ਭਗਤ ਨਾਮਦੇਵ
ਸ਼੍ਰੀ ਸੰਤ ਨਾਮਦੇਵ ਮਹਾਰਾਜ | |
|---|---|
 ਸ਼੍ਰੀ ਸੰਤ ਨਾਮਦੇਵ ਮਹਾਰਾਜ | |
| ਨਿੱਜੀ | |
| ਜਨਮ | ਅੰ. 26 ਅਕਤੂਬਰ 1270 ਈਸਵੀ |
| ਮਰਗ | ਅੰ. 3 ਜੁਲਾਈ 1350 ਈਸਵੀ |
| ਧਰਮ | ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ |
| ਸੰਸਥਾ | |
| ਦਰਸ਼ਨ | ਵਾਰਕਰੀ |
| ਧਾਰਮਿਕ ਜੀਵਨ | |
| ਸਾਹਿਤਕ ਕੰਮ | ਅਭਾਂਗਾ ਧਾਰਮਿਕ ਕਵੀ |
ਭਗਤ ਨਾਮਦੇਵ (ਅੰ. 26 ਅਕਤੂਬਰ 1270 – ਅੰ. 3 ਜੁਲਾਈ 1350[1]) ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਦਾ ਵਾਰਕਰੀ ਸੰਤ ਕਵੀ ਸੀ।
ਜੀਵਨ
[ਸੋਧੋ]ਇਤਹਾਸਕ ਵਿਅਕਤੀ ਵਜੋਂ ਨਾਮਦੇਵ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਵੇਰਵੇ ਨਾਮ ਮਾਤਰ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਅਸਪਸ਼ਟ ਹਨ। ਪਰ ਭਾਰਤ ਵਰਸ਼ ਦੇ ਬਹੁਤ ਵਿਆਪਕ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਅੱਜ ਤੱਕ ਲੋਕਯਾਦ ਰਾਹੀਂ ਸਨਮਾਨਯੋਗ ਸੰਤ ਦੀ ਹੋਂਦ ਤੋਂ ਕੋਈ ਮੁਨਕਰ ਨਹੀਂ।[2] ਭਗਤ ਨਾਮਦੇਵ ਦਾ ਜਨਮ 1270 ਈ. ਨੂੰ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਸਤਾਰਾ ਦੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਨਦੀ ਦੇ ਕੰਢੇ ਤੇ ਵਸੇ ਪਿੰਡ ਨਰਸੀ ਬਾਮਨੀ[3][4] ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। ਭਾਰਤੀ ਵਰਣ ਵੰਡ ਵਿੱਚ ਆਪ ਜੀ ਜਾਤ ਛੀਂਬਾ ਅਛੂਤ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਆਪ ਜੀ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦਾ ਨਾਂਅ ਦਾਮਾਸੇਟੀ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਦਾ ਨਾਂ ਗੋਨਾ ਬਾਈ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਰਵਾਰ ਭਗਵਾਨ ਵਿੱਠਲ ਦਾ ਪਰਮ ਭਗਤ ਸੀ। ਨਾਮਦੇਵ ਦਾ ਵਿਆਹ ਰਾਧਾਬਾਈ ਦੇ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਦਾ ਨਾਮ ਨਰਾਇਣ ਸੀ।
ਸੰਤ ਨਾਮਦੇਵ ਨੇ ਵਿਸੋਬਾ ਖੇਚਰ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਉਹ ਸੰਤ ਗਿਆਨੇਸ਼ਵਰ ਦੇ ਸਮਕਾਲੀ ਸਨ ਅਤੇ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ 5 ਸਾਲ ਵੱਡੇ ਸਨ। ਸੰਤ ਨਾਮਦੇਵ ਨੇ, ਸੰਤ ਗਿਆਨੇਸ਼ਵਰ ਦੇ ਨਾਲ ਪੂਰੇ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਦਾ ਭ੍ਰਮਣ ਕੀਤਾ, ਭਗਤੀ - ਗੀਤ ਰਚੇ ਅਤੇ ਜਨਤਾ ਜਨਾਰਦਨ ਨੂੰ ਸਮਤਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭੂ-ਭਗਤੀ ਦਾ ਪਾਠ ਪੜਾਇਆ। ਸੰਤ ਗਿਆਨੇਸ਼ਵਰ ਦੇ ਪਰਲੋਕਗਮਨ ਦੇ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੂਰੇ ਭਾਰਤ ਦਾ ਭ੍ਰਮਣ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਰਾਠੀ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਨਾਲ ਹਿੰਦੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਰਚਨਾਵਾਂ ਲਿਖੀਆਂ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਠਾਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਪੰਜਾਬ[5] ਵਿੱਚ ਭਗਵੰਨਾਮ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕੁੱਝ ਰਚਨਾਵਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਧਾਰਮਿਕ ਪੁਸਤਕ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ। ਮੁਖਬਾਨੀ ਨਾਮਕ ਕਿਤਾਬ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾਵਾਂ ਸੰਗ੍ਰਹਿਤ ਹਨ। ਅੱਜ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰਚਿਤ ਗੀਤ ਪੂਰੇ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਵਿੱਚ ਭਗਤੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰੇਮ ਦੇ ਨਾਲ ਗਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਸੰਮਤ ੧੪੦੭ ਵਿੱਚ ਸਮਾਧੀ ਵਿੱਚ ਲੀਨ ਹੋ ਗਏ।
ਨਾਮਦੇਵ ਉਹ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸੰਤ ਹੋਏ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਨਾਥ ਅਤੇ ਮਹਾਨੁਭਾਵ ਪੰਥਾਂ ਦਾ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਚਾਰ ਸੀ। ਨਾਥ ਪੰਥ ਅਲਖ ਨਿਰੰਜਨ ਦੀ ਯੋਗਪਰਕ ਸਾਧਨਾ ਦਾ ਸਮਰਥਕ ਅਤੇ ਬਾਹਰੀ ਆਡੰਬਰਾਂ ਦਾ ਵਿਰੋਧੀ ਸੀ ਅਤੇ ਮਹਾਨੁਭਾਵ ਪੰਥ ਵੈਦਿਕ ਕਰਮਕਾਂਡ ਅਤੇ ਬਹੁਦੇਵ ਉਪਾਸਨਾ ਦਾ ਵਿਰੋਧੀ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਮੂਰਤੀਪੂਜਾ ਨੂੰ ਉੱਕਾ ਵਰਜਿਤ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦਾ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਵਿੱਚ ਪੰਢਰਪੁਰ ਦੇ ਵਿਠੋਬਾ ਦੀ ਉਪਾਸਨਾ ਵੀ ਪ੍ਰਚੱਲਤ ਸੀ। ਆਮ ਜਨਤਾ ਹਰ ਸਾਲ ਗੁਰੂ-ਪੁੰਨਿਆਂ ਅਤੇ ਕੱਤਕ ਦੀ ਇਕਾਦਸ਼ੀ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਲਈ ਪੰਢਰਪੁਰ ਦੀ ਵਾਰੀ (ਯਾਤਰਾ) ਕਰਿਆ ਕਰਦੀ ਸੀ (ਇਹ ਪ੍ਰਥਾ ਅੱਜ ਵੀ ਪ੍ਰਚੱਲਤ ਹੈ)। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਵਾਰੀ (ਯਾਤਰਾ) ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਵਾਰਕਰੀ ਕਹਾਂਦੇ ਹਨ। ਵਿੱਠਲ ਉਪਾਸਨਾ ਦਾ ਇਹ ਪੰਥ ਵਾਰਕਰੀ ਸੰਪ੍ਰਦਾਏ ਕਹਾਂਦਾ ਹੈ। ਨਾਮਦੇਵ ਇਸ ਸੰਪ੍ਰਦਾਏ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸੰਤ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
ਨਾਮਦੇਵ ਦਾ ਕਾਲ ਨਿਰਣਾ
[ਸੋਧੋ]ਵਾਰਕਰੀ ਸੰਤ ਨਾਮਦੇਵ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਮੱਤਭੇਦ ਹੈ। ਮੱਤਭੇਦ ਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਵਿੱਚ ਨਾਮਦੇਵ ਨਾਮਕ ਪੰਜ ਸੰਤ ਹੋਏ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਭ ਨੇ ਥੋੜ੍ਹੀ ਬਹੁਤ ਅਭੰਗ ਅਤੇ ਪਦਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਆਵਟੇ ਦੀ ਸਕਲ ਸੰਤਗਾਥਾ ਵਿੱਚ ਨਾਮਦੇਵ ਦੇ ਨਾਮ ਉੱਤੇ 2500 ਅਭੰਗ ਮਿਲਦੇ ਹਨ। ਲਗਭਗ 600 ਅਭੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਕੇਵਲ ਨਾਮਦੇਵ ਜਾਂ ਨਾਮਾ ਦੀ ਛਾਪ ਹੈ ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਣੁਦਾਸਨਾਮਾ ਦੀ।
