ਆਫ਼ਰੀਨ-ਏ-ਲਾਹੌਰੀ
ਆਫ਼ਰੀਨ-ਏ-ਲਾਹੌਰੀ, ਜਿਸਨੂੰ ਸ਼ਾਹ ਫਕੀਰਉੱਲਾ (1070-1154 ਈ.) ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਬਾਰ੍ਹਵੀਂ ਚੰਦਰ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਇੱਕ ਸ਼ੀਆ ਕਵੀ ਸੀ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਮਸਨਵੀ ਰਾਜ਼-ਓ-ਨਿਆਜ਼ ਜਾਂ ਹੀਰ-ਓ-ਰਾਂਝਾ, ਅਨਬਾਨ-ਏ-ਮਰੀਫ਼ਤ, ਅਬਜ਼ਦ-ਏ-ਫ਼ਿਕਰ ਅਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਅਤੇ ਗੀਤ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੁਲੀਆਤ- ਦੇ ਸਿਰਲੇਖ ਹੇਠ ਦੋ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਸੰਕਲਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਹ ਆਪਣੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸਲਾਮ ਦੇ ਪੈਗੰਬਰ (ਸ.ਅ.), ਇਮਾਮਾਂ (ਅ.ਸ.) ਅਤੇ ਕਰਬਲਾ ਦੇ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦਾ ਸਤਿਕਾਰ ਨਾਲ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਮਾਮ ਹਸਨ ਅਤੇ ਇਮਾਮ ਹੁਸੈਨ (ਅ.ਸ.) ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉਸਤਤ ਅਤੇ ਤਰਜੀਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁਰੀਲੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਸਾਈਬ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਸੀ ਅਤੇ ਹਕੀਮ ਲਾਹੌਰ ਵਰਗੇ ਕਵੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦਾ ਸੀ।
ਨਾਮ ਅਤੇ ਵੰਸ਼[ਸੋਧੋ]
ਆਫ਼ਰੀਨ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਜੋਈਆ ਕਬੀਲੇ ਅਤੇ ਗੁੱਜਰ ਦੇ ਸ਼ੀਆ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਸੀ।[1] ਜੀਵਨੀਕਾਰਾਂ ਨੇ ਆਫ਼ਰੀਨ ਦੀ ਜਨਮ ਮਿਤੀ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ ਨੋਟ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਆਫਰੀਨ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਅਤੇ ਸਾਥੀ ਨਾਗਰਿਕ ਹਕੀਮ ਲਾਹੌਰ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਉਮਰ ਅੱਸੀ ਸਾਲ ਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਮਿਤੀ 1154 ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ।[2] ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਦਾ ਜਨਮ 1074 ਈਸਵੀ ਜਾਂ ਇਸ ਤੋਂ ਥੋੜ੍ਹਾ ਪਹਿਲਾਂ ਹੋਇਆ ਸੀ।[3]
