ਰਾਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ (ਆਰ. ਐਸ. ਐਸ.)
ਰਾਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਤੋਮਰ | |
|---|---|
| 4ਵੀਂ ਸਰਸੰਘਚਾਲਕ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਵੈਮ ਸੇਵਕ ਸੰਘ | |
| ਦਫ਼ਤਰ ਵਿੱਚ 1994 – 10 ਮਾਰਚ 2000 | |
| ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ | ਮਧੁਕਰ ਦੱਤਾਤ੍ਰੇਯ ਦੇਵਰਸ |
| ਤੋਂ ਬਾਅਦ | ਕੇ. ਐਸ. ਸੁਦਰਸ਼ਨ |
| ਨਿੱਜੀ ਜਾਣਕਾਰੀ | |
| ਜਨਮ | ਰਾਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਤੋਮਰ 29 ਜਨਵਰੀ 1922 ਸ਼ਾਹਜਹਾਂਪੁਰ, ਸੰਯੁਕਤ ਪ੍ਰਾਂਤ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ |
| ਮੌਤ | 14 ਜੁਲਾਈ 2003 (ਉਮਰ 81) ਪੁਣੇ, ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ, ਭਾਰਤ |
| ਸਿੱਖਿਆ | ਬੀਐਸਸੀ, ਐਮਐਸਸੀ, ਪੀਐਚਡੀ |
| ਅਲਮਾ ਮਾਤਰ | ਇਲਾਹਾਬਾਦ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ |
| ਕਿੱਤਾ | ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨੀ, ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਕਾਰਕੁਨ |
ਰਾਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਤੋਮਰ (29 ਜਨਵਰੀ 1922 – 14 ਜੁਲਾਈ 2003) ਜਿਸਨੂੰ ਰੱਜੂ ਭਈਆ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਸੱਜੇ ਪੱਖੀ ਹਿੰਦੂਤਵੀ ਅਰਧ ਸੈਨਿਕ ਸੰਗਠਨ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਵੈਮ ਸੇਵਕ ਸੰਘ (ਆਰ ਐਸ ਐਸ) ਦੇ ਚੌਥੇ ਸਰਸੰਘਚਾਲਕ (ਮੁਖੀ) ਸਨ। ਉਹ 1994 ਅਤੇ 2000 ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਸੰਗਠਨ ਦੇ ਮੁਖੀ ਸਨ।[1] ਰੱਜੂ ਭਈਆ ਨੇ ਇਲਾਹਾਬਾਦ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿਭਾਗ ਦੇ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਅਤੇ ਮੁਖੀ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਪਰ 1960 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਅੱਧ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਜੀਵਨ ਆਰ ਐਸ ਐਸ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਨੌਕਰੀ ਛੱਡ ਦਿੱਤੀ।
ਅਰੰਭ ਦਾ ਜੀਵਨ
[ਸੋਧੋ]
ਰਾਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਜਨਮ 29 ਜਨਵਰੀ 1922 ਨੂੰ ਸੰਯੁਕਤ ਪ੍ਰਾਂਤ ਦੇ ਬੁਲੰਦਸ਼ਹਿਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਬਨੈਲ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸਦਾ ਜਨਮ ਤੋਮਰ ਰਾਜਪੂਤ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਜਵਾਲਾ ਦੇਵੀ ਅਤੇ ਬਲਬੀਰ ਪ੍ਰਤਾਪ ਸਿੰਘ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ ਸੀ।[2][3] ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ, ਬਲਬੀਰ ਪ੍ਰਤਾਪ ਸਿੰਘ, ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਉਸੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਬਨੈਲ ਪਹਾਸੂ ਪਿੰਡ ਦੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਸਨ।[4]
ਰਾਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੀ ਦਸਵੀਂ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਉਨਾਓ ਵਿੱਚ ਪੂਰੀ ਕੀਤੀ।[5] ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸਨੇ ਨੈਨੀਤਾਲ ਦੇ ਸੇਂਟ ਜੋਸਫ਼ ਕਾਲਜ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਥੋੜ੍ਹੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਮਾਡਰਨ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ਇਲਾਹਾਬਾਦ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਤੋਂ ਉੱਚ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ, ਜਿੱਥੇ ਉਸਨੇ ਬੀ.ਐਸ.ਸੀ, ਐਮ.ਐਸ.ਸੀ. ਅਤੇ ਪੀਐਚ.ਡੀ. ਦੀਆਂ ਡਿਗਰੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀਆਂ।[4]
ਅਕਾਦਮਿਕ ਕੈਰੀਅਰ
[ਸੋਧੋ]ਰਾਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨੀ ਅਤੇ ਨੋਬਲ ਪੁਰਸਕਾਰ ਜੇਤੂ ਸਰ ਸੀ.ਵੀ. ਰਮਨ ਨੇ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਹੁਸ਼ਿਆਰ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਵਜੋਂ ਮਾਨਤਾ ਦਿੱਤੀ, ਜਦੋਂ ਉਹ ਐਮ.ਐਸ.ਸੀ. ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰੀਖਿਅਕ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿੱਚ ਉੱਨਤ ਖੋਜ ਲਈ ਫੈਲੋਸ਼ਿਪ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਵੀ ਕੀਤੀ।[5]
ਉਹ ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿੱਚ ਮੇਜਰ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਪੈਕਟ੍ਰੋਸਕੋਪੀ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਲਈ ਇਲਾਹਾਬਾਦ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਸਨੇ ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਾਇਆ, ਜਿੱਥੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਸਨੂੰ ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿਭਾਗ ਦਾ ਮੁਖੀ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।[5] ਉਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਮਾਹਰ ਵੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਜੋ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹੁੰਦਾ ਸੀ।[6] ਉਹ ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ਦੇ ਮਾਹਿਰ ਅਧਿਆਪਕ ਸਨ, ਜੋ ਸਰਲ ਅਤੇ ਸਪਸ਼ਟ ਸੰਕਲਪਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਸਨ।[5]
ਆਰ.ਐਸ.ਐਸ ਨਾਲ ਸਬੰਧ
[ਸੋਧੋ]ਸਿੰਘ 1942 ਦੇ ਭਾਰਤ ਛੱਡੋ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿੱਚ ਸਰਗਰਮ ਸਨ ਅਤੇ ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਉਹ ਆਰਐਸਐਸ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿੱਚ ਆਏ।[5][6] ਸੰਘ ਨੇ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸਦੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ। ਉਸਨੇ 1966 ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਅਹੁਦੇ ਤੋਂ ਅਸਤੀਫਾ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਚਾਰਕ ਵਜੋਂ ਆਰਐਸਐਸ ਨੂੰ ਪੂਰੇ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਸੇਵਾਵਾਂ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ।[5][6]
ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਸਿੰਘ 1980 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਸਰਕਾਰਿਆਵਾਹ (ਜਨਰਲ ਸਕੱਤਰ) ਬਣ ਗਏ।[5] ਮਾਰਚ 1994 ਵਿੱਚ, ਆਰਐਸਐਸ ਦੇ ਤੀਜੇ ਸਰਸੰਘਚਾਲਕ, ਮਧੂਕਰ ਦੱਤਾਤ੍ਰੇਯ ਦੇਵਰਸ, ਸਿਹਤ ਕਾਰਨਾਂ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ, ਸਵੈ-ਇੱਛਾ ਨਾਲ ਅਸਤੀਫਾ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਸੰਗਠਨ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਮੁਖੀ ਬਣੇ। ਉਸਨੇ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ।[7]
ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਿਆਂ, ਸਿੰਘ ਨੇ ਲਾਲ ਬਹਾਦੁਰ ਸ਼ਾਸਤਰੀ, ਚੰਦਰ ਸ਼ੇਖਰ ਅਤੇ ਵੀਪੀ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕੀਤਾ।[7]
1998 ਵਿੱਚ, ਭਾਰਤੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਤਬਦੀਲੀ ਆਈ ਜਦੋਂ ਭਾਰਤੀ ਜਨਤਾ ਪਾਰਟੀ (ਭਾਜਪਾ), ਜੋ ਕਿ ਆਰਐਸਐਸ ਨਾਲ ਨੇੜਿਓਂ ਜੁੜੀ ਹੋਈ ਸੀ, ਭਾਰਤੀ ਸੰਸਦ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਪਾਰਟੀ ਵਜੋਂ ਉੱਭਰੀ। ਭਾਜਪਾ ਨੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਲੋਕਤੰਤਰੀ ਗੱਠਜੋੜ (ਐਨ.ਡੀ.ਏ.) ਗੱਠਜੋੜ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਅਟਲ ਬਿਹਾਰੀ ਵਾਜਪਾਈ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਸਨ।[8] ਇਹ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਕੇਂਦਰੀ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਹਿੰਦੂਤਵ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨਾਲ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ ਜੁੜੇ ਹੋਣ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਮੌਕਾ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਸੰਘ ਦੇ ਮੁੱਖ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਵਾਜਪਾਈ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਅਸਮਰੱਥਾ - ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਗੱਠਜੋੜ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦੀਆਂ ਰੁਕਾਵਟਾਂ ਅਤੇ ਵਾਜਪਾਈ ਦੇ ਦਰਮਿਆਨੇ ਰੁਖ ਦੇ ਕਾਰਨ - ਸੰਗਠਨ ਵੱਲੋਂ ਅਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਅਤੇ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣੀ।[8]