ਕੁੱਝ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੇ ਮਤ ਅਨੁਸਾਰ ਦੋਨਾਂ ਨਾਮਾ ਇੱਕ ਹੀ ਹਨ। ਵਿਸ਼ਨੂੰ (ਵਿਠੋਬਾ) ਦੇ ਦਾਸ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਨਾਮਦੇਵ ਨੇ ਹੀ ਸ਼ਾਇਦ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਣੁਦਾਸ ਨਾਮਾ ਕਹਿਣਾ ਅਰੰਭ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੋਵੇ। ਇਸ ਸੰਬਧ ਵਿੱਚ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਵਿ. ਕਾ. ਰਾਜਵਾੜੇ ਦਾ ਕਥਨ ਹੈ ਕਿ ਨਾਭਾ ਸ਼ਿੰਪੀ (ਦਰਜੀ) ਦਾ ਕਾਲ ਸ਼ਕੇ 1192 ਤੋਂ 1272 ਤੱਕ ਹੈ। ਵਿਸ਼ਣੁਦਾਸਨਾਮਾ ਦਾ ਸਮਾਂ ਸ਼ਕੇ 1517 ਹੈ। ਇਹ ਏਕਨਾਥ ਦੇ ਸਮਕਾਲੀ ਸਨ। ਪ੍ਰੋ. ਰਾਨਡੇ ਨੇ ਵੀ ਰਾਜਵਾੜੇ ਦੇ ਮਤ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਸ਼੍ਰੀ ਰਾਜਵਾੜੇ ਨੇ ਵਿਸ਼ਣੁਦਾਸ ਨਾਮਾ ਦੀ ਬਵੰਜਾ ਅਕਸ਼ਰੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਨਾਮਦੇਵਰਾਏ ਦੀ ਵੰਦਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਸਿੱਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਦੋਨਾਂ ਵਿਅਕਤੀ ਭਿੰਨ ਹਨ ਅਤੇ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਹਨ। ਚਾਂਦੋਰਕਰ ਨੇ ਮਹਾਨੁਭਾਵੀ ਨੇਮਦੇਵ ਨੂੰ ਵੀ ਵਾਰਕਰੀ ਨਾਮਦੇਵ ਦੇ ਨਾਲ ਜੋੜ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਪਰ ਡਾ. ਤੁਲਪੁਲੇ ਦਾ ਕਥਨ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਭਿੰਨ ਵਿਅਕਤੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕੋਲੀ ਜਾਤੀ ਦਾ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਵਾਰਕਰੀ ਨਾਮਦੇਵ ਨਾਲ ਕੋਈ ਸੰਬੰਧ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਨਾਮਦੇਵ ਦੇ ਸਮਕਾਲੀ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਣੁਦਾਸ ਨਾਮਾ ਕਵੀ ਦਾ ਹੋਰ ਪਤਾ ਚਲਾ ਹੈ ਪਰ ਇਹ ਮਹਾਨੁਭਾਵ ਸੰਪ੍ਰਦਾਏ ਦਾ ਹੈ। ਇਸਨੇ ਮਹਾਭਾਰਤ ਉੱਤੇ ਓਵੀਬੱਧ ਗਰੰਥ ਲਿਖਿਆ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਵਾਰਕਰੀ ਨਾਮਦੇਵ ਨਾਲ ਕੋਈ ਸੰਬਧ ਨਹੀਂ ਹੈ।
ਨਾਮਦੇਵ ਵਿਸ਼ੇ ਸੰਬੰਧੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਵਿਵਾਦ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਨਾਮਦੇਵ ਦੇ 61 ਪਦ ਸੰਗ੍ਰਹਿਤ ਹਨ। ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਕੁੱਝ ਵਿਵੇਚਕਾਂ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਨਾਮਦੇਵ ਪੰਜਾਬੀ ਹੈ, ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰੀ ਨਹੀਂ। ਇਹ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰੀ ਵਾਰਕਰੀ ਨਾਮਦੇਵ ਦਾ ਕੋਈ ਚੇਲਾ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਗੁਰੂ ਦੇ ਨਾਮ ਉੱਤੇ ਹਿੰਦੀ ਵਿੱਚ ਪਦ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਹੋਵੇ। ਪਰ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰੀ ਵਾਰਕਰੀ ਨਾਮਦੇਵ ਹੀ ਦੇ ਹਿੰਦੀ ਪਦ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਬ ਵਿੱਚ ਸੰਕਲਿਤ ਹਨ। ਕਿਉਂਕਿ ਨਾਮਦੇਵ ਦੇ ਮਰਾਠੀ ਅਭੰਗਾਂ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਬ ਦੇ ਪਦਾਂ ਵਿੱਚ ਜੀਵਨ ਘਟਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਭਾਵਾਂ, ਇੱਥੇ ਤੱਕ ਕਿ ਰੂਪਕ ਅਤੇ ਉਪਮਾਵਾਂ ਦੀ ਸਮਾਨਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਮਰਾਠੀ ਅਭੰਗਕਾਰ ਨਾਮਦੇਵ ਅਤੇ ਹਿੰਦੀ ਪਦਕਾਰ ਨਾਮਦੇਵ ਇੱਕ ਹੀ ਸਿੱਧ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।
ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰੀ ਵਿਦਵਾਨ ਵਾਰਕਰੀ ਨਾਮਦੇਵ ਨੂੰ ਗਿਆਨੇਸ਼ਵਰ ਦਾ ਸਮਕਾਲੀ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਗਿਆਨੇਸ਼ਵਰ ਦਾ ਸਮਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਗ੍ਰੰਥ ਗਿਆਨੇਸ਼ਵਰੀ ਨਾਲ ਪ੍ਰਮਾਣਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਗਿਆਨੇਸ਼ਵਰੀ ਵਿੱਚ ਉਸਦਾ ਰਚਨਾਕਾਲ 1212 ਸ਼ਕ ਦਿੱਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਡਾ. ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਦੀਵਾਨਾ ਨਾਮਦੇਵ ਦੇ ਕਾਲ ਨੂੰ ਖਿੱਚਕੇ 14ਵੀਂ ਅਤੇ 15ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੱਕ ਲੈ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਮੱਤ ਦੇ ਸਮਰਥਨ ਦਾ ਕੋਈ ਅਕੱਟ ਪ੍ਰਮਾਣ ਪੇਸ਼ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਨਾਮਦੇਵ ਦੀ ਇੱਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਰਚਨਾ ਤੀਰਥਾਵਲੀ ਹੈ ਜਿਸਦੀ ਪਰਮਾਣਿਕਤਾ ਨਿਰਵਿਵਾਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਵਿੱਚ ਗਿਆਨਦੇਵ ਅਤੇ ਨਾਮਦੇਵ ਦੀਆਂ ਸਹਿ-ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਗਿਆਨਦੇਵ ਅਤੇ ਨਾਮਦੇਵ ਦਾ ਸਮਕਾਲੀ ਹੋਣਾ ਇਸ ਗਵਾਹੀ ਨਾਲ ਵੀ ਸਿੱਧ ਹੈ। ਨਾਮਦੇਵ ਗਿਆਨੇਸ਼ਵਰ ਦੀ ਸਮਾਧੀ ਲੀਨ ਹੋਣ ਤੋਂ ਲਗਭਗ 55 ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਤੱਕ ਅਤੇ ਜਿੰਦਾ ਰਹੇ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਨਾਮਦੇਵ ਦਾ ਕਾਲ ਸ਼ਕੇ 1192 ਤੋਂ ਸ਼ਕ 1272 ਤੱਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਆਖਰੀ ਸਮਾਂ