ਆਗਾ ਬਜ਼ੁਰਗ ਤਹਿਰਾਨੀ ਅਲ- ਦਰੀਅਤ ਵਜ ਅਤੇ ਮਦਰਸ ਤਬਰੀਜ਼ੀ ਰਹਿਨਤ-ਉਲ-ਅਦਬ ਵਿੱਚ, ਉਸਨੂੰ ਸ਼ਾਹ ਫਕੀਰਉੱਲਾ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਜ਼ਰੋਸਟ੍ਰੀਅਨ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ ਜਿਸਨੇ ਇਸਲਾਮ ਧਰਮ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕੀਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਮੌਤ 1143 ਜਾਂ 1153 ਈ. ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ।[4] ਕੁਝ ਲੋਕ ਸੋਚਦੇ ਹਨ ਕਿ ਆਗਾ ਬੁਜ਼ੁਰਗ ਤਹਿਰਾਨੀ ਅਤੇ ਸਾਹਿਬ ਰਹਿਨਤ-ਉਲ-ਅਦਬ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਇੱਕ ਹੋਰ ਆਫ਼ਰੀਨ ਨਾਲ ਉਲਝਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬਿਲਕੁਲ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ ਕੀਤਾ ਹੈ ਜੋ ਮੀਡੀਆ ਡਿਕਸ਼ਨਰੀ ਵਿੱਚ ਸਾਮੀ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਸੀ।[5] ਅਤੇ ਸਾਮੀ ਨੇ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਸਰੋਤ ਦੇ ਇਸ ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਮਹਾਨ ਮਾਗੋਸ਼ੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਮੰਨਿਆ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸਲਾਮ ਲਿਆਂਦਾ। ਮੌਤ ਦੀਆਂ ਦੋ ਤਾਰੀਖਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਵੀ ਇਸ ਭੰਬਲਭੂਸੇ ਦੇ ਸਬੂਤ ਵਜੋਂ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।[6] ਆਫ਼ਤਾਬ ਰਾਏ ਲਖਨਵੀ ਨੇ ਸ਼ਮਸੁਦੀਨ ਅਤੇ ਮਿਰਜ਼ਾ ਜ਼ੈਨੁਲ ਆਬਿਦੀਨ ਇਸਫਹਾਨੀ ਨਾਂ ਦੇ ਦੋ ਹੋਰ ਕਵੀਆਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਆਫ਼ਰੀਨ ਉਪਨਾਮ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਹੈ।[7] ਗੁਲਸ਼ਨ ਸੁਬਹ ਵਿੱਚ ਆਫ਼ਰੀਨ ਇਲਾਹਾਬਾਦੀ ਦਾ ਵੀ ਜ਼ਿਕਰ ਹੈ।[8] ਆਕਾ ਬੁਜ਼ੁਰਗ ਨੇ ਆਪਣੇ ਦੀਵਾਨ ਨੂੰ "ਦੀਵਾਨ ਆਫ਼ਰੀਨ ਇਲਾਹਾਬਾਦੀ" ਕਿਹਾ ਹੈ, ਜੋ ਇਸ ਉਲਝਣ ਦਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਸਬੂਤ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ।[9]
ਜੀਵਨ[ਸੋਧੋ]
ਆਫ਼ਰੀਨ ਦਾ ਜਨਮ ਲਾਹੌਰ[10] ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਬੁਖਾਰੀ ਇਲਾਕੇ[11] ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਹਕੀਮ ਲਾਹੌਰੀ ਨੇ ਦੀਦਾਰ ਆਫ਼ਰੀਨ[12] ਵਿੱਚ ਨਾਸਿਰ ਅਲੀ ਸਰਹਿੰਦੀ (1108-1048) ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਬਚਪਨ ਦੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕੀਤਾ। ਸਾਈਬ, ਜਿਸਦਾ ਨਾਮ ਹਾਜੀ ਫਰੀਦੂਨ ਸੀ, ਹਾਫਿਜ਼ੁੱਲਾ ਖਾਨ ਦੀ ਸਭਾ ਵਿੱਚ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਸੁਣਾਉਂਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਬਹੁਤੇ ਸਾਹਿਤ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਵਿੱਚ ਸੀ। ਖਾਨ ਅਰੂਜ਼ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਚਿੱਠੀਆਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ।[13]
