ਸੋਮੇਸ਼ਵਰ (ਚਹਮਾਨ ਰਾਜਵੰਸ਼)

ਸੋਮੇਸ਼ਵਰ (IAST: Someśvara, r. 1169–1177) ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਰਾਜਾ ਸੀ ਜੋ ਚਹਮਣ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਸੀ ਅਤੇ ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦਾ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਕੁਝ ਹਿੱਸਿਆਂ 'ਤੇ ਰਾਜ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਉਸਦਾ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ਉਸਦੇ ਮਾਮੇ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਚੌਲੁਕਿਆ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਪ੍ਰਿਥਵੀਰਾਜ ਦੂਜੇ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਚਹਮਣ ਮੰਤਰੀ ਉਸਨੂੰ ਰਾਜਧਾਨੀ ਅਜਮੇਰ ਲੈ ਆਏ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਨਵਾਂ ਰਾਜਾ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ। ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸਨੇ ਅਜਮੇਰ ਵਿੱਚ ਕਈ ਸ਼ਿਵ ਮੰਦਰ ਬਣਾਏ ਸਨ, ਅਤੇ ਪ੍ਰਿਥਵੀਰਾਜ ਤੀਜੇ (ਪ੍ਰਿਥਵੀਰਾਜ ਚੌਹਾਨ) ਦੇ ਪਿਤਾ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਜੀਵਨ

ਸੋਮੇਸ਼ਵਰ ਚਹਮਣ ਰਾਜਾ ਅਰਨੋਰਾਜਾ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਸੀ। ਪ੍ਰਿਥਵੀਰਾਜ ਵਿਜੇ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਕੁਝ ਜੋਤਸ਼ੀਆਂ ਨੇ ਜੈਸਿਮਹਾ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਸੋਮੇਸ਼ਵਰ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਰਾਮ ਦਾ ਅਵਤਾਰ ਹੋਵੇਗਾ।[1] ਇਸ ਕਾਰਨ, ਜੈਸਿਮਹਾ ਸੋਮੇਸ਼ਵਰ ਨੂੰ ਗੁਜਰਾਤ ਲੈ ਗਿਆ, ਜਿੱਥੇ ਉਸਦਾ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ਹੋਇਆ। ਜੈਸਿਮਹਾ ਦਾ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਕੁਮਾਰਪਾਲ ਵੀ ਸੋਮੇਸ਼ਵਰ ਪ੍ਰਤੀ ਬਹੁਤ ਪਿਆਰਾ ਸੀ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਸਦੇ ਅਰਨੋਰਾਜਾ ਨਾਲ ਚੰਗੇ ਸੰਬੰਧ ਨਹੀਂ ਸਨ।[2] ਕੁਮਾਰਪਾਲ ਦੇ ਰਾਜ ਦੌਰਾਨ, ਸੋਮੇਸ਼ਵਰ ਨੇ ਤ੍ਰਿਪੁਰੀ ਦੇ ਰਾਜਾ ਅਚਲਾ ਜਾਂ ਤੇਜਲਾ ਦੀ ਧੀ ਕਰਪੁਰਾ-ਦੇਵੀ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਤ੍ਰਿਪੁਰੀ ਰਾਜੇ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕਲਚੂਰੀ ਸ਼ਾਸਕ ਨਰਸਿਮਹਾ-ਦੇਵਾ ਵਜੋਂ ਹੋਈ ਹੈ।[1][3] ਸੋਮੇਸ਼ਵਰ ਅਤੇ ਕਰਪੁਰਾ ਦੇ ਦੋ ਪੁੱਤਰ ਪ੍ਰਿਥਵੀਰਾਜਾ III ਅਤੇ ਹਰੀਰਾਜਾ ਦਾ ਜਨਮ ਗੁਜਰਾਤ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ।

