ਮਾਚ
 ਇੱਕ ਮਾਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ | |
| ਕਿਸਮ | ਸੰਗੀਤਕ ਥੀਏਟਰ |
|---|---|
| ਕਾਢਕਾਰ | ਗੋਪਾਲ ਜੀ ਗੁਰੂ |
ਮਾਚ ਭਾਰਤੀ ਰਾਜ ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਮਾਲਵਾ ਖੇਤਰ ਤੋਂ ਲੋਕ ਥੀਏਟਰ ਦਾ ਇੱਕ ਰੂਪ ਹੈ।[1]
ਮੂਲ[ਸੋਧੋ]
ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮਾਚ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਖਿਆਲ ਥੀਏਟਰ ਰੂਪ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਹੈ ਜੋ ਰਾਜ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਫੈਲਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਅਤੇ ਮਾਚ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਨੌਟੰਕੀ ਅਤੇ ਹਰਿਆਣਾ ਵਿੱਚ ਸਵੰਗ ਦੇ ਹੋਰ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤੀ ਲੋਕ ਥੀਏਟਰ ਰੂਪਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।[2] ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ, ਮਾਚ ਨੂੰ ਗੋਪਾਲ ਜੀ ਗੁਰੂ ਦੁਆਰਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸਨੇ ਖੁਦ ਕਈ ਮਾਚ ਨਾਟਕਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਸੀ।[3] ਇੱਕ ਹੋਰ ਪਰਿਕਲਪਨਾ ਮਾਚ ਨੂੰ 18ਵੀਂ ਅਤੇ 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਮੱਧ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਮਰਾਠਾ ਫ਼ੌਜਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਤੁਰਰਾ ਕਲਾਗੀ ਸਮੂਹਾਂ ਤੋਂ ਉਤਪੰਨ ਹੋਣ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵੇਖਦੀ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਇਹ ਨਵੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ, ਪੁਸ਼ਾਕਾਂ, ਗਾਉਣ ਅਤੇ ਨੱਚਣ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਸਟੇਜੀ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਵਿਕਸਤ ਹੋਈ।[2]
ਥੀਮ[ਸੋਧੋ]
ਮਾਚ ਦਾ ਨਾਂ ਹਿੰਦੀ ਸ਼ਬਦ 'ਮੰਚ' ਤੋਂ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਪੜਾਅ।[4] ਇਹ ਇੱਕ ਗਾਇਆ ਗਿਆ ਲੋਕ ਥੀਏਟਰ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਰਧ-ਪਵਿੱਤਰ ਚਰਿੱਤਰ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਧਾਰਮਿਕ ਅਤੇ ਧਰਮ ਨਿਰਪੱਖ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਨੂੰ ਮਿਲਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਥੀਮ ਇਤਿਹਾਸਕ ਹਨ, ਸਥਾਨਕ ਕਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਯੋਧਿਆਂ ਅਤੇ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਤੋਂ ਉਧਾਰ ਲਏ ਗਏ ਹਨ ਪਰ ਉਹ ਪੁਰਾਣਾਂ ਅਤੇ ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਅਤੇ ਰਾਮਾਇਣ ਦੇ ਹਿੰਦੂ ਮਹਾਂਕਾਵਿਆਂ ਤੋਂ ਵੀ ਉਧਾਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਟਕਾਂ ਵਿੱਚ ਰਾਜਾ ਗੋਪੀਚੰਦ, ਪ੍ਰਹਿਲਾਦ, ਨਾਲਾ ਅਤੇ ਦਮਯੰਤੀ ਅਤੇ ਮਾਲਵਾਨ ਦੇ ਨਾਇਕ ਤੇਜਾਜੀ ਅਤੇ ਕੇਦਾਰ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਅਕਸਰ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਜਦੋਂ ਕਿ ਉਹ ਸਥਾਨਕ ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਵਿਰਾਸਤ ਦੇ ਭੰਡਾਰ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਹਾਲ ਹੀ ਦੇ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਮਾਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਾਂ ਨੇ ਡਕੈਤੀ, ਸਾਖਰਤਾ ਅਤੇ ਬੇਜ਼ਮੀਨੇ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਵਰਗੇ ਸਮਕਾਲੀ ਮੁੱਦਿਆਂ 'ਤੇ ਵੀ ਧਿਆਨ ਕੇਂਦਰਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ।[5]
ਸੰਗੀਤ[ਸੋਧੋ]
ਸੰਗੀਤ ਮਾਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਦਾ ਇੱਕ ਮੁੱਖ ਤੱਤ ਹੈ ਅਤੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਰਾਗਾਂ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਖਿੱਚਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਬਦ ਅਤੇ ਧੁਨ ਉਸ ਮੌਸਮ ਜਾਂ ਮੌਕੇ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣ ਲਈ ਸੈੱਟ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਿਸ 'ਤੇ ਨਾਟਕ ਦਾ ਮੰਚਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।[6] ਸਾਰੰਗੀ, ਹਰਮੋਨੀਅਮ ਅਤੇ ਢੋਲ ਆਮ ਸਾਜ਼ ਹਨ।[7]
ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ[ਸੋਧੋ]
ਮਾਚ ਨੂੰ ਦੋ ਜਾਂ ਤਿੰਨ ਸਦੀ ਪੁਰਾਣੀ ਪਰੰਪਰਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਕਾਸ ਦੁਆਰਾ ਆਕਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਕਿ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਹੋਲੀ ਦੇ ਤਿਉਹਾਰ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਇਹ ਹੁਣ ਕਈ ਮੌਕਿਆਂ 'ਤੇ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਥੀਏਟਰ ਦਾ ਇੱਕ ਰੂਪ, ਅਦਾਕਾਰੀ 'ਤੇ ਘੱਟ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾਟਕ ਵਿੱਚ ਗੀਤਾਂ ਅਤੇ ਨਾਚਾਂ ਰਾਹੀਂ ਥੀਮ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਨਾਟਕ ਦੀ ਪਿੱਠਭੂਮੀ ਪਰਦੇ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਨੱਚਣ ਵਾਲੇ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਗਾਇਕਾਂ ਵਜੋਂ ਦੁੱਗਣੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਇੱਕ ਗਾਇਆ ਨਾਟਕ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਦੇ-ਕਦਾਈਂ ਬੋਲੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।[8][9]
