ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੀ ਕਲਾ

ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੀ ਆਰਕੀਟੈਕਚਰ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੀ ਵਿਜ਼ੂਅਲ ਕਲਾ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਰੂਪ ਮੱਧਯੁਗੀ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਜੈਨ ਮੰਦਰਾਂ ਉੱਤੇ ਆਰਕੀਟੈਕਚਰਲ ਮੂਰਤੀ-ਕਲਾ, ਧਾਰਮਿਕ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦੇ ਚਿੱਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਚਿੱਤਰਕਾਰੀ, ਮੱਧਕਾਲੀ ਦੌਰ ਦੇ ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਮੁਗਲ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੀ ਲਘੂ ਪੇਂਟਿੰਗ ਹਨ। ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਆਧੁਨਿਕ ਦੌਰ ਵਿੱਚ, ਜਿੱਥੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਅਦਾਲਤੀ ਸਕੂਲਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਇਕੱਠੇ ਰਾਜਪੂਤ ਪੇਂਟਿੰਗ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਦੋਵਾਂ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ, ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਕਲਾ ਵਿੱਚ ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਗੁਆਂਢੀ ਖੇਤਰ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਸਨ, ਦੋਵੇਂ "ਪੱਛਮੀ ਭਾਰਤ" ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਜਿੱਥੇ ਕਲਾਤਮਕ ਸ਼ੈਲੀਆਂ ਅਕਸਰ ਇਕੱਠੇ ਵਿਕਸਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ।^[2]

ਆਰਕੀਟੈਕਚਰ[ਸੋਧੋ]

ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੀ ਆਰਕੀਟੈਕਚਰ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਭਾਰਤੀ ਆਰਕੀਟੈਕਚਰ ਦੀ ਸ਼ੈਲੀ ਦਾ ਇੱਕ ਖੇਤਰੀ ਰੂਪ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਰਾਜਸਥਾਨ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਰਾਜਪੂਤ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹਿਆਂ ਅਤੇ ਮਹਿਲਾਂ ਲਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਸੈਲਾਨੀਆਂ ਲਈ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਆਕਰਸ਼ਣ ਹਨ।

ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੀ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਆਬਾਦੀ ਹਿੰਦੂ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇੱਥੇ ਕਾਫ਼ੀ ਜੈਨ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀ ਰਹੀ ਹੈ; ਇਹ ਮਿਸ਼ਰਣ ਖੇਤਰ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮੰਦਰਾਂ ਵਿੱਚ ਝਲਕਦਾ ਹੈ। ਮਾਰੂ-ਗੁਰਜਾਰਾ ਆਰਕੀਟੈਕਚਰ, ਜਾਂ "ਸੋਲੰਕੀ ਸ਼ੈਲੀ" ਇੱਕ ਵਿਲੱਖਣ ਸ਼ੈਲੀ ਹੈ ਜੋ 11ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਆਸਪਾਸ ਰਾਜਸਥਾਨ ਅਤੇ ਗੁਆਂਢੀ ਗੁਜਰਾਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਸੀ, ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ ਜੈਨੀਆਂ ਦੋਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਹੋਰ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪੁਨਰ ਸੁਰਜੀਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਹਿੰਦੂ ਮੰਦਰ ਆਰਕੀਟੈਕਚਰ ਵਿੱਚ ਖੇਤਰ ਦੇ ਮੁੱਖ ਯੋਗਦਾਨ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। 11ਵੀਂ ਅਤੇ 13ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਬਣੇ ਮਾਊਂਟ ਆਬੂ ਦੇ ਦਿਲਵਾੜਾ ਜੈਨ ਮੰਦਿਰ ਸ਼ੈਲੀ ਦੀਆਂ ਸਭ ਤੋਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਹਨ।

ਅਜਮੇਰ ਵਿੱਚ ਅਧਾਈ ਦਿਨ ਕਾ ਝੋਨਪਰਾ ਮਸਜਿਦ (ਹੁਣ ਧਾਰਮਿਕ ਵਰਤੋਂ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਹੈ) ਇੱਕ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਇੰਡੋ-ਇਸਲਾਮਿਕ ਆਰਕੀਟੈਕਚਰ ਦੀ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਉਦਾਹਰਣ ਹੈ ਜੋ ਇਸਦੇ ਲਈ ਹੋਰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਨਹੀਂ ਹੈ; ਹਾਲਾਂਕਿ ਅਜਮੇਰ ਸ਼ਰੀਫ ਦਰਗਾਹ ਇਕ ਹੋਰ ਮੁਢਲੀ ਇਮਾਰਤ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਮਹਿਲਾਂ ਅਤੇ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁਗਲ ਆਰਕੀਟੈਕਚਰ ਦਾ ਕਾਫ਼ੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੈ, ਅਤੇ ਰਾਜਸਥਾਨ ਨੇ ਝਰੋਖਾ ਨਾਲ ਬੰਦ ਬਾਲਕੋਨੀ ਅਤੇ ਛੱਤਰੀ ਖੁੱਲੇ ਮੰਡਪ ਵਰਗੇ ਤੱਤਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵਾਪਸ ਭੇਜਣ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਹੈ।

ਸਮਾਰਕ ਮੂਰਤੀ[ਸੋਧੋ]

ਮਾਰੂ-ਗੁਰਜਾਰਾ ਆਰਕੀਟੈਕਚਰ, ਜਾਂ "ਸੋਲੰਕੀ ਸ਼ੈਲੀ" ਵਿੱਚ ਵੱਡੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਮੂਰਤੀ-ਕਲਾ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵੱਡੀਆਂ ਇਕਾਈਆਂ ਜਾਂ ਸਮੂਹਾਂ ਦੀ ਬਜਾਏ, ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਛੋਟੀਆਂ, ਤਿੱਖੀ-ਤਕਰੀ ਹੋਈ ਚਿੱਤਰਾਂ 'ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੇ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਚਿੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਫ੍ਰੀਜ਼ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ, ਕਈ ਵਾਰ ਮਨੁੱਖੀ ਸਵਾਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ, ਮੰਦਰਾਂ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਚੱਲਦੇ ਹਨ।

ਜਗਤ ਵਿੱਚ ਅੰਬਿਕਾ ਮਾਤਾ ਦੇ ਮੰਦਰ ਵਿੱਚ ਦੁਰਗਾ, 960 ਦੁਆਰਾ
ਸ਼ਿਖਾਰਾ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਦੀਵਾਰ, ਸੂਰਜ ਮੰਦਿਰ, ਮੋਢੇਰਾ, 1020
ਕਿਰਦੁ ਮੰਦਰਾਂ
ਜੈਨ ਕੀਰਤੀ ਸਟੈਂਭਾ ਟਾਵਰ, ਚਿਤੌੜ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦਾ ਵੇਰਵਾ

ਮੱਧਕਾਲੀ ਪੇਂਟਿੰਗ[ਸੋਧੋ]

ਜੈਨ ਮੰਦਰਾਂ ਅਤੇ ਮੱਠਾਂ ਵਿੱਚ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ 2,000 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀਆਂ ਕੰਧ-ਚਿੱਤਰਾਂ ਸਨ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਪੂਰਵ-ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਬਚੇ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਕਈ ਜੈਨ ਹੱਥ-ਲਿਖਤਾਂ ਨੂੰ ਪੇਂਟਿੰਗਾਂ ਨਾਲ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਕਈ ਵਾਰ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਢੰਗ ਨਾਲ। ਇਹਨਾਂ ਦੋਵਾਂ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ, ਜੈਨ ਕਲਾ ਹਿੰਦੂ ਕਲਾ ਦੇ ਸਮਾਨਾਂਤਰ ਹੈ, ਪਰ ਜੈਨ ਦੀਆਂ ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਬਚੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ। ਹੱਥ-ਲਿਖਤਾਂ 11ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਆਸਪਾਸ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਪਰ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ 13ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੀਆਂ ਹਨ, ਅਤੇ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਗੁਜਰਾਤ ਵਿੱਚ, ਕੁਝ ਰਾਜਸਥਾਨ ਵਿੱਚ ਬਣੀਆਂ ਸਨ। 15ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੱਕ ਉਹ ਸੋਨੇ ਦੀ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਰਤੋਂ ਦੇ ਨਾਲ ਵਧਦੀ ਆਲੀਸ਼ਾਨ ਬਣ ਰਹੇ ਸਨ।^[3]

ਖਰੜੇ ਦਾ ਪਾਠ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਅਕਸਰ ਦਰਸਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਲਪ ਸੂਤਰ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ, ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪਾਰਸ਼ਵਨਾਥ ਅਤੇ ਮਹਾਵੀਰ ਦੀਆਂ ਜੀਵਨੀਆਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਚਿੱਤਰ "ਵਾਇਰੀ ਡਰਾਇੰਗ" ਅਤੇ "ਸ਼ਾਨਦਾਰ, ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਗਹਿਣੇ-ਵਰਗੇ ਰੰਗ" ਦੇ ਨਾਲ, ਟੈਕਸਟ ਵਿੱਚ ਸੈੱਟ ਕੀਤੇ ਵਰਗ-ਈਸ਼ ਪੈਨਲ ਹਨ। ਅੰਕੜਿਆਂ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਤਿੰਨ-ਚੌਥਾਈ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਵਿੱਚ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਖਾਸ "ਲੰਮੀਆਂ ਨੱਕਾਂ ਅਤੇ ਫੈਲੀਆਂ ਅੱਖਾਂ" ਦੇ ਨਾਲ। ਇੱਕ ਸੰਮੇਲਨ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਚਿਹਰੇ ਦਾ ਵਧੇਰੇ ਦੂਰ ਵਾਲਾ ਪਾਸਾ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਦੋਵੇਂ ਅੱਖਾਂ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ।^[4]