ਆਪਣੀ ਜਵਾਨੀ ਵਿਚ, ਉਹ ਫਾਰਸੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਦਿਲਚਸਪੀ ਰੱਖਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਮਹਾਨ ਕਵੀਆਂ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲ ਕੇ ਰੱਖਿਆ ਸੀ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ਰੂਮੀ ਦੀ ਮਸਨਵੀ (ਮਸਨਵੀ ਮੌਲਵੀ) ਦਾ ਪਾਠ ਕੀਤਾ। ਪਰ ਇੱਥੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਨਵੇਂ ਵਿਸ਼ੇ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰ ਹਨ।[14]
ਆਫ਼ਰੀਨ ਦੀ ਮੌਤ ਸੰਨ 1154 ਏ. ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਉਸਦੇ ਘਰ ਦਫ਼ਨਾਇਆ ਗਿਆ।[15]
ਆਫ਼ਰੀਨ ਨੇ ਇੱਕ ਪਵਿੱਤਰ ਜੀਵਨ ਬਤੀਤ ਕੀਤਾ, ਭਾਰਤ ਉੱਤੇ ਰਾਜ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸਥਾਨਕ ਮੰਗੋਲਾਂ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜਨ ਤੋਂ ਗੁਰੇਜ਼ ਕੀਤਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਅਬਦੁਲ ਸਮਦ ਖਾਨ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਪੁੱਤਰ ਜ਼ਕਰੀਆ ਖਾਨ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਮਿਲਣ ਲਈ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਕਿਹਾ ਸੀ, ਪਰ ਆਫ਼ਰੀਨ ਨੇ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।[16]
ਉਸ ਦੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਵਿਚ ਰਹੱਸਵਾਦੀ ਅਤੇ ਰਹੱਸਵਾਦੀ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਅਤੇ ਪੀਰ ਚਿਸ਼ਤ ਦੇ ਜ਼ਿਕਰ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਸੂਫ਼ੀਵਾਦ ਵੱਲ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਹੈ।[17] ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਸਦਾ ਸੁਭਾਅ ਰਹੱਸਵਾਦੀ ਸੀ, ਪਰ ਉਹ ਕਿਸੇ ਸੂਫੀ ਵੰਸ਼ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਨਹੀਂ ਸੀ।
ਆਫ਼ਰੀਨ ਲਾਹੌਰ ਲਾਹੌਰ ਵਿਚ ਵਜ਼ੀਰ ਖਾਨ ਮਸਜਿਦ ਦੇ ਵਿਹੜੇ ਵਿਚ ਹੋਏ ਸਾਹਿਤਕ ਸਮਾਗਮਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਈ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਉੱਚੇ ਅਹੁਦੇ ਕਾਰਨ ਪ੍ਰਧਾਨ ਰਹੀ।[18] ਉਸ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਵਿੱਚ, ਜੋ ਉਸ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਅਤੇ ਦਿਮਾਗ਼ੀਤਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਜੀਵਨੀਕਾਰ ਕਾਵਿਕ ਸਵਾਲਾਂ ਦੇ ਉਚਿਤ ਪੜ੍ਹਨ ਅਤੇ ਜਵਾਬਾਂ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ।[19] ਵਾਲਾ ਦਾਗੇਸਤਾਨੀ[20] 1147 ਵਿੱਚ ਓਵੋ ਆਜ਼ਾਦ ਬਲਗਰਾਮੀ[21] ਸਾਲ 1143 ਅਤੇ 1147 ਵਿੱਚ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ।
ਰਚਨਾਵਾਂ[ਸੋਧੋ]