ਮਾਚ ਇੱਕ ਉੱਚੇ ਪੜਾਅ ਜਾਂ ਮੰਚ ' ਤੇ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਇਸਨੂੰ ਇਸਦਾ ਨਾਮ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਤੌਰ 'ਤੇ, ਸਾਰੀਆਂ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਮਰਦਾਂ ਦੁਆਰਾ ਹੀ ਨਿਭਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ ਜੋ ਔਰਤ ਪਾਤਰਾਂ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਵੀ ਨਿਭਾਉਂਦੇ ਸਨ। ਕਿਉਂਕਿ ਗਾਉਣਾ ਮਾਚ ਦਾ ਇੱਕ ਅਨਿੱਖੜਵਾਂ ਤੱਤ ਹੈ, ਖਿਡਾਰੀ ਆਪਣੀ ਗਾਇਕੀ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਲਈ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹਨ। ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਨਾਚਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਲੜੀ 'ਤੇ ਅੱਗੇ ਵਧਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਭਿਸ਼ਤੀ ਰਾਗ ਨਾਲ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਇੱਕ ਓਵਰਚਰ ਸੈੱਟ ਕਰਦੇ ਹਨ।[10][11] ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਕਈ ਤੱਤ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਤੁਕ ਜਾਂ ਵਨਾਗ, ਧੁਨ ਜਾਂ ਰੰਗਤ ਅਤੇ ਸੰਵਾਦ ਜਾਂ ਬੋਲ ।[12] ਨਾਟਕ ਸੂਰਜ ਡੁੱਬਣ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਬਾਅਦ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਵੇਰ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਘੰਟਿਆਂ ਤੱਕ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।[13] ਨਾਟਕਾਂ ਵਿੱਚ ਹਾਸਰਸ ਇੱਕ ਸ਼ੇਮਰਖਾਨ ਜਾਂ ਬਿਧਾਬ ਦੇ ਪਾਤਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਰਾਜੇ ਦੇ ਸਲਾਹਕਾਰ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਜੋਕਰ ਜੋ ਸੂਤਰਧਾਰ ਦੇ ਸਮਾਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੇ ਹਨ।[11] ਕਲਾਈਮੈਕਸ ਅਕਸਰ ਨਾਟਕ ਦੇ ਨਾਇਕਾਂ ਨਾਲ ਰੰਗੀਨ ਪਾਊਡਰ ਦੇ ਬੱਦਲਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਨੱਚਦੇ ਦਿਖਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।[14][15]
ਹਵਾਲੇ[ਸੋਧੋ]
- ↑ "Rang Utsav – Maach". National School of Drama. Archived from the original on 28 February 2009. Retrieved 15 June 2013.
- ↑ 2.0 2.1 Hansen, Kathryn (1992). Grounds for Play: The Nautanki Theatre of North India. Berkeley: University of California Press. pp. 65–68.
- ↑ Brandon, James (1993). The Cambridge Guide to Asian Theatre. Cambridge, UK: Cambridge University Press. p. 99. ISBN 9780521588225.
- ↑ Hansen, Kathryn (1992). Grounds for Play: The Nautanki Theatre of North India. Berkeley: University of California Press. pp. 65–68.
- ↑ Pande, Trilochan. "FOLKLORE AS MASS MEDIA : AN INTRODUCTION". Retrieved 15 June 2013.
- ↑ Sharma, Manorma (2007). Musical Heritage of India. New Delhi: APH Publishers. ISBN 9788131300466.
- ↑ Banham, Martin (2000). The Cambridge Guide to Theatre. Cambridge: Cambridge University Press. p. 657. ISBN 9780521434379.
- ↑ Brandon, James (1993). The Cambridge Guide to Asian Theatre. Cambridge, UK: Cambridge University Press. p. 99. ISBN 9780521588225.
- ↑ "The Folk Theatre of MADHYA PRADESH". Kalakshetram. Archived from the original on 6 ਨਵੰਬਰ 2014. Retrieved 15 June 2013.
- ↑ Brandon, James (1993). The Cambridge Guide to Asian Theatre. Cambridge, UK: Cambridge University Press. p. 99. ISBN 9780521588225.
- ↑ 11.0 11.1 Banham, Martin (2000). The Cambridge Guide to Theatre. Cambridge: Cambridge University Press. p. 657. ISBN 9780521434379.
- ↑ "TRADITIONAL THEATRE FORMS OF INDIA". Centre for Cultural Resources and Training. Archived from the original on 15 May 2013. Retrieved 15 June 2013.
- ↑ "Rang Utsav – Maach". National School of Drama. Archived from the original on 28 February 2009. Retrieved 15 June 2013.
- ↑ "The Folk Theatre of MADHYA PRADESH". Kalakshetram. Archived from the original on 6 ਨਵੰਬਰ 2014. Retrieved 15 June 2013.
- ↑ "Dance Traditions of Madhya Pradesh". Archived from the original on 22 August 2013. Retrieved 15 June 2013.