ਚਿਕਨ (ਕਢਾਈ)
ਚਿਕਨਕਾਰੀ ( ਹਿੰਦੀ:चिकन की कढ़ाई, चिकनकारी
) ਲਖਨਊ, ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਇੱਕ ਰਵਾਇਤੀ ਕਢਾਈ ਸ਼ੈਲੀ ਹੈ। ਅਨੁਵਾਦਿਤ, ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਅਰਥ ਕਢਾਈ (ਧਾਗਾ ਜਾਂ ਤਾਰ) ਹੈ, ਅਤੇ ਇਹ ਲਖਨਊ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਟੈਕਸਟਾਈਲ ਸਜਾਵਟ ਸ਼ੈਲੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ। ਚਿਕਨਕਾਰੀ ਆਧਾਰਿਤ ਉਤਪਾਦਾਂ ਲਈ ਲਖਨਊ ਦਾ ਮੁੱਖ ਬਾਜ਼ਾਰ ਚੌਕ ਹੈ। ਉਤਪਾਦਨ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਲਖਨਊ ਅਤੇ ਨਾਲ ਲੱਗਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
ਮੂਲ[ਸੋਧੋ]
ਤੀਸਰੀ ਸਦੀ ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਮੇਗਾਸਥੀਨੇਸ ਦੁਆਰਾ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਚਿਕਨ ਦੇ ਕੰਮ ਵਰਗੀ ਕਢਾਈ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਮਿਲਦੇ ਹਨ, ਜਿਸਨੇ ਭਾਰਤੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਫੁੱਲਦਾਰ ਮਲਮਲ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਪਰ ਇਹਨਾਂ ਕਢਾਈ ਦੇ ਨਮੂਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਰੰਗ, ਸਜਾਵਟ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਦੀ ਘਾਟ ਹੈ।[1] ਲੈਲਾ ਤਇਅਬਜੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਸ਼ੀਰਾਜ਼ ਦੀ ਚਿੱਟੀ-ਚਿੱਟੀ ਕਢਾਈ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਚਿਕਨਕਾਰੀ ਮੁਗਲ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਫ਼ਾਰਸੀ ਰਿਆਸਤਾਂ ਦੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਵਜੋਂ ਭਾਰਤ ਆਈ ਸੀ।[2] ਇੱਥੇ ਇੱਕ ਕਹਾਣੀ ਵੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਇੱਕ ਯਾਤਰੀ ਨੇ ਇੱਕ ਕਿਸਾਨ ਨੂੰ ਪੀਣ ਲਈ ਪਾਣੀ ਦੇ ਬਦਲੇ ਚਿਕਨ ਸਿਖਾਇਆ ਸੀ। ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਮੂਲ ਕਹਾਣੀ ਨੂਰ ਜਹਾਂ, ਮੁਗਲ ਮਹਾਰਾਣੀ ਅਤੇ ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੀ ਪਤਨੀ ਨੂੰ ਚਿਕਨਕਾਰੀ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦਾ ਸਿਹਰਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ।[3][4]
ਚਿਕਨ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਸਫੈਦ-ਆਨ-ਵਾਈਟ (ਜਾਂ ਸਫੈਦਵਰਕ ) ਕਢਾਈ ਦੀ ਇੱਕ ਕਿਸਮ ਵਜੋਂ ਹੋਈ।[5]
ਤਕਨੀਕ[ਸੋਧੋ]
ਚਿਕਨ ਕੰਮ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਤਕਨੀਕ ਨੂੰ ਚਿਕਨਕਾਰੀ ( चिकनकारी ) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ چکن کاری )। ਚਿਕਨ ਮਸਲਿਨ, ਰੇਸ਼ਮ, ਸ਼ਿਫੋਨ, ਆਰਗੇਨਜ਼ਾ, ਨੈੱਟ, ਆਦਿ ਵਰਗੇ ਟੈਕਸਟਾਈਲ ਫੈਬਰਿਕਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਨਾਜ਼ੁਕ ਅਤੇ ਕਲਾਤਮਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਹੱਥ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਕਢਾਈ ਹੈ। ਚਿੱਟੇ ਧਾਗੇ ਦੀ ਕਢਾਈ ਹਲਕੇ ਮਲਮਲ ਅਤੇ ਸੂਤੀ ਕੱਪੜਿਆਂ ਦੇ ਠੰਡੇ, ਪੇਸਟਲ ਸ਼ੇਡਾਂ 'ਤੇ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਅੱਜ-ਕੱਲ੍ਹ ਫੈਸ਼ਨ ਦੇ ਰੁਝਾਨ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਅਤੇ ਚਿਕਨਕਾਰੀ ਨੂੰ ਅਪ-ਟੂ-ਡੇਟ ਰੱਖਣ ਲਈ ਰੰਗਦਾਰ ਅਤੇ ਰੇਸ਼ਮੀ ਧਾਗਿਆਂ ਨਾਲ ਚਿਕਨ ਕਢਾਈ ਵੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਲਖਨਊ ਅੱਜ ਚਿਕਨਕਾਰੀ ਉਦਯੋਗ ਦਾ ਦਿਲ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਕਿਸਮ ਨੂੰ ਲਖਨਵੀ ਚਿਕਨ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਅਜੋਕੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਚਿਕਨ ਦੇ ਕੰਮ ਨੇ ਮੁਕੇਸ਼, ਕਮਾਦਨੀ, ਬਦਲਾ, ਸੀਕੁਇਨ, ਬੀਡ ਅਤੇ ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਦੇ ਕੰਮ ਵਰਗੇ ਵਾਧੂ ਸਜਾਵਟ ਅਪਣਾਏ ਹਨ, ਜੋ ਇਸਨੂੰ ਇੱਕ ਅਮੀਰ ਦਿੱਖ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਚਿਕਨ ਦੀ ਕਢਾਈ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਸੂਤੀ, ਅਰਧ-ਜਾਰਜੇਟ, ਸ਼ੁੱਧ ਜਾਰਜਟ, ਕ੍ਰੇਪ, ਸ਼ਿਫੋਨ, ਰੇਸ਼ਮ, ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹੋਰ ਫੈਬਰਿਕ 'ਤੇ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜੋ ਹਲਕਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜੋ ਕਢਾਈ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਫੈਬਰਿਕ ਬਹੁਤ ਮੋਟਾ ਜਾਂ ਸਖ਼ਤ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਕਢਾਈ ਦੀ ਸੂਈ ਇਸ ਨੂੰ ਵਿੰਨ੍ਹ ਨਹੀਂ ਦੇਵੇਗੀ।
ਟੁਕੜਾ ਇੱਕ ਜਾਂ ਇੱਕ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪੈਟਰਨ ਬਲਾਕਾਂ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਜ਼ਮੀਨੀ ਫੈਬਰਿਕ 'ਤੇ ਇੱਕ ਪੈਟਰਨ ਨੂੰ ਬਲਾਕ-ਪ੍ਰਿੰਟ ਕਰਨ ਲਈ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਕਢਾਈ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਪੈਟਰਨ ਨੂੰ ਸਿਲਾਈ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਟੁਕੜੇ ਨੂੰ ਛਾਪੇ ਹੋਏ ਪੈਟਰਨ ਦੇ ਸਾਰੇ ਨਿਸ਼ਾਨਾਂ ਨੂੰ ਹਟਾਉਣ ਲਈ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਧੋਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਚਿਕਨਕਾਰੀ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਪੜਾਅ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ:
- ਡਿਜ਼ਾਈਨ
- ਉੱਕਰੀ
- ਬਲਾਕ ਪ੍ਰਿੰਟਿੰਗ
- ਕਢਾਈ
- ਧੋਣਾ ਅਤੇ ਮੁਕੰਮਲ ਕਰਨਾ
ਟਾਂਕੇ[ਸੋਧੋ]
ਬਣਾਏ ਗਏ ਪੈਟਰਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵਰਤੇ ਗਏ ਧਾਗਿਆਂ ਦੀ ਟਾਂਕਿਆਂ ਅਤੇ ਮੋਟਾਈ 'ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਕੁਝ ਟਾਂਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਬੈਕਸਟਿੱਚ, ਚੇਨ ਸਟੀਚ ਅਤੇ ਹੈਮਸਟਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਨਤੀਜਾ ਇੱਕ ਓਪਨ ਵਰਕ ਪੈਟਰਨ, ਜਾਲੀ (ਫੀਤਾ) ਜਾਂ ਸ਼ੈਡੋ-ਵਰਕ ਹੈ। ਅਕਸਰ ਕਢਾਈ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਜ਼ਮੀਨੀ ਫੈਬਰਿਕ ਵਿੱਚ ਧਾਗੇ ਨੂੰ ਵੱਖ ਕਰਨ ਲਈ ਸੂਈ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ, ਅਤੇ ਫਿਰ ਖਾਲੀ ਥਾਂਵਾਂ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਕੰਮ ਕਰਕੇ ਜਾਲ ਵਰਗੇ ਭਾਗ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ 32 ਟਾਂਕੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ:[6]
- ਚਿਕੰਕਾਰੀ-ਟੇਪਚੀ ਇੱਕ ਲੰਮੀ-ਚੌੜੀ ਜਾਂ ਰਗੜਦੀ ਸਿਲਾਈ ਹੈ ਜੋ ਫੈਬਰਿਕ ਦੇ ਸੱਜੇ ਪਾਸੇ ਛੇ ਤਾਰਾਂ ਨਾਲ ਚਾਰ ਧਾਗਿਆਂ ਉੱਤੇ ਖਿੱਚੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇੱਕ ਨੂੰ ਚੁੱਕਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਇੱਕ ਲਾਈਨ ਬਣੀ ਹੈ. ਇਹ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਹੋਰ ਸਿਲਾਈ ਦੇ ਅਧਾਰ ਵਜੋਂ ਅਤੇ ਕਦੇ-ਕਦਾਈਂ ਇੱਕ ਸਧਾਰਨ ਆਕਾਰ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।[7]