ਉਸ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਰਹੱਸਵਾਦੀ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਹੈ। ਆਪਣੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਇਸਲਾਮ ਦੇ ਪੈਗੰਬਰ (ਪੀ.ਬੀ.ਯੂ.) ਅਤੇ ਇਮਾਮਾਂ ਅਤੇ ਕਰਬਲਾ ਦੇ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਬਾਰੇ ਬਹੁਤ ਸਤਿਕਾਰ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਉਸ ਦੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਊਣਤਾਈਆਂ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਨਹੀਂ ਹੈ।[22] ਆਫ਼ਰੀਨ ਦਾ ਇਰਾਦਾ ਅਹਿਲ ਅਲ-ਬੈਤ ਲਈ ਸੀ, ਉਸਨੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਵਿੱਚ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਅਤੇ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਲਿਖੀਆਂ [23] ਅਤੇ ਇਮਾਮ ਹਸਨ ਅਤੇ ਇਮਾਮ ਹੁਸੈਨ (ਅ.) ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਤਰਜੀਹ ਹੇਠ ਲਿਖੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ।
ਕੁਲੀਆਤ ਆਫ਼ਰੀਨ ਲਾਹੌਰ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਜਿਲਦ 1967 ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਲਾਹੌਰ ਵੱਲੋਂ ਗੁਲਾਮ ਰੱਬਾਨੀ ਉਜ਼ੈਰ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।ਅਤੇ ਅਲੌਕਿਕ ਹਾਰਵੇ ਦੀਆਂ ਹੋਰ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮੁਖਮਾਸ ਹੈ, ਜੋ ਪੈਗੰਬਰ (ਸ.) ਦੀ ਉਸਤਤ ਵਿੱਚ, ਸ਼ਹੀਦੀ ਦੀ ਮਿਸਾਲ ਹੈ। ਇਮਾਮ ਹਸਨ ਅਤੇ ਇਮਾਮ ਹੁਸੈਨ ਦਾ, ਮੁਸਤਜ਼ਾਦ 'ਤੇ ਇਕ ਟੁਕੜਾ, ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਦੋ ਵਿਸ਼ੇ ਅਤੇ ਇਕ ਧਾਰਮਿਕ ਨੇਤਾ ਦੀ ਮੌਤ 'ਤੇ ਇਕ ਟੁਕੜਾ। ਦੂਜੀ ਜਿਲਦ ਵਿੱਚ 38 ਭਜਨ ਅਤੇ ਤਿੰਨ ਮਸਨਵੀ, ਹੀਰ ਅਤੇ ਰਾਂਝਾ, ਅਨਬਾਨ ਮਰੀਫ਼ਤ ਅਤੇ ਅਬਜ਼ਦ ਫਿਕਰ ਹਨ, ਜੋ ਕਿ 1390 ਏ. (2011) ਤੱਕ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਨਹੀਂ ਹੋਏ ਸਨ। [24], ਜ਼ਬੀਹਉੱਲ੍ਹਾ ਸਫਾ ਨੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਦੀ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਵਿੱਚ 1147 ਏ.ਐਚ. ਦੀ ਦੀਵਾਨ-ਏ-ਅਫ਼ਰੀਨ ਦੀ ਇੱਕ ਖਰੜੇ ਦੇਖੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ 40,000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਸਨ[25], ਪਰ ਵਾਲਾ ਦਾਗੇਸਤਾਨੀ ਨੇ ਦੀਵਾਨ-ਏ-ਅਫ਼ਰੀਨ[26] ਵਿੱਚ 12,000 ਆਇਤਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਹਕੀਮ ਲਾਹੌਰੀ ਪੰਜ ਨੇ 6,000 ਆਇਤਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਹੈ।[27] ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਹੱਥ-ਲਿਖਤਾਂ ਦੀ ਸਾਂਝੀ ਸੂਚੀ ਵਿੱਚ, ਇਸ ਦੀਵਾਨ ਦੀਆਂ ਚਾਰ ਕਾਪੀਆਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ, ਜਿਸ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਅਤੇ ਸਮਾਪਤੀ ਸੰਸਕਰਣਾਂ ਵਿੱਚ 7,300 ਆਇਤਾਂ ਸਨ।[28][29] ਅਕਬਜ਼ਰਗ ਤੇਹਰਾਨੀ ਨੇ "ਦੀਵਾਨ ਆਫ਼ਰੀਨ ਇਲਾਹਾਬਾਦੀ" ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਫ਼ਾਰਸੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਇਕੱਠੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ।[30]
