ਮਹਿਰਮ ਸਰਾਏ
ਮਹਿਰਮ ਦੀ ਸਰਾਏ 17ਵੀਂ ਸਦੀ ਦਾ ਇੱਕ ਕਾਫ਼ਲਾ ਹੈ ਜੋ ਏਐਸਆਈ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਸਮਾਰਕ ਵਜੋਂ ਸੂਚੀਬੱਧ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ IGI ਹਵਾਈ ਅੱਡੇ ਦੇ ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬੀ ਕੋਨੇ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਮੰਤਰਾਲੇ ਦੀ ਮਲਕੀਅਤ ਵਾਲੀ ਜ਼ਮੀਨ 'ਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ।[1] ਇਹ ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੇ ਹਰਮ ਦੇ ਇੱਕ ਖੁਸਰੇ ਅਤੇ ਰੱਖਿਅਕ, ਮਹਿਰਮ ਖਾਨ[1] ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ।[2]
ਵ੍ਯੁਤਪਤੀ[ਸੋਧੋ]
ਨਾਮ ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ "ਮਹਿਰਾਮ ਦੀ ਸਰਾਏ" ਵਜੋਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਮਹਿਰਮ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਅਣਵਿਆਹਿਆ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਜਿਸ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਜਾਂ ਜਿਨਸੀ ਸੰਬੰਧ ਹਰਾਮ (ਇਸਲਾਮ ਵਿੱਚ ਗੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ) ਜਾਂ ਉਹ ਲੋਕ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਇੱਕ ਦਿਨ ਅਤੇ ਰਾਤ (24 ਘੰਟੇ) ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਫ਼ਰ ਦੌਰਾਨ ਇੱਕ ਔਰਤ ਦੀ ਪਰਦਾ ਲਾਜ਼ਮੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਜਾਂ ਕਾਨੂੰਨੀ ਸਹਾਇਕ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਸ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਮਹਿਰਮ ਦਾ ਮਤਲਬ "ਮਹਿਰਾਮ ਖਾਨ" ਨਾਮਕ ਖੁਸਰਾ ਸੀ, ਇੱਕ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਸਹਾਇਕ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸੀ ਜੋ ਰਾਜੇ ਦੇ ਹਰਮ ਵਿੱਚ ਔਰਤਾਂ ਨਾਲ ਖੁੱਲ੍ਹ ਕੇ ਗੱਲ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮਿਲ ਸਕਦਾ ਹੈ।[1]
ਇਤਿਹਾਸ[ਸੋਧੋ]
INTACH ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਕਨਵੀਨਰ, ਸਵਪਨਾ ਲਿਡਲ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਯਾਤਰੀਆਂ ਦੇ ਆਰਾਮ ਲਈ ਮਹਿਰਮ ਕੀ ਸਰਾਏ ਕਾਫ਼ਲੇ ਅਤੇ ਨਾਮੀ ਮਹਿਰਮ ਬਾਜ਼ਾਰ ਨੂੰ ਇੱਕ ਖੁਸਰੇ, ਮਹਿਰਮ ਖਾਨ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਜੋ ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੇ ਰਾਜ ਦੌਰਾਨ ਮੁਗਲ ਹਰਮ ਦਾ ਇੰਚਾਰਜ ਸੀ।[1][2] ਇਹ 7 ਕੋਸ ਦੀ ਦੂਰੀ 'ਤੇ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ (22.4 km) ਮੁਗਲ ਸ਼ਹਿਰ ਤੋਂ[1] ਮਹਿਰਮ ਨਗਰ ਪਿੰਡ, ਜੋ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇਸਦੇ ਨੇੜੇ ਆਇਆ, ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਦੋ-ਮੰਜ਼ਲਾ ਨੁਕੀਲੇ-ਕਲਾਕਾਰ ਵਾਲਟ ਗੇਟਵੇਅ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਲੱਕੜ ਦੇ ਵੱਡੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਹਨ।[1]
