ਭੂ-ਮੱਧ ਰੇਖਾ
ਭੂ-ਮੱਧ ਰੇਖਾ (ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ:Equator) ਧਰਤੀ ਦੀ ਸਤ੍ਹਾ ਉੱਤੇ ਉੱਤਰੀ ਧਰੁਵ ਅਤੇ ਦੱਖਣ ਧਰੁਵ ਤੋਂ ਸਾਮਾਨ ਦੂਰੀ ਉੱਤੇ ਸਥਿਤ ਇੱਕ ਕਾਲਪਨਿਕ ਰੇਖਾ ਹੈ। ਇਹ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਉੱਤਰੀ ਅਤੇ ਦੱਖਣ ਅਰਧ ਗੋਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਦੀ ਹੈ। ਦੂਜੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਧਰਤੀ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਤੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਦੁਰੇਡਾ ਭੂ-ਮੱਧ-ਰੇਖੀ ਉਭਾਰ ਉੱਤੇ ਸਥਿਤ ਬਿੰਦੂਆਂ ਨੂੰ ਮਿਲਾਂਦੇ ਹੋਏ ਗਲੋਬ ਉੱਤੇ ਪੱਛਮ ਤੋਂ ਪੂਰਬ ਦੇ ਵੱਲ ਖਿੱਚੀ ਗਈ ਕਲਪਨਿਕ ਰੇਖਾ ਨੂੰ ਭੂ-ਮੱਧ ਰੇਖਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਉੱਤੇ ਸਾਲ ਭਰ ਦਿਨ-ਰਾਤ ਬਰਾਬਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਇਸ ਲਈ ਇਸਨੂੰ ਵਿਸ਼ੁਵਤ ਰੇਖਾ ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਹੋਰ ਗ੍ਰਹਿਆਂ ਦੀ ਵਿਸ਼ੁਵਤ ਰੇਖਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਸਾਮਾਨ ਰੂਪ ਨਾਲ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਰੇਖਾ ਦੇ ਉੱਤਰ ਵੱਲ 23½° ਵਿੱਚ ਕਰਕ ਰੇਖਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦੱਖਣ ਵੱਲ 23½° ਵਿੱਚ ਮਕਰ ਰੇਖਾ ਹੈ।
ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਭੂ-ਮੱਧ ਰੇਖਾ ਦਾ ਅਕਸ਼ਾਂਸ਼ ਸਿਫ਼ਰ (0) ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਧਰਤੀ ਦੀ ਭੂ-ਮੱਧ ਰੇਖਾ ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਲਗਭਗ 40,075 ਕਿ ਮੀ(24,901.5 ਮੀਲ) (ਸ਼ੁੱਧ ਲੰਬਾਈ 40,075,016.6856 ਮੀਟਰ) ਹੈ। ਧਰਤੀ ਦੇ ਘੁੰਮਣ ਦੀ ਧੁਰੀ ਅਤੇ ਸੂਰਜ ਦੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਧਰਤੀ ਦੀ ਪਰਿਕਰਮਾ ਦੇ ਅਕਸ਼ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸਤ੍ਹਾ ਦੇ ਵਿੱਚ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਸਥਾਪਤ ਕਰੋ, ਤਾਂ ਧਰਤੀ ਦੀ ਸਤ੍ਹਾ ਉੱਤੇ ਅਕਸ਼ਾਂਸ਼ ਦੇ ਪੰਜ ਘੇਰੇ ਮਿਲਦੇ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇੱਕ ਇਹ ਰੇਖਾ ਹੈ, ਜੋ ਧਰਤੀ ਦੀ ਸਤ੍ਹਾ ਉੱਤੇ ਖਿੱਚਿਆ ਗਿਆ ਮਹਾਨਤਮ ਘੇਰਾ (ਚੱਕਰ) ਹੈ। ਸੂਰਜ ਆਪਣੀ ਸਾਮਾਇਕ ਚਾਲ ਵਿੱਚ ਅਕਾਸ਼ ਵਲੋਂ, ਸਾਲ ਵਿੱਚ ਦੋ ਵਾਰ, 21 ਮਾਰਚ ਅਤੇ 23 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਭੂ-ਮੱਧ ਦੇ ਠੀਕ ਉੱਤੇ ਵਲੋਂ ਗੁਜਰਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਭੂ-ਮੱਧ ਰੇਖਾ ਉੱਤੇ ਸੂਰਜ ਦੀਆਂ ਕਿਰਣਾਂ ਧਰਤੀ ਦੀ ਸਤ੍ਹਾ ਦੇ ਇੱਕਦਮ ਲੰਬਵਤ ਪੈਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਭੂ-ਮੱਧ ਰੇਖਾ ਉੱਤੇ ਸਥਿਤ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਭਾਤ ਅਤੇ ਆਥਣ ਟਾਕਰੇ ਤੇ ਜਿਆਦਾ ਦੇਰ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਸਥਾਨਾਂ ਉੱਤੇ ਸਾਲ ਭਰ, ਸਿਧਾਂਤਕ ਤੌਰ 'ਤੇ, 12 ਘੰਟਿਆਂ ਦੇ ਦਿਨ ਅਤੇ ਰਾਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਭੂ-ਮੱਧ ਰੇਖਾ ਦੇ ਉੱਤਰ ਅਤੇ ਦੱਖਣ ਵਿੱਚ ਦਿਨ ਦਾ ਸਮਾਂ ਮੌਸਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਬਦਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਇਸ ਦੇ ਉੱਤਰਵਿੱਚ ਸ਼ੀਤਕਾਲ ਵਿੱਚ ਦਿਨ ਛੋਟੇ ਅਤੇ ਰਾਤ ਲੰਮੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਤਦ ਇਸ ਦੇ ਦੱਖਣ ਵਿੱਚ ਗਰਮੀ ਦੀ ਰੁੱਤ ਵਿੱਚ ਦਿਨ ਲੰਬੇ ਅਤੇ ਰਾਤਾਂ ਛੋਟੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਸਾਲ ਦੇ ਦੂਜੇ ਨੋਕ ਉੱਤੇ ਮੌਸਮ ਦੋਨਾਂ ਅਰਧ ਗੋਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕਦਮ ਉੱਲਟੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਭੂ-ਮੱਧ ਰੇਖਾ ਉੱਤੇ ਦਿਨਮਾਨ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਮੌਸਮ ਵੀ ਸਮਾਨ ਹੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।
ਧਰਤੀ ਭੂ-ਮੱਧ ਰੇਖਾ ਉੱਤੇ ਥੋੜ੍ਹੀ ਵਲੋਂ ਉਭਰੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਇਸ ਰੇਖਾ ਉੱਤੇ ਧਰਤੀ ਦਾ ਵਿਆਸ 12759.28 ਕਿ ਮੀ (7927 ਮੀਲ) ਹੈ, ਜੋ ਧਰੁਵਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਦੇ ਵਿਆਸ (12713.56 ਕਿ ਮੀ, 7900 ਮੀਲ) ਤੋਂ 42.72 ਕਿ ਮੀ ਜਿਆਦਾ ਹੈ। ਭੂ-ਮੱਧ ਰੇਖਾ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਸਥਾਨ ਆਕਾਸ਼ ਕੇਂਦਰ ਲਈ ਚੰਗੇ ਹਨ (ਜਿਵੇਂ ਗੁਯਾਨਾ ਆਕਾਸ਼ ਕੇਂਦਰ, ਕੌਰੋਊ, ਫਰੇਂਚ ਗੁਯਾਨਾ), ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਧਰਤੀ ਦੇ ਘੂਰਣਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪਹਿਲਾਂ ਵਲੋਂ ਹੀ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹੋਰ ਸਥਾਨ ਵਲੋਂ ਜਿਆਦਾ ਗਤੀਮਾਨ (ਕੋਣੀਏ ਰਫ਼ਤਾਰ) ਹੈ, ਅਤੇ ਇਹ ਵਧੀ ਹੋਈ ਰਫ਼ਤਾਰ, ਅੰਤਰਿਕਸ਼ ਯਾਨ ਦੇ ਪਰਖੇਪਣ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਬਾਲਣ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦਾ ਵਰਤੋ ਕਰਨਲਈ ਆਕਾਸ਼ ਯਾਨ ਨੂੰ ਪੂਰਵ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਪਰਖਿਪਤ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।