- ਮਸਨਵੀ ਅਬਜਦ ਫਿਕਰ : ਇਹ ਅਸਲ ਸਮੁੰਦਰ ਵਿੱਚ ਲਿਖੀ ਗਈ ਇੱਕ ਰਹੱਸਵਾਦੀ ਕਵਿਤਾ ਹੈ। ਆਫ਼ਰੀਨ ਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੀ ਤਾਰੀਫ਼ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਅਬਜਦ-ਏ-ਫਿਕਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾਵਾਂ, ਰੱਬ ਦੀ ਉਸਤਤ, ਪੈਗੰਬਰ ਦਾ ਵਰਣਨ, ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੀ ਉਸਤਤ, ਆਦਮ ਦਾ ਮੁੜ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਣਾ, ਧੀਰਜ, ਭਰੋਸਾ, ਹਵਾ ਅਤੇ ਵਾਸਨਾ, ਅਨੰਦ, ਇਬਰਾਹਿਮ ਅਦਮ ਦੀ ਕਹਾਣੀ, ਇਸ ਅਰਥ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਇਹ ਕਿਤਾਬ ਪਿਆਰ ਅਤੇ ਕਹਾਣੀ ਹੈ। ਕਰਾਚੀ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਵਿੱਚ ਅਬਜਦ ਫਿਕਰ (NM 1963-262) ਅਤੇ ਗੰਜ ਬਖ਼ਸ਼ (ਸ਼. 3768) ਦੀਆਂ ਦੋ ਕਾਪੀਆਂ ਹਨ।[31]
- ਮਸਨਵੀ ਮਹਿਤਾਬ ਅਤੇ ਕਤਾਨ (ਰੂਹ ਅਤੇ ਦਿਲ) ਇਹ ਦਿਲ ਨਾਮ ਦੇ ਰਾਜਕੁਮਾਰ ਅਤੇ ਜਾਨ ਨਾਮ ਦੀ ਕੁੜੀ ਦੀ ਪ੍ਰੇਮ ਕਹਾਣੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਬਹਿਰ ਹੱਜ ਮਸਦਾਸ ਮਿਟਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ।[32]
- ਮਸਨਵੀ ਹੀਰ ਅਤੇ ਰਾਂਝਾ: ਰਾਂਝੇ ਦੀ ਪ੍ਰੇਮ ਕਹਾਣੀ ਹੀਰ ਨਾਮ ਦੀ ਇੱਕ ਕੁੜੀ ਬਾਰੇ ਹੈ, ਜਿਸਨੂੰ ਇੱਕ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਭਾਰਤੀ ਕਥਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਆਫਰੀਨ ਨੇ ਇਸ ਮਸਨਵੀ ਨੂੰ ਲਗਭਗ 2132 ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹਿਰ ਮੁਤਕਰੀਬ ਮੁਤਮਾਨ ਵਿੱਚ ਸੰਕਲਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ।ਇਸ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ (1319 ਏ.) ਅਤੇ ਕਰਾਚੀ (1957) ਵਿੱਚ ਦੋ ਵਾਰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।
- ਅਨਬਾਨ ਮਰਿਫ਼ਤ: ਇਹ ਮਸਨਵੀ ਬਹਿਰਾਮਲ ਹੈਕਸਾਗਨ[33] ਵਿੱਚ ਲਿਖੀ ਗਈ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਬਹਾਦਰ ਸ਼ਾਹ[34] ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਸੰਕਲਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ ਕੋਈ ਸੰਸਕਰਣ ਅਜੇ ਤੱਕ ਪੇਸ਼ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।
ਵਿਦਿਆਰਥੀ[ਸੋਧੋ]
ਵੱਖ-ਵੱਖ ਯਾਦਾਂ ਵਿੱਚ, ਕਵੀਆਂ ਦਾ ਜਾਂ ਤਾਂ ਚੇਲੇ ਜਾਂ ਸੁਧਾਰਕ ਵਜੋਂ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ
- ਹਾਕਮ ਲਾਹੌਰੀ; ਬਾ ਸ਼ਾਗਿਰਦੀ ਆਫ਼ਰੀਨ ਇਫ਼ਤਖ਼ਾਰ ਮੀਕੰਦ [35]
- ਮੀਰ ਮੁਹੰਮਦ ਜ਼ਮਾਨ ਲਾਹੌਰੀ (ਮਫ਼ਤੂਨ)
- ਹਾਜੀ ਬੇਗ ਲਾਹੌਰ (ਹੁਨਰ)
- ਮਿਰਜ਼ਾ ਨਸਰੁੱਲਾ ਬੇਗ ਲਾਹੌਰ (ਯਤੀਮ)
- ਮੀਰ ਅਲੀ ਨਸਬ ਲਾਹੌਰ (ਵਜਦਾਨ)
- ਨੂਰੁਲ ਅਲਈਨ ਬਟਾਲਵੀ (ਵਾਕਫ਼)
- ਅਬੁਲ ਹਸਨ ਕਾਬਿਲ ਖਾਨ ਲਾਹੌਰ (ਮਿਰਜ਼ਾ)
- ਸੂਫੀ ਮੁਸ਼ਤਾਕ ਅਹਿਮਦ ਲਾਹੌਰ (ਮੁਸ਼ਤਾਕ)
- ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਸਮ ਲਾਹੌਰੀ (ਸਰ ਆਮਦ)
- ਮੁਹੰਮਦ ਅਹਸਨ ਲਾਹੌਰੀ (ਖ਼ਬਰਤ)
- ਅਬਦੁਲ ਅਜ਼ੀਜ਼ ਲਾਹੌਰੀ (ਤਹਸੀਨ)[36]
ਮੀਰ ਅਹਿਮਦ ਫੈਕ ਦੁਆਰਾ ਹਕੀਮ ਲਾਹੌਰ, ਖਵਾਜਾ ਅਬਦੁੱਲਾ ਸਾਮੀ ਅਤੇ ਮੀਰ ਮੁਹੰਮਦ ਅਲੀ ਰਾਜ ਸਿਆਲਕੋਟੀ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਅਭਿਆਸੀ ਅਤੇ ਯੋਜਨਾਕਾਰ ਦੋਵਾਂ ਵਜੋਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।[37]
ਮਹਾਨ ਇਸਲਾਮੀ ਵਿਸ਼ਵਕੋਸ਼ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਸਤਰਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਅਤੇ ਜਿਸ ਲੇਖ ਤੋਂ ਇਹ ਲੇਖ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਫਾਰਸੀ ਲੇਖਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਵਿੱਚ, ਆਫ਼ਰੀਨ ਲਾਹੌਰੀ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਵੀ ਲੇਖ ਪੇਸ਼ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ, ਆਫ਼ਰੀਨ ਨੂੰ ਫਾਰਸੀ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਜਨਰਲ ਸੰਪਾਦਕ ਨੇ ਉਰਦੂ ਵਿੱਚ ਚਾਰ ਪੰਨਿਆਂ ਦੀ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਵਿੱਚ ਆਫ਼ਰੀਨ ਦੀ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਕਰਵਾਈ ਹੈ। ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਛਪੀ ਪੁਸਤਕ "ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਫਾਰਸੀ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ" ਦੇ ਤੀਜੇ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਉਰਦੂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਲੇਖ ਵਿੱਚ ਆਫ਼ਰੀਨ ਦੇ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਕੰਮਾਂ ਦੀ ਸਮੀਖਿਆ ਵੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ।[38] ਉਰਦੂ ਵਿੱਚ ਆਫ਼ਰੀਨ ਬਾਰੇ ਸ਼ਾਹ ਫਕੀਰਉੱਲ੍ਹਾ ਆਫ਼ਰੀਨ ਲਾਹੌਰੀ ਦੀ ਜੀਵਨੀ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਮੁਹੰਮਦ ਇਰਫਾਨ ਦੁਆਰਾ 1986 ਵਿੱਚ ਉਰਦੂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਦਾ ਲੇਖਕ ਅੰਸਾਰ ਅਹਿਮਦ ਉਮਰੀ ਹੈ।[39][40]
ਹਵਾਲੇ[ਸੋਧੋ]
- ↑ آزاد بلگرامی، خزانه عامر، 1900م، ص30؛ صدیق حسن، شمع انجمن، 1292ق، ص34.
- ↑ حاکم لاهوری، تذکره مردم دیده، دانشگاه پنجاب، ص22.