ਪ੍ਰਿਥਵੀਰਾਜ-ਵਿਜੈ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਸੋਮੇਸ਼ਵਰ ਨੇ ਕੁੰਕੁਨਾ (ਕੋਂਕਣਾ) ਦੇ ਰਾਜੇ ਦਾ ਸਿਰ ਕਲਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਜਦੋਂ ਕੁਮਾਰਪਾਲ ਉਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਮੁਹਿੰਮ ਚਲਾ ਰਿਹਾ ਸੀ।[2] ਇਸ ਰਾਜੇ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕੋਂਕਣਾ ਦੇ ਸ਼ਿਲਾਹਰਾ ਸ਼ਾਸਕ ਮਲਿਕਾਰੁਜਨ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਘਟਨਾ 1160 ਅਤੇ 1162 ਈਸਵੀ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਕਿਸੇ ਸਮੇਂ ਵਾਪਰੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਕੁਮਾਰਪਾਲ-ਚਰਿਤ ਕੋਂਕਣਾ ਸ਼ਾਸਕ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਦਾ ਸਿਹਰਾ ਚਾਉਲੁਕਿਆ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਉਦਯਨ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਅਮਰਭਾਟ (ਉਰਫ਼ ਅੰਬਾਦ) ਨੂੰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਦਸ਼ਰਥ ਸ਼ਰਮਾ ਅਤੇ ਆਰ. ਬੀ. ਸਿੰਘ ਸਿਧਾਂਤ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਅਮਰਭਾਟ ਮੁਹਿੰਮ ਦਾ ਮੁੱਖ ਸੈਨਾਪਤੀ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਸੋਮੇਸ਼ਵਰ ਅਧੀਨ ਸੈਨਾਪਤੀ ਸੀ ਜਿਸਨੇ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਮਲਿਕਾਰੁਜਨ ਨੂੰ ਮਾਰਿਆ ਸੀ।[4][3]

ਗੱਦੀ 'ਤੇ ਚੜ੍ਹਨਾ

ਸੋਮੇਸ਼ਵਰ ਦੇ ਦੋ ਸੌਤੇਲੇ ਭਰਾ ਸਨ: ਵਿਗ੍ਰਹਾਰਾਜਾ ਚੌਥਾ ਅਤੇ ਜਗਦਦੇਵ। ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਅਰਨੋਰਾਜਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਗਦਦੇਵ ਅਤੇ ਫਿਰ ਵਿਗ੍ਰਹਾਰਾਜਾ ਚੌਥਾ ਰਾਜ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਅਗਲੇ ਦੋ ਸ਼ਾਸਕ ਵਿਗ੍ਰਹਾਰਾਜਾ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਅਪਰਾਗੰਗੇਯ ਅਤੇ ਜਗਦਦੇਵ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਪ੍ਰਿਥਵੀਰਾਜ ਦੂਜੇ ਸਨ।[5] ਪ੍ਰਿਥਵੀਰਾਜ ਵਿਜੇ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਚਹਮਣ ਮੰਤਰੀਆਂ ਨੇ ਸੋਮੇਸ਼ਵਰ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਭਤੀਜੇ ਪ੍ਰਿਥਵੀਰਾਜ ਦੂਜੇ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਚੌਲੁਕਿਆ ਦਰਬਾਰ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਬੁਲਾ ਲਿਆ। ਸੋਮੇਸ਼ਵਰ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ ਚਹਮਣ ਰਾਜਧਾਨੀ ਅਜਮੇਰ ਆਇਆ, ਅਤੇ ਨਵਾਂ ਰਾਜਾ ਬਣ ਗਿਆ।[1]

ਬਿਜੋਲੀਆ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਸਨੇ ਪ੍ਰਤਾਪਲੰਕੇਸ਼ਵਰ ਦਾ ਖਿਤਾਬ ਧਾਰਨ ਕੀਤਾ।[3] ਉਸਦੇ ਦੋ ਮੰਤਰੀ, ਸਕੰਦ ਅਤੇ ਸੋਢਾ ਨਾਮਕ ਪਿਤਾ-ਪੁੱਤਰ ਦੀ ਜੋੜੀ, ਗੁਜਰਾਤੀ ਨਗਰ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਸਨ। ਉਹ ਸ਼ਾਇਦ ਉਸਦੇ ਸਵਰਗਵਾਸ ਸਮੇਂ ਗੁਜਰਾਤ ਤੋਂ ਅਜਮੇਰ ਤੱਕ ਉਸਦੇ ਨਾਲ ਸਨ।[6]

