ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ: ਰੀਵਿਜ਼ਨਾਂ ਵਿਚ ਫ਼ਰਕ

ਸਰਕਾਰ-ਏ-ਖਾਲਸਾ
ਖਾਲਸਾ ਰਾਜ
Sikh Empire _{(ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ)}
امپراطوری سیک _{(ਫ਼ਾਰਸੀ)}
ਸਿੱਖ ਐਮਪਾਇਰ
ਸਰਕਾਰ-ਏ-ਖਾਲਸਾ ਖਾਲਸਾ ਰਾਜ; Sikh Empire (ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ); امپراطوری سیک (ਫ਼ਾਰਸੀ); ਸਿੱਖ ਐਮਪਾਇਰ;
1799–1849
ਝੰਡਾ	ਖੰਡਾ (ਮੋਹਰ)
	ਐਨਥਮ: ਦੇਗ ਤੇਗ਼ ਫ਼ਤਿਹ
	ਬੁਲੰਦੀ ਵੇਲੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਖਾਲਸਾ ਰਾਜ
ਰਾਜਧਾਨੀ	ਲਾਹੌਰ
ਆਮ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ	ਫ਼ਾਰਸੀ (ਦਰਬਾਰ); ਪੰਜਾਬੀ; ਡੋਗਰੀ; ਕਸ਼ਮੀਰੀ; ਪਸ਼ਤੋ
ਧਰਮ	ਸਿੱਖੀ
ਸਰਕਾਰ	ਫ਼ੈਡਰਲ ਮੌਨਆਰਕੀ
ਮਹਾਂਰਾਜਾ
• 1801–1839	ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ
• 1839	ਖੜਕ ਸਿੰਘ
• 1839–1840	ਕੰਵਰ ਨੌਨਿਹਾਲ ਸਿੰਘ
• 1840–1841	ਚੰਦ ਕੌਰ
• 1841–1843	ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ
• 1843–1849	ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ
ਵਜ਼ੀਰ
• 1799–1818	ਜਿਮੀਦਾਰ ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਸਿੰਘ
• 1818–1843	ਧਿਆਨ ਸਿੰਘ ਡੋਗਰਾ
• 1843–1844	ਹੀਰਾ ਸਿੰਘ ਡੋਗਰਾ
• 1844–1845	ਜਵਾਹਰ ਸਿੰਘ ਔਲਖ
Historical era	ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਮੌਡਰਨ ਜ਼ਮਾਨਾ
• ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਲਾਹੌਰ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ	7 ਜੁਲਾਈ 1799
• ਦੂਜੀ ਐਂਗਲੋ-ਸਿੱਖ ਜੰਗ ਦਾ ਖਾਤਮਾ	29 ਮਾਰਚ 1849
ਖੇਤਰ
	[convert: invalid number]
ਮੁਦਰਾ	ਨਾਨਕ ਸ਼ਾਹੀ (ਮੋਹਰਾਂ)
ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ	ਤੋਂ ਬਾਅਦ
	ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ
	ਦੁਰਾਨੀ ਸਲਤਨਤ
	ਮਰਾਠਾ ਸਾਮਰਾਜ
ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ ਦਾ ਰਾਜ
ਅੱਜ ਹਿੱਸਾ ਹੈ	ਚੀਨ ਭਾਰਤ; ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ

Browse history interactively

← ਪੁਰਾਣੀ ਤਬਦੀਲੀ ਅਗਲੀ ਸੋਧ →

ਸਮੱਗਰੀ ਮਿਟਾਈ ਸਮੱਗਰੀ ਜੋੜੀ

VisualWikitext

ਇਨਲਾਈਨ

11:45, 5 ਜਨਵਰੀ 2017 ਦਾ ਦੁਹਰਾਅ

ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ (ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ: Sikh Empire ਸਿੱਖ ਐਮਪਾਇਰ; ਪੰਜਾਬੀ ਰਾਜ, ਸਿੱਖ ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਜਾਂ ਸਰਕਾਰ-ਏ-ਖ਼ਾਲਸਾ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ) ਇੱਕ ਤਾਕਤਵਰ ਅਤੇ ਨਿਰਪੱਖ ਮੀਰੀ ਸੀ, ਜਿਸਦਾ ਆਗਾਜ਼ ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਖੇਤਰ ਦੁਆਲੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਅਧੀਨ ਹੋਇਆ।^[3] ਇਹ ਸਲਤਨਤ 1799 ਵਿੱਚ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਲਾਹੌਰ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ੇ ਤੋਂ 1849 ਤੱਕ ਰਿਹਾ, ਜਿਸਦੀ ਜੜ੍ਹ ਸਮੂਹ ਸੁਤੰਤਰ ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ ਦੇ ਖਾਲਸਾਈ ਸਿਧਾਂਤਾਂ 'ਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਸੀ।^[4]^[5] 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਬੁਲੰਦੀਆਂ ਵੇਲੇ, ਇਹ ਰਾਜ ਲਹਿੰਦੇ ਵੱਲ ਦੱਰਾ-ਏ-ਖ਼ੈਬਰ ਤੋਂ ਚੜ੍ਹਦੇ ਪਾਸੇ ਲਹਿੰਦੇ-ਤਿਬਤ, ਅਤੇ ਦੱਖਣ ਵੱਲ ਮਿਠਾਨਕੋਟ ਤੋਂ ਉੱਤਰ ਕੰਨੀ ਕਸ਼ਮੀਰ ਤੱਕ ਫੈਲਿਆ। ਇਹ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾ ਦੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜ ਹਿੱਸੇ ਆਉਣ ਵਾਲਾ ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਆਖਰੀ ਨਰੋਆ ਖੇਤਰ ਸੀ।

ਖਾਲਸਾ ਰਾਜ ਦੀ ਨੀਹ ਸੰਨ 1707 ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਦੌਰ ਵੇਲੇ ਰੱਖੀ ਗਈ ਹੋਣ ਦਾ ਦਾਵਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਸਾਲ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੀ ਮੌਤ ਅਤੇ ਮੁਗ਼ਲੀਆ ਸਲਤਨਤ ਦਾ ਨਾਸ ਹੋਣਾ ਅਰੰਭ ਹੋਇਆ। ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਦੇ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋਣ ਨਾਲ, ਦਲ ਖ਼ਾਲਸਾ, ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਾਜੀ ਖਾਲਸਾ ਫੌਜ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਮੀ ਤੌਰ ਤੇ ਸੁਧਾਰਿਆ ਵਜੂਦ, ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਠੰਡੇ ਪਏ ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਅਤੇ ਲਹਿੰਦੇ ਕੰਨੀ ਪਠਾਣਾ ਖਿਲਾਫ਼ ਮੁਹਿੰਮ ਜਾਰੀ ਹੋ ਗਈ। ਇਸ ਨਾਲ ਫੌਜ ਦਾ ਪਸਾਰਾ ਹੋਇਆ ਜੋ ਅੱਗੇ ਜਾਕੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕੌਨਫ਼ੈਰਸੀਆਂ ਜਾਂ ਅਧ-ਸੁਤੰਤਰ ਮਿਸਲਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਹੋ ਗਏ। ਮਿਸਲਾਂ ਦੀਆਂ ਇਹਨਾ ਫੌਜੀ ਟੁਕੜੀਆ ਨੇ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਤੋਂ ਅਲਹਿਦਾ ਇਲਾਕੇ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰ ਕਾਬੂ ਕਰ ਲਏ। ਭਰ, 1762 ਤੋਂ 1799 ਦੇ ਵਕਵੇ ਦੌਰਾਨ, ਇੰਜ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਮਿਸਲਦਾਰੀਆਂ ਦੇ ਸਿੱਖ ਸਰਦਾਰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਹੀ ਅਜ਼ਾਦ ਫ਼ੌਜਦਾਰ ਬਣ ਰਹੇ ਹੋਣ।

ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਆਗਾਜ਼ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਵਲੋਂ ਲਹੌਰ ਦਾ ਕਬਜ਼ਾ ਉਸ ਦੇ ਅਫ਼ਗਾਨੀ ਰਾਜੇ, ਜ਼ਮਾਨ ਸ਼ਾਹ ਦੁਰਾਨੀ ਤੋਂ ਲੈਕੇ ਹੋਇਆ, ਅਤੇ ਇਸੇ ਲੜੀ ਤਹਿਤ ਅਫ਼ਗਾਨ, ਅਫ਼ਗਾਨ-ਸਿੱਖ ਜੰਗਾਂ ਹਾਰਕੇ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਬਰਖਾਸਤ ਹੋਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਏ, ਨਾਲੇ ਖੇਰੂ-ਖੇਰੂ ਹੋਈਆਂ ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ ਵਿੱਚ ਇਕਤਾ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪਈ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ 12 ਅਪ੍ਰੈਲ 1801 (ਵਿਸਾਖੀ ਵਾਲੇ ਦਿਨ) ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਮਹਾਂਰਾਜਾ ਐਲਾਨਿਆ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਇੱਕ ਸਿਆਸੀ ਏਕਤਾ ਵਾਲਾ ਸੂਬਾ ਸਿਰਜਿਆ। ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਬੇਦੀ, ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਪੀੜੀ ਵਿੱਚੋ, ਨੇ ਤਾਜਪੋਸ਼ੀ ਨੂੰ ਇੰਜ਼ਾਮ ਦਿਤਾ।^[6] ਇਕਲੇ ਇੱਕ ਮਿਸਲ ਦੇ ਮੁੱਖੀ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮਹਾਂਰਾਜਾ ਬਣਨ ਤੱਕ, ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਬਹੁਤ ਥੋੜੇ ਹੀ ਵਕਵੇ ਵਿੱਚ ਸੱਤਾ ਤੇ ਕਾਬਜ਼ ਹੋਇਆ। ਓਹ ਆਪਣੀ ਫੌਜ ਨੂੰ ਤਾਜ਼ਾ ਸਿਖਲਾਈ, ਹਥਿਆਰਾਂ ਅਤੇ ਤੋਪਖ਼ਾਨਿਆਂ ਨਾਲ ਮੌਡਰਨ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਰਾਜ ਅੰਦਰੂਨੀ ਫ਼ੁੱਟ ਅਤੇ ਮਾੜੇ ਸਿਆਸੀ ਪ੍ਰਬੰਧਾ ਕਾਰਨ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਗਿਆ। ਅਖੀਰ, ਸੰਨ 1849 ਤੱਕ ਦੂਜੀ ਐਂਗਲੋ-ਸਿੱਖ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਹਾਰਨ ਕਰਕੇ ਇਹ ਐਮਪਾਇਰ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜ ਅਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਅਗਾਂਹ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਹਿਸੇ ਆਇਆ।

ਸੰਨ 1799 ਤੋਂ 1849 ਤੱਕ ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਦੇ ਚਾਰ ਸੂਬੇ ਸਨ: ਲਹੌਰ (ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ, ਜੋ ਸਿੱਖ ਰਾਜਧਾਨੀ ਬਣਿਆ), ਮੁਲਤਾਨ (ਇਹ ਵੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ), ਪੇਸ਼ਾਵਰ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ।

ਇਤਿਹਾਸ

ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸਖਤੀਆਂ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਲੜਾਕੀ ਟੋਲੀ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਅਠਾਰਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਮੁਗਲ ਰਾਜ ਦੇ ਮਾੜਾ ਪੈਣ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਜ਼ੋਰ ਫੜ ਲਿਆ ਅਤੇ ਵੱਖਰੀਆਂ ਥਾਂਵਾਂ ’ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਲੜਾਕੀਆਂ ਟੋਲੀਆਂ ਬਣਾ ਲਈਆਂ ਜਿੰਨਾਂ ਨੂੰ ਮਿਸਲ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਹਰ ਮਿਸਲ ਕੁੱਝ ਹਜਾਰ ਲੜਾਕਿਆਂ ਨਾਲ ਰਲ ਕੇ ਬਣਦੀ ਸੀ। ਹਰ ਮਿਸਲ ਦਾ ਨਾਂ ਇਸ ਮਿਸਲ ਦੇ ਸਰਦਾਰ ਦੇ ਨਾਂ ’ਤੇ ਸੀ। ੧੨ ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ ਪੂਰੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਪਹਿਲਾਂ ਮੁਗਲਾਂ ਨਾਲ ਅਤੇ ਫਿਰ ਅਫਗਾਨਾਂ ਨਾਲ ਲੜ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਨਵਾਬ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਅਹਿਲਵਾ ਲੀਹ ਨੇ ੧੨ ਮਿਸਲਾਂ ਨੂੰ ਅਕਾਲ ਤਖਤ ਦੇ ਥੱਲੇ ਇਕ ਵੱਡੀ ਟੋਲੀ, ਦਲ ਖਾਲਸਾ, ਵਿਚ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ। ਸ਼ੁੱਕਰਚੱਕੀਆ ਮਿਸਲ ਦੇ ਸਰਦਾਰ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਲਹੌਰ ਉੱਤੇ ਕਬਜਾ ਕਰਨ ਮਗਰੋਂ ੧੮੦੧ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਹੋਣ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ। ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਉਸਨੇ ਪੂਰੇ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਉੱਤੇ ਕਬਜਾ ਕਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ੧੮੩੯ ਤੱਕ ਰਾਜ ਕੀਤਾ। ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ ਟੁੱਟਣ ਲੱਗ ਗਈ ਅਤੇ ੧੮੪੯ ਵਿਚ ਇਸ ਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ।

