ਸੈਲਾਮੈਂਡਰ

ਸੈਲਾਮੈਂਡਰ; Salamander; Temporal range: Jurassic–present PreЄ Є O S D C P T J K Pg N
	ਪੂਰਬੀ ਬਾਘ ਸੈਲਾਮੈਂਡਰ, Ambystoma tigrinum
Scientific classification
Kingdom:	ਜੰਤੂ
Phylum:	ਕੋਰਡਾਟਾ (Chordata)
Class:	ਜਲਥਲੀ (Amphibia)
Subclass:	ਲਿਸਐਮਫੀਬਿਆ (Lissamphibia)
Order:	Caudata; ਸਕੋਪੋਲੀ, 1777
	Cryptobranchoidea; Salamandroidea; Sirenoidea

ਸੈਲਾਮੈਂਡਰ (Salamander) ਜਲਥਲੀ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਦੀਆਂ ਲੱਗਪੱਗ 500 ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ ਦਾ ਇੱਕ ਆਮ ਨਾਮ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਤਲੇ ਸਰੀਰ, ਛੋਟੀ ਨੱਕ ਅਤੇ ਲੰਮੀ ਪੂਛ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਛਿਪਕਲੀ-ਵਰਗੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਨਾਲ ਪਛਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅੱਜ ਇਸਦੀਆਂ ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਨਾਮ ਉਰੋਡੇਲੋ ਦੇ ਤਹਿਤ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਸੈਲਾਮੈਂਡਰ ਦੀ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਉੱਤਰੀ ਅਰਧਗੋਲੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਆਦਾਤਰ ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ ਹੋਲਰਕਟਿਕ ਈਕੋਜ਼ਨ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ, ਅਤੇ ਨਵ-ਤਪਤਖੰਡੀ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕੁਝ ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ ਮੌਜੂਦ ਹਨ।

ਜਿਆਦਾਤਰ ਸੈਲਾਮੈਂਡਰਾਂ ਦੇ ਅਗਲੇ ਪੈਰਾਂ ਵਿੱਚ ਚਾਰ ਅਤੇ ਪਿਛਲੇ ਪੈਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪੰਜ ਉਂਗਲੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨਮ ਤਵਚਾ ਆਮ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਜਾਂ ਇਸਦੇ ਕਰੀਬ ਜਾਂ ਕੁੱਝ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦੇ ਤਹਿਤ (ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਨਮ ਸਤਾ), ਅਕਸਰ ਇੱਕ ਗਿੱਲੇ ਸਥਾਨ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਆਵਾਸਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਲਾਇਕ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਸੈਲਾਮੈਂਡਰਾਂ ਦੀਆਂ ਕੁੱਝ ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ ਆਪਣੇ ਪੂਰੇ ਜੀਵਨ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਜਲੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਕੁੱਝ ਵਿੱਚ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਬਾਲਗ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਬਿਲਕੁਲ ਸਥਲੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਹ ਇੱਕ ਅਨੂਠੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਆਪਣੇ ਖੋਏ ਹੋਏ ਅੰਗਾਂ ਅਤੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਹੋਰ ਹਿੱਸਿਆਂ ਨੂੰ ਫੇਰ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਖੋਜਕਰਤਾਵਾਂ ਨੇ ਸੰਭਾਵਤ ਮਨੁੱਖੀ ਮੈਡੀਕਲ ਐਪਲੀਕੇਸ਼ਨਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਦਿਮਾਗ ਅਤੇ ਰੀੜ੍ਹ ਦੀ ਹੱਡੀ ਦੀ ਸੱਟ ਦੇ ਇਲਾਜ ਜਾਂ ਦਿਲ ਦੀ ਸਰਜਰੀ ਦੀ ਰਿਕਵਰੀ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਨੁਕਸਾਨਦੇਹ ਦਾਗਾਂ ਤੋਂ ਰੋਕਥਾਮ ਕਰਨ ਲਈ ਅਨੋਖੇ ਪੁਨਰਗਠਨ ਕਾਰਜਾਂ ਨੂੰ ਰੀਵਰਸ ਇੰਜੀਨੀਅਰ ਕਰਨ ਦੀ ਉਮੀਦ ਕੀਤੀ ਹੈ।^[1]