- ਬਖੀਆ - 'ਸ਼ੈਡੋ ਵਰਕ' ਜਾਂ ਭਾਕੀਆ ਚਿਕਨਕਾਰੀ ਦੇ ਟਾਂਕੇ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ। ਪਰਛਾਵੇਂ ਦੇ ਨਾਮ ਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਕਢਾਈ ਗਲਤ ਪਾਸੇ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਨੂੰ ਇਸਦਾ ਪਰਛਾਵਾਂ ਸੱਜੇ ਪਾਸੇ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।[8]
- ਹੂਲ ਇੱਕ ਵਧੀਆ ਡਿਟੈਚਡ ਆਈਲੇਟ ਸਟੀਚ ਹੈ। ਫੈਬਰਿਕ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮੋਰੀ ਨੂੰ ਪੰਚ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਧਾਗੇ ਨੂੰ ਵੱਖ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਫਿਰ ਇਸਨੂੰ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਛੋਟੇ ਸਿੱਧੇ ਟਾਂਕਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਫੜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਫੈਬਰਿਕ ਦੇ ਸੱਜੇ ਪਾਸੇ ਇੱਕ ਧਾਗੇ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਛੇ ਥਰਿੱਡਾਂ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅਕਸਰ ਫੁੱਲ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਬਣਦਾ ਹੈ।
- ਜ਼ੰਜ਼ੀਰਾ
- ਰਹਿਤ
- ਬਨਾਰਸੀ
- ਖਟਾਊ
- ਫੰਦਾ
- ਮੁਰੀ ਚਿਕਨ ਦੇ ਕੰਮ ਦੇ ਨਮੂਨੇ ਵਿੱਚ ਫੁੱਲਾਂ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਦੀ ਕਢਾਈ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਸਿਲਾਈ ਦਾ ਰੂਪ ਹੈ। ਉਹ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਫ੍ਰੈਂਚ ਗੰਢਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਚੌਲਾਂ ਦੇ ਆਕਾਰ ਦੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਮੁਰੀ ਚਿਕਨਕਾਰੀ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣਾ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਮੰਗਿਆ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਰੂਪ ਹੈ। ਇਹ ਕਢਾਈ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕਾਰੀਗਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕਮੀ ਆਉਣ ਕਾਰਨ ਇਸ ਸਿਲਾਈ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਘਟਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ।
- ਜਾਲੀ ਸਿਲਾਈ ਉਹ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਧਾਗੇ ਨੂੰ ਕਦੇ ਵੀ ਫੈਬਰਿਕ ਰਾਹੀਂ ਨਹੀਂ ਖਿੱਚਿਆ ਜਾਂਦਾ, ਇਹ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੱਪੜੇ ਦਾ ਪਿਛਲਾ ਹਿੱਸਾ ਸਾਹਮਣੇ ਵਾਲੇ ਹਿੱਸੇ ਵਾਂਗ ਨਿਰਦੋਸ਼ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਤਾਣੇ ਅਤੇ ਵੇਫਟ ਧਾਗੇ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਖਿੱਚਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕੱਪੜੇ ਵਿੱਚ ਮਿੰਟ ਦੇ ਬਟਨਹੋਲ ਟਾਂਕੇ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
- ਤੁਰਪਾਈ
- ਦਰਜ਼ਦਾਰੀ
- ਪੇਚਾਨੀ
- ਬਿਜਲੀ
- ਘਾਸਪੱਟੀ
- ਮਕਰ
- ਕੌਰੀ
- ਹਥਕੜੀ
- ਬੰਜਕਲੀ
- ਸਾਜ਼ੀ
- ਕਰਨ
- ਕਪਕਾਪੀ
- ਮਦਰਾਜ਼ੀ
- ਬੁਲਬੁਲ—ਖਾਂਦ
- ਤਾਜ ਮਹਿਲ
- ਜੰਜੀਰਾ
- ਕੰਗਨ
- ਧਨੀਆ—ਪੱਟੀ
- ਰੋਜ਼ਾਨ
- ਮੇਹਰਕੀ
- ਚਨਾਪੱਟੀ
- ਬਾਲਦਾ
- ਜੋਰਾ
- ਕੀਲ ਕੰਗਨ
- ਬੁਲਬੁਲ
- ਸਿੱਧੂ
- ਘਸ ਕੀ ਪੱਟੀ
ਜੀਆਈ ਸਥਿਤੀ[ਸੋਧੋ]
ਭੂਗੋਲਿਕ ਸੰਕੇਤ ਰਜਿਸਟਰੀ (GIR) ਨੇ ਦਸੰਬਰ 2008 ਵਿੱਚ ਚਿਕਨਕਾਰੀ ਲਈ ਭੂਗੋਲਿਕ ਸੰਕੇਤ (GI) ਦਰਜਾ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸ ਨੇ ਲਖਨਊ ਨੂੰ ਚਿਕਨਕਾਰੀ ਦੇ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕੇਂਦਰ ਵਜੋਂ ਮਾਨਤਾ ਦਿੱਤੀ।[9]
ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸਭਿਆਚਾਰ ਵਿੱਚ[ਸੋਧੋ]
1986 ਦੀ ਭਾਰਤੀ ਫਿਲਮ ਅੰਜੁਮਨ ਮੁਜ਼ੱਫਰ ਅਲੀ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਦੇਸ਼ਤ ਅਤੇ ਸ਼ਬਾਨਾ ਆਜ਼ਮੀ ਅਤੇ ਫਾਰੂਕ ਸ਼ੇਖ ਅਭਿਨੀਤ, ਲਖਨਊ ਵਿੱਚ ਸੈੱਟ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ਅਤੇ ਚਿਕਨ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੇ ਮੁੱਦਿਆਂ ਨਾਲ ਨਜਿੱਠਦੀ ਹੈ।[10] ਵਾਸਤਵ ਵਿੱਚ, ਫਾਰੂਕ ਸ਼ੇਖ ਇਸ ਕੱਪੜੇ ਅਤੇ ਸ਼ੈਲੀ ਤੋਂ ਇੰਨੇ ਮੋਹਿਤ ਹੋਏ ਕਿ ਉਹ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਚਿਕਨ ਪਹਿਨਦੇ ਰਹੇ ਅਤੇ ਲਖਨਵੀ ਚਿਕਨਕਾਰੀ ਦੇ ਇੱਕ ਬ੍ਰਾਂਡ ਅੰਬੈਸਡਰ ਵਜੋਂ ਪਛਾਣੇ ਗਏ।
ਹਵਾਲੇ[ਸੋਧੋ]
- ↑ Manfredi, Paola (2004). "Chikankari of Lucknow". In Dhamija, Jasleen (ed.). Asian Embroidery (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). Abhinav Publications. ISBN 9788170174509.
- ↑ Manfredi, Paola (2004). "Chikankari of Lucknow". In Dhamija, Jasleen (ed.). Asian Embroidery (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). Abhinav Publications. ISBN 9788170174509.
- ↑ "Chikankari". Cultural India. Retrieved 2013-08-11.
- ↑ Wilkinson-Weber, Clare M. (1999). Embroidering Lives: Women's Work and Skill in the Lucknow Embroidery Industry. State University of New York Press. pp. 12–13. ISBN 9780791440872.
- ↑ Wilkinson-Weber, Clare M. (1999). Embroidering Lives: Women's Work and Skill in the Lucknow Embroidery Industry. State University of New York Press. p. 24. ISBN 9780791440872.
- ↑ "Stitches in Chikankari". Hand-embroidery.com. Archived from the original on 14 June 2010. Retrieved 2013-08-11.
- ↑ "Tepchi Stitch: Running Stitches In Chikankari". Utsavpedia. 17 August 2015. Retrieved 25 October 2019.
- ↑ Brijbhushan, Jamila (2006). Indian Embroidery. Publications Division, Ministry of Information and Broadcasting, Government of India. p. 46. ISBN 8123013698.
- ↑ "Chikankari GI a step towards international branding". The Times of India. 16 January 2009. Archived from the original on 31 January 2014. Retrieved 10 July 2013.
- ↑ Anuradha Dingwaney Needham; Rajeswari Sunder Rajan (28 December 2006). The Crisis of Secularism in India. Duke University Press. pp. 235–236. ISBN 0-8223-8841-3.
ਹੋਰ ਪੜ੍ਹਨਾ[ਸੋਧੋ]
- Singh, Veena (2004). Romancing With Chikankari. Tushar Publications.
- Paine, Sheila (1989). Chikan embroidery: the floral whitework of India. Shire Publications. ISBN 0-7478-0009-X.
- Rai, Ashok (1992). Chikankari Embrodery of Lucknow. National Institute of Design.
- Tyabji, Laila (2007). Threads & Voices: Behind the Indian Textile Tradition (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). Marg Publications. ISBN 9788185026794.
ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ[ਸੋਧੋ]
Chikan (embroidery) ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਮੀਡੀਆ ਵਿਕੀਮੀਡੀਆ ਕਾਮਨਜ਼ ਉੱਤੇ ਹੈ