ਜੀਓਗ੍ਰਾਫੀ

ਇਤਿਹਾਸਕ ਖਾਲਸਾ ਰਾਜ ਇਹਨਾ ਮੌਜੂਦਾ ਮੌਡਰਨ ਸਿਆਸੀ ਵੰਡਾ ਦਾ ਬਣਿਆ ਸੀ:

ਪੰਜਾਬ ਖੇਤਰ ਦੱਖਣ ਵੱਲ ਮੁਲਤਾਨ ਤੱਕ
- ਲਹਿੰਦਾ ਪੰਜਾਬ, ਲਹੌਰ ਰਾਜਧਾਨੀ ਵਜੋਂ
- ਚੜ੍ਹਦਾ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕੁਝ ਹਿੱਸੇ
- ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਭਾਰਤ ਦੇ ਕੁਝ ਹਿੱਸੇ
- ਜੰਮੂ, ਭਾਰਤ, ਕਬਜ਼ਾ 1816 ਤੋਂ 17 ਜੂਨ 1822 ਤੱਕ
ਕਸ਼ਮੀਰ, ਭਾਰਤ/ਪਾਕਿਸਤਾਨ/ਚੀਨ, ਜਿਤਿਆ 5 ਜੁਲਾਈ 1819 - 15 ਮਾਰਚ 1846 ਤੱਕ^[7]^[8]
- ਗਿੱਲਗਿਤ ਬਲਤਿਸਤਾਨ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ, ਕਬਜ਼ਾ 1842 ਤੋਂ 1846 ਤੱਕ^[9]
- ਲਦਾਖ਼, ਚੀਨ
ਖ਼ੈਬਰ ਦੱਰਾ, ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ/ਪਾਕਿਸਤਾਨ^[10]
- ਪੇਸ਼ਾਵਰ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ,^[11] 1818 ਵਿੱਚ ਕਬਜ਼ਾ, 1834 ਵਿੱਚ ਦੁਬਾਰਾ ਕਬਜ਼ਾ
- ਖ਼ੈਬਰ ਪਖ਼ਤੁਨਖ਼ਵਾ ਅਤੇ ਫ਼ੈਡਰਲੀ ਐਡਮਿਨਿਸਟਰਡ ਟ੍ਰਾਈਬਲ ਏਰੀਅਜ਼, ਪਾਕਿਸਤਾਨ, ਬਿਰਤਾਂਤ ਮੁਤਾਬਕ ਹਜ਼ਾਰਾ ਤੋਂ ਬੰਨੂ ਤੱਕ 1818 ਵਿੱਚ ਕਬਜ਼ਾ, 1836 ਵਿੱਚ ਦੁਬਾਰਾ ਕਬਜ਼ਾ^[12]