ਕਈ ਸੈਲਾਮੈਂਡਰ ਮੁਕਾਬਲਤਨ ਕਾਫੀ ਛੋਟੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਲੇਕਿਨ ਕੁੱਝ ਅੱਪਵਾਦ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਕਾਰ ਦੇ ਵਿਸਥਾਰ ਦੀ ਪੂਛ ਸਹਿਤ ਦੀ ਕੁਲ ਲੰਬਾਈ 2.7 ਸੇਂਟੀਮੀਟਰ (1.1 ਇੰਚ) ਵਾਲੇ ਅਤਿਅੰਤ ਛੋਟੇ ਸੈਲਾਮੈਂਡਰਾਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਚੀਨੀ ਸੈਲਾਮੈਂਡਰਾਂ ਤੱਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਲੰਮਾਈ 1.8 ਮੀਟਰ (5.9 ਫੀਟ) ਅਤੇ ਭਾਰ 65 ਕਿਲੋਗਰਾਮ (2,300 ਔਂਸ) ਤੱਕ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਜਿਆਦਾਤਰ 10 ਸੇਂਟੀਮੀਟਰ (3.9 ਇੰਚ) ਅਤੇ 20 ਸੈਂਟੀਮੀਟਰ (7.9 ਇੰਚ) ਦੇ ਵਿੱਚਕਾਰ ਦੀ ਲੰਮਾਈ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਸੈਲਾਮੈਂਡਰ ਵੱਡੇ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਤਵਚਾ ਦੀ ਬਾਹਰੀ ਤਹਿ (ਐਪਿਡਰਮਿਸ) ਨੂੰ ਉਤਾਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਨਿਕਲਣ ਵਾਲੀ ਕੁੰਜ ਨੂੰ ਖਾ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।^[2]^[3]^[4]

ਯੂਨਾਨ ਦੇ ਮਾਉਂਟ ਓਲਿੰਪਸ ਨੈਸ਼ਨਲ ਪਾਰਕ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸੈਲਾਮੈਂਡਰ

ਸੈਲਾਮੈਂਡਰ ਦੀਆਂ ਵੱਖ ਵੱਖ ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸਾਹ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਵੱਖ ਵੱਖ ਪ੍ਰਕਾਰ ਨਾਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਫੇਫੜੇ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਉਹ ਗਲਫੜਿਆਂ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਨਾਲ ਸਾਹ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਬਹੁਤੇ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਬਾਹਰੀ ਗਲਫੜੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਿਰ ਦੇ ਦੋਨੋਂ ਤਰਫ ਕਲਗੀਆਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦੇ ਹਨ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਐਮਫਿਊਮਾਸ ਵਿੱਚ ਆਤੰਰਿਕ ਗਲਫੜੇ ਅਤੇ ਗਲਫੜਿਆਂ ਦੇ ਛੇਦ ਹੁੰਦੇ ਹਾਂ। ਕੁੱਝ ਥਲੀ ਸੈਲਾਮੈਂਡਰਾਂ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੇ ਫੇਫੜੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋ ਸਾਹ ਲੈਣ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਹ ਥਣਧਾਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਪਾਏ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਜਿਆਦਾ ਜਟਿਲ ਅੰਗਾਂ ਦੇ ਉਲਟ ਸਰਲ ਅਤੇ ਥੈਲੀਨੁਮਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਕਈ ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਓਲਮ ਵਿੱਚ ਬਾਲਗਾਂ ਹੋਣ ਤੇ ਫੇਫੜੇ ਅਤੇ ਗਲਫੜੇ ਦੋਨੋਂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।

ਵਰਗੀਕਰਨ[ਸੋਧੋ]