ਉਸਨੇ ਫਰਵਰੀ 2000 ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਖਰਾਬ ਸਿਹਤ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸਰਸੰਘਚਾਲਕ ਦਾ ਅਹੁਦਾ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਕੇਐਸ ਸੁਦਰਸ਼ਨ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕੀਤਾ।[5]
ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ
[ਸੋਧੋ]ਆਰ ਐਸ ਐਸ ਦੇ ਅੰਦਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਵਾਂਗ ਜੋ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਨੂੰ " ਹਿੰਦੂ-ਵਿਰੋਧੀ " ਸਮਝਦੇ ਹਨ,[9] ਸਿੰਘ ਨੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਟਿੱਪਣੀ ਕੀਤੀ ਸੀ ਕਿ "ਮੌਜੂਦਾ ਟਕਰਾਅ ਨੂੰ ਅੰਸ਼ਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਜ਼ਰੂਰੀ ਭਾਰਤ, ਇਸਦੀ ਪਰੰਪਰਾ, ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਅਤੇ ਲੋਕਾਚਾਰ ਦੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਸਾਡੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੀਆਂ ਨਾਕਾਫ਼ੀਤਾਵਾਂ ਕਾਰਨ ਮੰਨਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ.... ਇਸ ਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਸੰਵਿਧਾਨ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬਤ ਹੋਣੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ। 'ਭਾਰਤ ਜੋ ਕਿ ਭਾਰਤ ਹੈ' ਦੀ ਥਾਂ 'ਤੇ, ਸਾਨੂੰ 'ਭਾਰਤ ਜੋ ਕਿ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਹੈ' ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ। ਅਧਿਕਾਰਤ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ 'ਸੰਯੁਕਤ ਸੱਭਿਆਚਾਰ' ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਸਾਡਾ ਯਕੀਨਨ ਇੱਕ ਸੰਯੁਕਤ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਕੱਪੜੇ ਪਹਿਨਣ ਜਾਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਬੋਲਣ ਦਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਬੁਨਿਆਦੀ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ, ਇਸ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਇੱਕ ਵਿਲੱਖਣ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਏਕਤਾ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਵੀ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ, ਜੇਕਰ ਇਸਨੂੰ ਬਚਣਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਸ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸੇ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੇ। ਇਹ ਸਭ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸੰਵਿਧਾਨ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲੋਕਾਚਾਰ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਸੰਵਿਧਾਨ ਨੂੰ ਅਪਣਾਇਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।"[10]
1988 ਵਿੱਚ, ਸਿੰਘ ਨੇ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਕਾਤਲ ਨੱਥੂਰਾਮ ਗੋਡਸੇ ਦੀ ਅਖੰਡ ਭਾਰਤ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਪ੍ਰਤੀ ਵਚਨਬੱਧਤਾ ਲਈ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕੀਤੀ, ਇਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ਕਿ "ਉਸਦੇ ਇਰਾਦੇ ਚੰਗੇ ਸਨ ਪਰ ਉਸਨੇ ਗਲਤ ਤਰੀਕੇ ਵਰਤੇ।"[11] ਹਾਲਾਂਕਿ, 1997 ਵਿੱਚ, ਇੱਕ ਰੈਲੀ ਵਿੱਚ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਵਾਜਪਾਈ ਮੌਜੂਦ ਸਨ, ਸਿੰਘ ਨੇ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ " ਭਾਰਤ ਮਾਤਾ ਦੇ ਪੁੱਤਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ" ਕਿਹਾ, ਅਤੇ ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਕਿ "ਸਮਾਜ ਦੁਆਰਾ ਉਸਨੂੰ ਸਤਿਕਾਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਹਾਲਾਂਕਿ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਉਸਨੂੰ ਭਾਰਤ ਰਤਨ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਸਜਾਇਆ ਜਾਂਦਾ", ਭਾਰਤੀ ਵੋਟਰਾਂ ਵਿੱਚ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਵਫ਼ਾਦਾਰਾਂ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵਿੱਚ।[12]