ਰਾਜਪੂਤ ਚਿੱਤਰਕਾਰੀ[ਸੋਧੋ]

16ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ, ਰਾਜਪੂਤ ਅਦਾਲਤਾਂ ਨੇ ਫ਼ਾਰਸੀ, ਮੁਗਲ, ਚੀਨੀ ਅਤੇ ਯੂਰਪੀਅਨ ਵਰਗੇ ਦੇਸੀ ਅਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਜੋੜਦੇ ਹੋਏ, ਲਘੂ ਚਿੱਤਰਕਾਰੀ ਦੀਆਂ ਵਿਲੱਖਣ ਸ਼ੈਲੀਆਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ^[5] ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਪੇਂਟਿੰਗ ਵਿੱਚ ਚਾਰ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਕੂਲ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਕਈ ਕਲਾਤਮਕ ਸ਼ੈਲੀਆਂ ਅਤੇ ਉਪ ਸ਼ੈਲੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰਿਆਸਤਾਂ ਵਿੱਚ ਲੱਭੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਦੀ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਚਾਰ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਕੂਲ ਹਨ:

ਮੇਵਾੜ ਸਕੂਲ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਚਵੰਡ, ਨਾਥਦੁਆਰਾ, ਦੇਵਗੜ੍ਹ, ਉਦੈਪੁਰ ਅਤੇ ਸਾਵਰ ਦੀਆਂ ਪੇਂਟਿੰਗ ਸ਼ੈਲੀਆਂ ਹਨ।
ਮਾਰਵਾੜ ਸਕੂਲ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਿਸ਼ਨਗੜ੍ਹ, ਬੀਕਾਨੇਰ, ਜੋਧਪੁਰ, ਨਾਗੌਰ, ਪਾਲੀ ਅਤੇ ਘਨੇਰਾਓ ਸਟਾਈਲ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।
ਕੋਟਾ, ਬੂੰਦੀ ਅਤੇ ਝਾਲਾਵਾੜ ਸਟਾਈਲ ਵਾਲਾ ਹਡੋਟੀ ਸਕੂਲ
ਅੰਬਰ, ਜੈਪੁਰ, ਸ਼ੇਖਾਵਤੀ ਅਤੇ ਉਨਿਆਰਾ ਸਟਾਈਲ ਦੀ ਪੇਂਟਿੰਗ ਦਾ ਧੂੰਦਰ ਸਕੂਲ

ਫਡ ਪੇਂਟਿੰਗਜ਼[ਸੋਧੋ]

ਫਡ ਪੇਂਟਿੰਗ ਰੰਗੀਨ ਸਕ੍ਰੋਲ ਪੇਂਟਿੰਗ ਹਨ ਜੋ ਕੱਪੜੇ 'ਤੇ ਬਣਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ, ਜੋ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਭੋਪਾ ਗਾਇਕਾਂ / ਪਾਠਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬਿਰਤਾਂਤ ਦੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣ ਲਈ ਬਣਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਆਪਣੀਆਂ ਸ਼ੈਲੀਆਂ ਅਤੇ ਨਮੂਨੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਜੀਵੰਤ ਰੰਗਾਂ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਥੀਮ ਦੇ ਕਾਰਨ ਬਹੁਤ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹਨ। ਭਗਵਾਨ ਦੇਵਨਾਰਾਇਣ ਦਾ ਫਡ ਰਾਜਸਥਾਨ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਪਾਰਸ ਵਿੱਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਹੈ। ਭਗਵਾਨ ਦੇਵਨਾਰਾਇਣ ਕੀ ਫਡ ਦਾ ਪੇਂਟ ਕੀਤਾ ਖੇਤਰ 170 ਵਰਗ ਫੁੱਟ (ਭਾਵ 34' x 5') ਹੈ।^[6] ਕੁਝ ਹੋਰ ਪਾਰਸ ਰਾਜਸਥਾਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹਨ, ਪਰ ਹਾਲੀਆ ਮੂਲ ਦੇ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਉਹ ਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਕਲਾਸੀਕਲ ਨਹੀਂ ਹਨ।^[6] ਇਕ ਹੋਰ ਮਸ਼ਹੂਰ ਪਾਰ ਪੇਂਟਿੰਗ ਪਾਬੂਜੀ ਕੀ ਫੜ੍ਹ ਹੈ। ਪਬੂਜੀ ਕੀ ਫਡ 15 x 5 'ਤੇ ਪੇਂਟ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ft. ਕੈਨਵਸ।^[6] ਫਡ ਚਿੱਤਰਕਾਰੀ ਦੇ ਹੋਰ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਨਾਇਕ ਗੋਗਾਜੀ, ਪ੍ਰਿਥਵੀਰਾਜ ਚੌਹਾਨ, ਅਮਰ ਸਿੰਘ ਰਾਠੌਰ ਆਦਿ ਹਨ।^[7]