ਕੋਰਡਾਟਾ ਆਰਡਰ (ਵੰਸ਼) ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਦਸ ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ ਮੌਜੂਦ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਸਬ-ਆਰਡਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਨਯੋਕਾਡਾਟਾ ਵਰਗ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਅਕਸਰ ਕਰਿਪਟੋਬਰੈਂਕਵਾਇਡਿਆ ਅਤੇ ਸੈਲਾਮੈਂਡਰਾਇਡਿਆ ਨੂੰ ਸਿਰੇਨੋਇਡਿਆ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖ ਕਰਨ ਲਈ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਪਰਵਾਰ (ਫੈਮਿਲੀ)	ਆਮ ਨਾਮ	ਪ੍ਰਜਾਤੀ ਦੇ ਉਦਾਹਰਣ
ਕਰਿਪਟੋਬਰੈਂਕਵਾਇਡਿਆ (ਵਿਸ਼ਾਲਦੇਹ ਸੈਲਾਮੈਂਡਰ)
ਕਰਿਪਟੋਬਰੈਂਕਾਇਡੀ	ਵਿਸ਼ਾਲਦੇਹ ਸੈਲਾਮੈਂਡਰ	ਹੇਲਬੇਂਡਰ (ਕਰਿਪਟੋਬਰੈਂਕਸ ਐਲਿਗੇਨੀਏਸਿਸ)
ਹਾਇਨੋਬੀਡੀ	ਏਸ਼ਿਆਟਿਕ ਸੈਲਾਮੈਂਡਰ	ਹਾਇਡਾ ਸੈਲਾਮੈਂਡਰ (ਹਾਇਨੋਬੀਅਸ ਕਿਮੁਰੀ)
ਸੈਲਾਮੈਂਡਰੋਇਡਿਆ (ਉੱਨਤ ਸੈਲਾਮੈਂਡਰ)
ਏੰਬਿਸਟੋਮੈਟਿਡੀ	ਮੋਲ ਸੈਲਾਮੈਂਡਰ	ਮਾਰਬਲਡ ਸੈਲਾਮੈਂਡਰ (ਏਮਬਿਸਟੋਮਾ ਓਪੈਕਮ)
ਏੰਫਿਉਮਿਡੀ	ਏੰਫਿਉਮਾਸ ਜਾਂ ਕਾਂਗੋ ਈਲ	ਦੋ ਪੰਜੀਆਂ ਵਾਲੇ ਏਮਫਿਉਮਾ (ਏਮਫਿਉਮਾ ਮੀਂਸ)
ਡਾਇਕੈਂਪਟੋਡੋਂਟਿਡੀ	ਪ੍ਰਸ਼ਾਂਤ ਖੇਤਰੀ ਵਿਸ਼ਾਲਦੇਹ ਸੈਲਾਮੈਂਡਰ	ਪ੍ਰਸ਼ਾਂਤ ਖੇਤਰੀ ਵਿਸ਼ਾਲਦੇਹ ਸੈਲਾਮੈਂਡਰ (ਡਾਇਕੈਂਪਟੋਡੋਨ ਟੇਨੇਬਰੋਸਸ)
ਪਲੇਥੋਡੋਂਟਿਡੀ	ਫੇਫੜਾਰਹਿਤ ਸੈਲਾਮੈਂਡਰ	ਰੇਡ ਬਲੈਕ ਸੈਲਾਮੈਂਡਰ (ਪਲੇਥੋਡੋਨ ਸੈਨੇਰੀਅਸ)
ਪ੍ਰੋਟੀਡੀ	ਮਡਪਪੀਜ ਅਤੇ ਓਲੰਸ	ਓਲਮ (ਪ੍ਰੋਟਿਅਸ ਏਂਗਵਿਨਸ)
ਰਾਇਕੋਟਰਾਇਟੋਨਿਡੀ	ਟੋਰੇਂਟ ਸੈਲਾਮੈਂਡਰ	ਸਦਰਨ ਟੋਰੇਂਟ ਸੈਲਾਮੈਂਡਰ (ਰਾਇਕੋਟਰਾਇਟੋਨ ਵੇਰਾਇਗੇਟਸ)
ਸੈਲਾਮੈਂਡਰਿਡੀ	ਨਿਊਟ ਅਤੇ ਅਸਲੀ ਸੈਲਾਮੈਂਡਰ	ਅਲਪਾਇਨ ਨਿਊਟ (ਟਰਾਇਟੁਰਸ ਏਲਪੇਸਟਰਿਸ)
ਸਾਇਰੇਨੋਇਡਿਆ (ਸਾਇਰੇਂਸ)
ਸਾਇਰੇਨਿਡੀ	ਸਾਇਰੇਂਸ	ਗਰੇਟਰ ਸਾਇਰੇਨ (ਸਾਇਰੇਨ ਲੈਸਰਟੀਨਾ)