ਪਾਣਿਨੀ
ਪਾਣਿਨੀ | |
|---|---|
 |
ਪਾਣਿਨੀ (ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ: पाणिनि, ਆਈ ਪੀ ਏ: [pɑ ː ɳin̪i], ਇੱਕ ਗੋਤ੍ਰਨਾਮ ਭਾਵ ਅਰਥ "ਪਾਣੀ ਦੇ ਵੰਸ਼ਜ"; 600 ਈਸਵੀ ਪੂਰਵ) ਅੱਜ ਦੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਖੈਬਰ ਪਖਤੂਨਖਵਾ ਦੇ ਇੱਕ ਜਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਉਦੋਂ ਦੇ ਗੰਧਾਰ ਤੋਂ ਇੱਕ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਵਿਆਕਰਨਕਾਰ ਸਨ।[1][2]
ਜੀਵਨ
[ਸੋਧੋ]ਪਾਣਿਨੀ ਦਾ ਜਨਮ ਸ਼ਲਾਤੁਰ ਨਾਮਕ ਗਰਾਮ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਜਿੱਥੇ ਕਾਬਲ ਸਿੰਧੂ ਨਦੀ ਵਿੱਚ ਮਿਲੀ ਹੈ ਉਸ ਸੰਗਮ ਤੋਂ ਕੁਛ ਮੀਲ ਦੂਰ ਇਹ ਪਿੰਡ ਸੀ। ਉਸਨੂੰ ਹੁਣ ਲਹੁਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਆਪਣੇ ਜਨਮਸਥਾਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਪਾਣਿਨੀ ਸ਼ਾਲਾਤੁਰੀਏ ਵੀ ਕਹੇ ਗਏ ਹਨ। ਅਤੇ ਅਸ਼ਟਧਿਆਯੀ ਵਿੱਚ ਆਪ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਨਾਮ ਬਾਰੇ ਚਰਚਾ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਚੀਨੀ ਪਾਂਧੀ ਯੁਵਾਂਚਵਾਙ (7ਵੀਂ ਸਦੀ) ਉੱਤਰ - ਪੱਛਮ ਤੋਂ ਆਉਂਦੇ ਸਮੇਂ ਸ਼ਾਲਾਤੁਰ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਗਏ ਸਨ। ਪਾਣਿਨੀ ਦੇ ਗੁਰੂ ਦਾ ਨਾਮ ਉਪਵਰਸ਼, ਪਿਤਾ ਦਾ ਨਾਮ ਪਣਿਨ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਦਾ ਨਾਮ ਦਾਕਸ਼ੀ ਸੀ। ਪਾਣਿਨੀ ਜਦੋਂ ਵੱਡੇ ਹੋਏ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵਿਆਕਰਨ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਗਹਿਰਾ ਅਧਿਅਨ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸ਼ਬਦ-ਵਿਦਿਆ ਦੇ ਅਨੇਕ ਆਚਾਰੀਆ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਕੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਭੇਤਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਪਾਣਿਨੀ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਉਹ ਵਿਚਾਰ ਆਇਆ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਿਆਕਰਨਸ਼ਾਸਤਰ ਨੂੰ ਸੂਤਰਬੱਧ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਪਾਣਿਨੀ ਤੋਂ ਪੂਰਵ ਵੈਦਿਕ ਸੰਹਿਤਾਵਾਂ, ਸ਼ਾਖਾਵਾਂ, ਬਾਹਮਣ, ਆਰੰਣਿਇਕ, ਉਪਨਿਸ਼ਦ ਆਦਿ ਦਾ ਜੋ ਵਿਸਥਾਰ ਹੋ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ ਉਸ ਸਾਹਿਤ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਲਈ ਸ਼ਬਦ ਸਾਮਗਰੀ ਲਈ ਜਿਸਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਸ਼ਟਧਿਆਯੀ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਦੂਜੇ ਨਿਰੁਕਤ ਅਤੇ ਵਿਆਕਰਨ ਦੀ ਜੋ ਸਾਮਗਰੀ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਸੀ ਉਸ ਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੰਗ੍ਰਿਹ ਅਤੇ ਸੂਖਮ ਅਧਿਅਨ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਦਾ ਪ੍ਰਮਾਣ ਵੀ ਅਸ਼ਟਧਿਆਯੀ ਵਿੱਚ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਸ਼ਾਕਟਾਯਨ, ਸ਼ਾਕਲਯ, ਭਾਰਦਵਾਜ, ਗਾਗਰਿਆ, ਸੇਨਕ, ਆਪਿਸ਼ਲਿ, ਗਾਲਬ ਅਤੇ ਸਫੋਟਾਇਨ ਆਦਿ ਆਚਾਰੀਆਂ ਦੇ ਮਤਾਂ ਦੇ ਚਰਚੇ ਤੋਂ ਗਿਆਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸ਼ਾਕਟਾਯਨ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਤੌਰ ਤੋਂ ਪਾਣਿਨੀ ਤੋਂ ਪੂਰਵ ਦੇ ਵਿਆਕਰਨਕਾਰ ਸਨ, ਜਿਵੇਂ ਨਿਰੁਕਤਕਾਰ ਯਾਸਕ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ। ਸ਼ਾਕਟਾਯਨ ਦਾ ਮਤ ਸੀ ਕਿ ਸਭ ਸੰਗਿਆ ਸ਼ਬਦ ਧਾਤੂਆਂ ਤੋਂ ਬਣਦੇ ਹਨ। ਪਾਣਿਨੀ ਨੇ ਇਸ ਮਤ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਪਰ ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਆਗਰਹ ਨਹੀਂ ਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਕਿ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸ਼ਬਦ ਅਜਿਹੇ ਵੀ ਹਨ ਜੋ ਲੋਕ ਦੀ ਬੋਲ-ਚਾਲ ਵਿੱਚ ਆ ਗਏ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਧਾਤੂ ਪ੍ਰਤਿਅਏ ਦੀ ਪਕੜ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ। ਤੀਜੀ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਗੱਲ ਪਾਣਿਨੀ ਨੇ ਇਹ ਕੀਤੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪ ਲੋਕ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਵੇਖਿਆ ਅਤੇ ਘੁੰਮ ਫਿਰ ਕੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਬਹੁਮੁਖੀ ਜੀਵਨ ਦੀ ਜਾਣ ਪਛਾਣ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਕੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨੂੰ ਛਾਂਟਿਆ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਸਹਸਰ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਕੱਤਰ ਕੀਤਾ। ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਸੰਕਲਨ ਕਰ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ ਹਾਂਨੂੰ ਵਰਗੀਕ੍ਰਿਤ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕਈ ਸੂਚੀਆਂ ਬਣਾਈਆਂ। ਇੱਕ ਸੂਚੀ ਧਾਤੂ ਪਾਠ ਦੀ ਸੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਪਾਣਿਨੀ ਨੇ ਅਸ਼ਟਧਿਆਯੀ ਤੋਂ ਵੱਖ ਰੱਖਿਆ ਹੈ। ਉਸ ਵਿੱਚ 1943 ਧਾਤੂ ਹਨ। ਧਾਤੂ ਪਾਠ ਵਿੱਚ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਧਾਤੂ ਹਨ - 1 . ਜੋ ਪਾਣਿਨੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਯੁਕਤ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਸਨ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਉਹ ਜੋ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਬੋਲ-ਚਾਲ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦੂਜੀ ਸੂਚੀ ਵਿੱਚ ਵੇਦਾਂ ਦੇ ਅਨੇਕ ਆਚਾਰੀਆ ਸਨ। ਕਿਸ ਆਚਾਰੀਆ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਕਿਹੜਾ ਪੜਾਅ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਉਸ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਨ ਵਾਲੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਕਿਸ ਨਾਮ ਨਾਲ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਛੰਦ ਜਾਂ ਸ਼ਾਖਾਵਾਂ ਦੇ ਕੀ ਨਾਮ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਭ ਦੀ ਅੰਤ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਪ੍ਰਤਿਅਏ ਲਗਾਕੇ ਪਾਣਿਨੀ ਨੇ ਦਿੱਤੀ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਇੱਕ ਆਚਾਰਿਆ ਤੀੱਤੀਰਿ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪੜਾਅ ਤੈੱਤਰੀਏ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਪਾਠਸ਼ਾਲਾ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਅਤੇ ਉੱਥੇ ਦੀ ਸ਼ਾਖਾ ਜਾਂ ਸੰਹਿਤਾ ਵੀ ਤੈਰਿਯ ਕਹਲਾਉਂਦੀ ਸੀ। ਪਾਣਿਨੀ ਦੀ ਤੀਜੀ ਸੂਚੀ ਗੋਤਾਂ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਸੀ। ਮੂਲ ਸੱਤ ਗੋਤਰ ਵੈਦਿਕ ਯੁੱਗ ਤੋਂ ਹੀ ਚਲੇ ਆਉਂਦੇ ਸਨ। ਪਾਣਿਨੀ ਦੇ ਕਾਲ ਤੱਕ ਆਉਂਦੇ ਆਉਂਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਵਿਸਥਾਰ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਗੋਤਾਂ ਦੀਆਂ ਕਈ ਸੂਚੀਆਂ ਸ਼ਰੌਤ ਸੂਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਹਨ। ਜਿਵੇਂ ਬੋਧਾਇਨ ਸ਼ਰੌਤ ਨਿਯਮ ਵਿੱਚ ਜਿਸ ਨੂੰ ਮਹਾਪ੍ਰਵਰ ਕਾਂਡ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਪਾਣਿਨੀ ਨੇ ਵੈਦਿਕ ਅਤੇ ਲੌਕਿਕ ਦੋਨਾਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਪਰਵਾਰਾਂ ਦੇ ਨਾਮਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਸੂਚੀ ਬਣਾਈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਆਰਸ਼ ਗੋਤਰ ਅਤੇ ਲੌਕਿਕ ਗੋਤਰ ਦੋਨੋਂ ਸਨ ਛੋਟੇ ਮੋਟੇ ਪਰਵਾਰਿਕ ਨਾਮ ਜਾਂ ਅੱਲਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਗੋਤਰਾਵਇਵ ਕਿਹਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਗੋਤਰ ਜਾਂ ਪਰਵਾਰ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਦਾਦਾ, ਬੂੜੇ ਅਤੇ ਚਾਚਾ (ਸਪਿੰਡ ਬੁੱਢਾ ਵਿਅਕਤੀ ਪਿਤਾ, ਪੁੱਤ, ਪੋਤਾ) ਆਦਿ ਆਦਮੀਆਂ ਦੇ ਨਾਮ ਕਿਵੇਂ ਰੱਖੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ, ਇਸ ਦਾ ਬਿਉਰੋ ਵਾਰ ਚਰਚਾ ਪਾਣਿਨੀ ਨੇ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਵੀਹਾਂ ਸੂਤਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਗਣਾਂ ਵਿੱਚ ਗੋਤਾਂ ਦੇ ਅਨੇਕ ਨਾਮ ਪਾਣਿਨੀ ਦੇ ਗਣਪਾਠ ਨਾਮਕ ਬਾਕੀ ਗਰੰਥ ਵਿੱਚ ਹਨ। ਪਾਣਿਨੀ ਦੀ ਚੌਥੀ ਸੂਚੀ ਭੂਗੋਲਿਕ ਸੀ। ਪਾਣਿਨੀ ਦਾ ਜਨਮ ਸਥਾਨ ਉੱਤਰ ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਸੀ, ਜਿਸ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਅਸੀ ਗੰਧਾਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ। ਯੂਨਾਨੀ ਭੂਗੋਲ ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਉੱਤਰ ਪੱਛਮ ਅਰਥਾਤ ਗੰਧਾਰ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਲੱਗਭੱਗ 500 ਅਜਿਹੇ ਗਰਾਮ ਸਨ ਜਿਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਹਰ ਇੱਕ ਦੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਦਸ ਸਹਸਰ ਦੇ ਲੱਗਭੱਗ ਸੀ। ਪਾਣਿਨੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ 500 ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਅਸਲੀ ਨਾਮ ਵੀ ਦੇ ਦਿੱਤੇ ਹਨ ਜਿਹਨਾਂ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਭੂਗੋਲ ਸੰਬੰਧੀ ਗਣਾਂ ਦੀਆਂ ਸੂਚੀਆਂ ਬਣੀਆਂ ਹਨ। ਪਿੰਡਾਂ ਅਤੇ ਨਗਰਾਂ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਮਾਂ ਦੀ ਪਹਿਚਾਣ ਟੇਢਾ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਹੈ, ਪਰ ਜੇਕਰ ਬਹੁਤ ਮਿਹਨਤ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਇਹ ਸੰਭਵ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਸੁਨੇਤ ਅਤੇ ਸਿਰਸਾ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਦੋ ਛੋਟੇ ਪਿੰਡ ਹਨ ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪਾਣਿਨੀ ਨੇ ਸੁਨੇਤਰ ਅਤੇ ਸ਼ੈਰੀਸ਼ਕ ਕਿਹਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਅਨੇਕ ਜਾਤੀਆਂ ਦੇ ਨਾਮ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਨ ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਜਾਤੀ ਨਿਵਾਸ ਕਰਦੀ ਸੀ ਜਾਂ ਜਿਥੋਂ ਉਸ ਦੇ ਪੂਰਵਜ ਆਏ ਸਨ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਨਿਵਾਸ ਅਤੇ ਅਭਿਜਨ (ਪੂਰਵਜਾਂ ਦਾ ਸਥਾਨ) ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਨਾਂ ਤੋਂ ਜੋ ਉਪਨਾਮ ਬਣਦੇ ਸਨ ਉਹ ਪੁਰਖ ਨਾਮ ਵਿੱਚ ਜੁੜ ਜਾਂਦੇ ਸਨ ਕਿਉਂਕਿ ਅਜਿਹੇ ਨਾਮ ਵੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਅੰਗ ਸਨ।
ਹਵਾਲੇ
[ਸੋਧੋ]- ↑ Frits Staal, Euclid and Pāṇini, Philosophy East and West, 1965; R. A. Jairazbhoy, On Mundkur on Diffusion, Current Anthropology (1979).
- ↑ Sanskrit Literature The Imperial Gazetteer of India, v. 2, p. 263.