[ਸੋਧੋ]ਭਗਤ ਨਾਮਦੇਵ ਨੇ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਆਖ਼ਰੀ ਸਮਾਂ ਲਗਪਗ 18 ਸਾਲ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪਿੰਡ ਘੁਮਾਣ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਵਿੱਚ ਗੁਜ਼ਾਰਿਆ। ਇੱਥੇ ਹੀ ਭਗਤ ਨਾਮਦੇਵ ਜੀ 2 ਮਾਘ ਸੰਮਤ 1406 (1350 ਈਸਵੀ) ਨੂੰ ਜੋਤੀ ਜੋਤਿ ਸਮਾਏ। ਜਿਸ ਜਗ੍ਹਾ ਭਗਤ ਜੀ ਤਪ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਉਸ ਜਗ੍ਹਾ ’ਤੇ ਤਪਿਆਣਾ ਸਾਹਿਬ ਸੁਸ਼ੋਭਿਤ ਹੈ।
ਨਾਮਦੇਵ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਨਾਮਦੇਵ ਸੰਬੰਧੀ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਸਾਹਿਤ
[ਸੋਧੋ]- ਨਾਮਦੇਵਾੰਚੀ ਗਾਥਾ (ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ -ਏਕੂਣ ੨੩੩੭ ਅਭੰਗ)
- ਆਦ੍ਯ ਮਰਾਠੀ ਆਤਮਚਰਿਤ੍ਰਕਾਰ-ਸੰਤ ਨਾਮਦੇਵ (ਡਾ.ਸੌ. ਸੁਹਾਸਿਨੀ ਇਰਲੇਕਰ)
- ਸ਼੍ਰੀ ਨਾਮਦੇਵ: ਚਰਿਤ੍ਰ, ਕਾਵ੍ਯ ਆਣਿ ਕਾਰ੍ਯ (ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ)
- ਸ਼੍ਰੀ ਨਾਮਦੇਵ ਚਰਿਤ੍ਰ (ਵਿ.ਸ. ਸੁਖਟਣਕਰ ਗੁਰੁਜੀ-ਆਲੰਦੀ
- ਸ਼੍ਰੀ ਸੰਤ ਨਾਮਦੇਵ ਮਹਾਰਾਜ ਚਰਿਤ੍ਰ (ਪ੍ਰਾ.ਡਾ. ਬਾਲਕ੍ਰਿਸ਼ਣ ਲਲੀਤ)
- ਸ਼੍ਰੀ ਸੰਤ ਚਾੰਗਦੇਵ ਮਹਾਰਾਜ ਚਰਿਤ੍ਰ (ਸ਼ੈਲਜਾ ਵਸੇਕਰ)
- ਸ਼੍ਰੀ ਨਾਮਦੇਵ ਚਰਿਤ੍ਰ ਗ੍ਰੰਥ ਤਤ੍ਤ੍ਵਗਿਆਨ (ਸ਼ੰਕਰ ਵਾਮਨ ਦਾੰਡੇਕਰ)
- ਸ਼੍ਰੀ ਨਾਮਦੇਵ ਚਰਿਤ੍ਰ (ਵਿ.ਗ. ਕਾਨਿਟਕਰ) (ਸਰਕਾਰੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ)
- ਨਾਮਦੇਵ ਗਾਥਾ (ਸੰਪਾਦਕ: ਨਾਨਾਮਹਾਰਾਜ ਸਾਖਰੇ)
- ਨਾਮਦੇਵ ਗਾਥਾ (ਸੰਪਾਦਕ: ਹ.ਸ਼੍ਰੀ. ਸ਼ੇਣੋਲੀਕਰ)
- ਸੰਤ ਨਾਮਦੇਵ ਗਾਥਾ (ਕਾਨਡੇ / ਨਗਰਕਰ)
ਬਾਹਰੀ ਕੜੀਆਂ
[ਸੋਧੋ]- श्री संत नामदेव महाराज यांच्या जीवन चरित्राची सखोल,चित्रमय माहिती Archived 1 September 2008[Date mismatch] at the Wayback Machine.
- मराठीचे मानदंड संत नामदेव महाराज Archived 20 June 2008[Date mismatch] at the Wayback Machine.
- 'आठवणीतली-गाणी.कॉम' या संकेतस्थळावर संत नामदेव यांचे अभंग
- संत नामदेव महाराज Archived 12 July 2011[Date mismatch] at the Wayback Machine.
- संत नामदेवांचे अभंग
- संत नामदेव Archived 2013-07-23 at the Wayback Machine.
ਹਵਾਲੇ
[ਸੋਧੋ]- ↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000000D-QINU`"'</ref>" does not exist.
- ↑ Religion and Public Memory: A Cultural History of Saint Namdev in India By Christian Lee Novetzke
- ↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000000E-QINU`"'</ref>" does not exist.
- ↑ http://www.thesikhencyclopedia.com/biographies/hindu-bhagats-and-poets-and-punjabi-officials/namdev
- ↑ http://punjabipedia.org/topic.aspx?txt=ਨਾਮਦੇਵ&imageField.x=35&imageField.y=2
<ref> tag defined in <references> has no name attribute.