169-519-1.
- ↑ Smith 1994, p. 123
- ↑ Ghosh 1950, pp. 21-22
- ↑ "Season of melas". Daily News. Sri Lanka. 23 December 2010. Archived from the original on 24 September 2015. Retrieved 2 June 2015 – via HighBeam Research.
- ↑ "Bhubaneswar hosts Rajarani music festival". Hindustan Times. Bhubaneswar. 22 January 2010. Archived from the original on 24 September 2015. Retrieved 2 June 2015 – via HighBeam Research.
- ↑ "Orissa takes classical music back into the temples". Hindustan Times. Bhubaneswar. 5 March 2007. Archived from the original on 24 September 2015. Retrieved 2 June 2015 – via HighBeam Research.