1622 ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ (ਉਸ ਸਮੇਂ ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦਾ ਖੁਰਰਮ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ) ਨੇ ਮਹਾਬਤ ਖਾਨ ਦੇ ਸਮਰਥਨ ਨਾਲ ਇੱਕ ਫੌਜ ਖੜੀ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਜਹਾਂਗੀਰ ਅਤੇ ਮਾਂ ਨੂਰਜਹਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਮਾਰਚ ਕੀਤਾ। ਮਹਿਰਮ ਖਾਨ, ਫਿਦਾਈ ਖਾਨ, ਮੋਤਾਮਿਦ ਖਾਨ (ਅਧਿਕਾਰਤ ਅਦਾਲਤੀ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ)[3][4] ਅਤੇ ਖੇਲੀਲ ਬੇਗ, ਨੂੰ ਮਿਰਜ਼ਾ ਰੁਸਤਮ ਅਤੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਗਵਾਹ ਦੇ ਸਬੂਤ ਦੇ ਅਧਾਰ ਤੇ, ਬਾਗ਼ੀ ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਨਾਲ ਇੱਕ ਗੁਪਤ ਪੱਤਰ-ਵਿਹਾਰ ਕਰਨ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਵਿੱਚ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।[2] ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੋ ਗਵਾਹਾਂ ਨੂੰ ਫਿਦਾਈ ਖਾਨ ਦੁਆਰਾ ਫਾਂਸੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਅਤੇ ਮਹਿਰਮ ਖਾਨ ਫਿਦਾਈ ਖਾਨ ਦੁਆਰਾ ਕਿਸੇ ਵੀ ਗਲਤ ਕੰਮ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਸੀ।[2] ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ 1639 ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ, ਮਹਿਰਮ ਖਾਨ ਨੇ ਸਰਾਏ ਅਤੇ ਬਜ਼ਾਰ ਬਣਵਾਇਆ, ਦੋਵਾਂ ਦਾ ਨਾਮ ਆਪਣੇ ਨਾਮ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ।
ਆਰਕੀਟੈਕਚਰ[ਸੋਧੋ]
ਕਾਰਵਾਂਸਰਾਏ, ਉੱਪਰ ਛੱਤਰੀਆਂ ਅਤੇ ਚਾਰ ਕੋਨਿਆਂ 'ਤੇ ਹੇਠਾਂ ਅਸ਼ਟਭੁਜ ਵਾਲਟਡ ਕੈਂਬਰ, ਮਲਬੇ ਦੀ ਚਿਣਾਈ ਅਤੇ ਮੁਗਲ ਲੱਖੋਰੀ ਇੱਟਾਂ ਨਾਲ ਬਣਿਆ ਹੈ। ਕੰਪਲੈਕਸ ਵਿੱਚ ਬਾਰਾਂਦਰੀ (12 ਦਰਵਾਜ਼ਿਆਂ ਵਾਲਾ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਮੰਡਪ, ਹਰ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ 3), 2 ਖੂਹ, 3 ਗੇਟਵੇਅ ਵਾਲੀ ਇੱਕ ਦੀਵਾਰ, ਦੀਵਾਰ ਵਿੱਚ ਬਗੀਚਾ ਅਤੇ ਦੀਵਾਰ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰੋਂ ਲੰਘਦਾ ਇੱਕ ਵਾਟਰ ਚੈਨਲ ਵੀ ਹੈ।[1]
ਸੰਭਾਲ[ਸੋਧੋ]
2016 ਤੱਕ, ਖੰਡਰ ਸਮਾਰਕ ਦੀ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭੰਨਤੋੜ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਅਸਲ ਚਾਰ ਛੱਤਰੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਦੋ ਅਤੇ ਚਾਰਦੀਵਾਰੀ ਦੇ 3 ਅਸਲ ਗੇਟਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਿਰਫ ਇੱਕ ਹੀ ਬਚਿਆ ਸੀ, ਦੀਵਾਰ ਕਈ ਥਾਵਾਂ ਤੋਂ ਟੁੱਟ ਗਈ ਸੀ, ਦੋਵੇਂ ਖੂਹ ਸੁੱਕ ਗਏ ਸਨ, ਪਾਣੀ ਦੇ ਨਾਲੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਹੇਠਾਂ ਦੱਬ ਗਏ ਸਨ। ਮਲਬਾ, ਬਾਗ ਝਾੜੀਆਂ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।[1]
ਹਵਾਲੇ[ਸੋਧੋ]
- ↑ 1.0 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 1.6 1.7 "17th century inn lies in ruin as Delhi govt, defence ministry squabble.", Hindustan Times, 23 Nov 2017.
- ↑ 2.0 2.1 2.2 2.3 Francis Gladwin, 1788, "The History of Hindostan, during the reigns of Jehángir, Sháhjehán, and Aurungzebe.".
- ↑ Qazwini. fol. 233a translated by Begley and Desai (1984), page 14.
- ↑ Koch, Ebba. The Complete Taj Mahal: And the Riverfront Gardens of Agra (Hardback) (First ed.). Thames & Hudson Ltd. pp. 288 pages. ISBN 0-500-34209-1., page 18.