- ↑ بزرگ بیگدلی، «بررسی و تحلیل جایگاه آفرین لاهوری...»، ص37.
- ↑ مدرس تبریزی، ج1، ص51؛ آقا بزرگ، الذریعه، ج9، ص10.
- ↑ قاموس الاعلام، ج1، ص245.
- ↑ بزرگ بیگدلی، «بررسی و تحلیل جایگاه آفرین لاهوری...»، ص49.
- ↑ لکنهوی، تذکره ریاض العارفین، اسلام آباد، ص13-14.
- ↑ حسن خان، صبح گلشن، 1295ق، ص7.
- ↑ آقا بزرگ، الذریعه، ج9، ص10.
- ↑ آزاد بلگرامی، خزانه عامر، 1900م، ص30؛ صدیق حسن، شمع انجمن، 1292ق، ص34.
- ↑ آزاد بلگرامی، آزاد بلگرامی، مآثر الکلام، 1328ق، ص205.
- ↑ حاکم لاهوری، تذکره مردم دیده، دانشگاه پنجاب، ص19 .
- ↑ خان آرزو، مجمع النفایس، 1385ش، ص43.
- ↑ مولوی، «آفرین لاهوری»، ج1، ص449.
- ↑ حاکم لاهوری، تذکره مردم دیده، دانشگاه پنجاب، ص23.
- ↑ حاکم لاهوری، تذکره مردم دیده، دانشگاه پنجاب، ص30.
- ↑ کلیات، ص92؛ بزرگ بیگدلی، «بررسی و تحلیل جایگاه آفرین لاهوری...»، ص39.
- ↑ حاکم لاهوری، تذکره مردم دیده، دانشگاه پنجاب، ص20.
- ↑ مظفر، روز روشن، 1297ق، ص794؛ آزاد بلگرامی، خزانه عامر، ص29؛ حاکم لاهوری، تذکره مردم دیده، دانشگاه پنجاب، ص19-21.
- ↑ واله داغستانی، تذکرة ریاض الشعراء، 1384ش، ج1، ص309.
- ↑ آزاد بلگرامی، خزانه عامر، 1900م، ص29؛ آزاد بلگرامی، مآثر الکلام، 1328ق، ص206.
- ↑ خوشگو، سفینه، 1959م، ج3، ص240.
- ↑ آفرین لاهوری، کلیات، غزلهای ص33، 170،187، 472، 539 .
- ↑ بزرگ بیگدلی، «بررسی و تحلیل جایگاه آفرین لاهوری...»، ص39.
- ↑ صفا، ج5، بخش2: 1402.
- ↑ واله داغستانی، تذکرة ریاض الشعراء، 1384ش، ج1، ص309.
- ↑ حاکم لاهوری، تذکره مردم دیده، دانشگاه پنجاب، ص18.
- ↑ منزوی، ج8، ص1093.
- ↑ کتابخانه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی[ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ].
- ↑ آقا بزرگ، الذریعه، ج9، ص10.
- ↑ منزوی، ج8، ص1093.
- ↑ منزوی، ج8، ص1093.
- ↑ آزاد بلگرامی، خزانه عامر، 1900م، ص29 و آزاد بلگرامی، مآثر الکلام، 1328ق، ص205.
- ↑ حاکم لاهوری، تذکره مردم دیده، دانشگاه پنجاب، ص18.
- ↑ حاکم لاهوری، تذکره مردم دیده، دانشگاه پنجاب، ص192.
- ↑ بزرگ بیگدلی، «بررسی و تحلیل جایگاه آفرین لاهوری...»، ص38-39.
- ↑ حاکم لاهوری، تذکره مردم دیده، دانشگاه پنجاب، ص19.
- ↑ منزوی، ج8، ص1093؛ بزرگ بیگدلی، «بررسی و تحلیل جایگاه آفرین لاهوری...»، ص36.
- ↑ پایگاه اطلاع رسانی کتابخانههای ایران.
- ↑ کتابخانه و اسناد دیجیتال Archived 2021-07-31 at the Wayback Machine..