ਰਾਜ

ਸੋਮੇਸ਼ਵਰ ਦੇ ਰਾਜ ਦੇ ਪੰਜ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਹੁਣ ਤੱਕ ਲੱਭੇ ਗਏ ਹਨ। ਇਹ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ 1169 ਈਸਵੀ ਅਤੇ 1177 ਈਸਵੀ (1226-1234 VS) ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਅਮਲਦਾ (ਜਾਂ ਅਨਵਲਦਾ), ਬਿਜੋਲੀਆ, ਢੋਡ ਅਤੇ ਰੇਵਾਸਾ ਵਿਖੇ ਮਿਲੇ ਹਨ।

ਪ੍ਰਿਥਵੀਰਾਜ-ਵਿਜੇ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਸੋਮੇਸ਼ਵਰ ਨੇ ਉਸ ਜਗ੍ਹਾ 'ਤੇ ਇੱਕ ਕਸਬਾ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਜਿੱਥੇ ਉਸਦੇ ਭਰਾ ਵਿਗ੍ਰਹਾਰਾਜਾ ਚੌਥੇ ਦੇ ਮਹਿਲ ਸਥਿਤ ਸਨ। ਉਸਨੇ ਇਸ ਕਸਬੇ ਦਾ ਨਾਮ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੇ ਨਾਮ 'ਤੇ ਰੱਖਿਆ। ਵਿਗ੍ਰਹਾਰਾਜਾ ਚੌਥੇ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਏ ਗਏ ਮੰਦਰਾਂ ਦੇ ਨੇੜੇ, ਉਸਨੇ ਵੈਦਿਆਨਾਥ (ਸ਼ਿਵ ਦਾ ਇੱਕ ਪਹਿਲੂ) ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਇੱਕ ਉੱਚਾ ਮੰਦਰ ਵੀ ਬਣਾਇਆ। ਮੰਦਰ ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਹਮਾ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਵੀ ਸਨ। ਇਸ ਮੰਦਰ ਵਿੱਚ ਉਸਦਾ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਦਾ ਘੋੜੇ 'ਤੇ ਸਵਾਰ ਇੱਕ ਪੁਤਲਾ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਅਜਮੇਰ ਵਿੱਚ ਚਾਰ ਹੋਰ ਮੰਦਰ ਵੀ ਬਣਾਏ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਤ੍ਰਿਪੁਰੂਸ਼ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਹ ਇੱਕ ਸ਼ੈਵ ਸੀ, ਪਰ ਉਹ ਜੈਨਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਸਹਿਣਸ਼ੀਲ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਰੇਵਨਾ ਪਿੰਡ ਨੂੰ ਇੱਕ ਪਾਰਸ਼ਵਨਾਥ ਮੰਦਰ ਨੂੰ ਦੇਣ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ।

ਉਸਨੇ ਤੋਮਰ-ਸ਼ੈਲੀ ਦੇ ਤਾਂਬੇ ਦੇ ਸਿੱਕੇ ਜਾਰੀ ਕੀਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ 'ਤੇ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਘੋੜੇ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਦੇ ਨਾਲ ਸ਼੍ਰੀ ਸੋਮੇਸ਼ਵਰ-ਦੇਵ ਦਾ ਨਾਮ ਲਿਖਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ; ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਕੁੱਬੇ ਹੋਏ ਬਲਦ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਵਾਲਾ ਦੰਤਕਥਾ ਅਸ਼ਾਵਰੀ ਸ਼੍ਰੀ-ਸਮੰਤ-ਦੇਵ। ਉਸਦੇ ਪੁੱਤਰ ਪ੍ਰਿਥਵੀਰਾਜ ਤੀਜੇ ਨੇ ਵੀ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਿੱਕੇ ਜਾਰੀ ਕੀਤੇ। ਇਹ ਸਿੱਕੇ ਤੋਮਰ ਬਲਦ-ਅਤੇ-ਘੋੜਸਵਾਰ ਸਿੱਕਿਆਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼੍ਰੀ ਸਮੰਤ-ਦੇਵ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਸੀ। ਚਹਿਮਾਨਾਂ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਤੋਮਰਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਲਈ, ਜਿਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਇਹ ਨਕਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸਿੱਕਾ ਬਣਿਆ।