ਹਵਾਲੇ

↑ http://www.global.ucsb.edu/punjab/14.1_Rahman.pdf
↑ Grewal, J.S. (1990). The Sikhs of the Punjab. Cambridge University Press. p. 107. ISBN 0 521 63764 3. Retrieved 15 April 2014.
↑ "Ranjit Singh: A Secular Sikh Sovereign by K.S. Duggal. ''(Date:1989. ISBN 8170172446'')". Exoticindiaart.com. 3 September 2015. Retrieved 2009-08-09.
↑ Encyclopædia Britannica Eleventh Edition, (Edition: Volume V22, Date: 1910–1911), Page 892.
↑ Grewal, J. S. (1990). The Sikhs of the Punjab, Chapter 6: The Sikh empire (1799–1849). The New Cambridge History of India. Cambridge University Press. ISBN 0 521 63764 3.
↑ The Encyclopaedia of Sikhism, section Sāhib Siṅgh Bedī, Bābā (1756–1834).
↑ The Masters Revealed, (Johnson, p. 128)
↑ Britain and Tibet 1765–1947, (Marshall, p.116)
↑ Ben Cahoon. "Pakistan Princely States". Worldstatesmen.org. Retrieved 9 August 2009.
↑ The Khyber Pass: A History of Empire and Invasion, (Docherty, p.187)
↑ The Khyber Pass: A History of Empire and Invasion, (Docherty, p.185-187)
↑ Bennett-Jones, Owen; Singh, Sarina, Pakistan & the Karakoram Highway Page 199

ਇਹ ਸਿੱਖੀ-ਸੰਬੰਧਿਤ ਲੇਖ ਅਧਾਰ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਇਸਨੂੰ ਵਧਾਕੇ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਦੀ ਮੱਦਦ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ।

[1] ttp://www.global.ucsb.edu/punjab/14.1_Rahman.pdf

[2] Grewal, J.S. (1990). The Sikhs of the Punjab. Cambridge University Press. p. 107. ISBN 0 521 63764 3. Retrieved 15 April 2014.

[3] "Ranjit Singh: A Secular Sikh Sovereign by K.S. Duggal. ''(Date:1989. ISBN 8170172446'')". Exoticindiaart.com. 3 September 2015. Retrieved 2009-08-09.

[Encyclopædia_Britannica_Eleventh_Edition_1911_Page_892-4] Encyclopædia Britannica Eleventh Edition, (Edition: Volume V22, Date: 1910–1911), Page 892.

[Grewal-5] Grewal, J. S. (1990). The Sikhs of the Punjab, Chapter 6: The Sikh empire (1799–1849). The New Cambridge History of India. Cambridge University Press. ISBN 0 521 63764 3.

[6] The Encyclopaedia of Sikhism, section Sāhib Siṅgh Bedī, Bābā (1756–1834).

[7] The Masters Revealed, (Johnson, p. 128)

[8] Britain and Tibet 1765–1947, (Marshall, p.116)

[9] Ben Cahoon. "Pakistan Princely States". Worldstatesmen.org. Retrieved 9 August 2009.

[10] The Khyber Pass: A History of Empire and Invasion, (Docherty, p.187)

[11] The Khyber Pass: A History of Empire and Invasion, (Docherty, p.185-187)

[12] Bennett-Jones, Owen; Singh, Sarina, Pakistan & the Karakoram Highway Page 199

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

@@ ਲਾਈਨ 80: / ਲਾਈਨ 80: @@
 == ਜੀਓਗ੍ਰਾਫੀ ==
-ਇਤਿਹਾਸਕ ਖਾਲਸਾ ਰਾਜ ਇਹਨਾ ਮੌਜੂਦਾ ਮੌਡਰਨ ਸਿਆਸੀ ਵੰਡਾ ਦਾ ਬਣਾਇਆ ਸੀ:
+ਇਤਿਹਾਸਕ ਖਾਲਸਾ ਰਾਜ ਇਹਨਾ ਮੌਜੂਦਾ ਮੌਡਰਨ ਸਿਆਸੀ ਵੰਡਾ ਦਾ ਬਣਿਆ ਸੀ:
 *[[ਪੰਜਾਬ ਖੇਤਰ]] ਦੱਖਣ ਵੱਲ [[ਮੁਲਤਾਨ]] ਤੱਕ
 ** [[ਲਹਿੰਦਾ ਪੰਜਾਬ]], ਲਹੌਰ ਰਾਜਧਾਨੀ ਵਜੋਂ