ਮੌਤ
[ਸੋਧੋ]ਰਾਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਦੇਹਾਂਤ 14 ਜੁਲਾਈ 2003 ਨੂੰ ਪੂਨੇ, ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਕੌਸ਼ਿਕ ਆਸ਼ਰਮ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ, ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਆਪਣੀ ਸੇਵਾਮੁਕਤੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਰਹਿ ਰਹੇ ਸਨ।[5] ਉਸਦਾ ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ ਪੁਣੇ ਦੇ ਵੈਕੁੰਠ ਸ਼ਮਸ਼ਾਨਘਾਟ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ, ਸਰਸੰਘਚਾਲਕ ਕੇ ਐਸ ਸੁਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਭਾਜਪਾ ਦੇ ਸੀਨੀਅਰ ਆਗੂਆਂ ਨੇ ਸ਼ਿਰਕਤ ਕੀਤੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਤਤਕਾਲੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਵਾਜਪਾਈ, ਤਤਕਾਲੀ ਉਪ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਲਾਲ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਅਡਵਾਨੀ ਅਤੇ ਤਤਕਾਲੀ ਉਪ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਭੈਰੋਂ ਸਿੰਘ ਸ਼ੇਖਾਵਤ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ।[13]
ਮਰਨ ਉਪਰੰਤ ਮਾਨਤਾ
[ਸੋਧੋ]- ਪ੍ਰਯਾਗਰਾਜ ( ਇਲਾਹਾਬਾਦ ) ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੋ: ਰਾਜੇਂਦਰ ਸਿੰਘ (ਰੱਜੂ ਭਈਆ) ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦਾ ਨਾਮ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਉੱਤੇ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।
- ਵੀਰ ਬਹਾਦੁਰ ਸਿੰਘ ਪੂਰਵਾਂਚਲ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ (ਜੌਨਪੁਰ) ਵਿਖੇ ਪ੍ਰੋ. ਰਾਜੇਂਦਰ ਸਿੰਘ (ਰੱਜੂ ਭਈਆ) ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਆਫ਼ ਫਿਜ਼ੀਕਲ ਸਾਇੰਸਜ਼ ਫਾਰ ਸਟੱਡੀ ਐਂਡ ਰਿਸਰਚ ਦਾ ਨਾਮ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਮ 'ਤੇ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। (ਇਸ ਪੰਨੇ 'ਤੇ ਦਿਖਾਈ ਗਈ ਯਾਦਗਾਰੀ ਤਖ਼ਤੀ ਵੀ ਵੇਖੋ)
ਹਵਾਲੇ
[ਸੋਧੋ]- ↑ "RSS conclave ends with a resolve to transcend caste divisions in Hindu society".
- ↑ "Rajendra Singh". The Independent (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). 2003-07-25. Archived from the original on 11 June 2021. Retrieved 2020-08-07.
- ↑ . New Delhi.
{{cite book}}: Missing or empty|title=(help) - ↑ 4.0 4.1 "Rajju Bhaiyya as I know Him". Archived from the original on 27 January 2014. Retrieved 6 December 2012.
- ↑ 5.0 5.1 5.2 5.3 5.4 5.5 5.6 5.7 5.8 "From N-physicist to RSS chief". The Tribune. New Delhi. 14 July 2003. Archived from the original on 13 ਜੁਲਾਈ 2008. Retrieved 6 December 2012.
- ↑ 6.0 6.1 6.2 "Rajju Bhaiyya was a father figure to Parivar". Rediff.com.
- ↑ 7.0 7.1 "He was the final word for the Parivar". Rediff.com.
- ↑ 8.0 8.1 Chaturvedi, Rakesh (17 August 2018). "There would have been no NDA government in 1998 had Atal Bihari Vajpayee not been the face of BJP". The Economic Times. Archived from the original on 3 March 2019.
- ↑ Davar, Praveen (8 November 2024). "The Indian Constitution Has Always Been the Hurdle in the BJP's Path". The Wire (India).
- ↑ Noorani, A. G. (7 July 2019). "India's fascist challenge". Frontline. Archived from the original on 28 July 2021.
- ↑ "Why India's Hindu hardliners want to sideline Mahatma Gandhi". BBC. 30 January 2017. Archived from the original on 30 January 2017.
- ↑ Noorani, A. G. (24 July 2016). "The RSS and Gandhi: A Necessary Backstory". The Wire (India). Archived from the original on 16 February 2021.
- ↑ "Rajju Bhaiyya cremated in Pune - Rediff.com".
ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ
[ਸੋਧੋ]| International | |
|---|---|
| National | |
