ਰਾਣਾਕਾਦੇਵੀ

ਰਾਣਾਕਾਦੇਵੀ ਖੇਂਗਾਰਾ, ਪੱਛਮੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸੌਰਾਸ਼ਟਰ ਖੇਤਰ ਦੇ ਚੁੁਦਾਸਾਮਾ ਸ਼ਾਸਕ, ਦੀ 12ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀ ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਰਾਣੀ ਸੀ। ਉਸਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਬਾਰਡਿਕ ਦੁਖਦਾਈ ਰੋਮਾਂਸ ਵਿੱਚ ਹੈ ਜੋ ਚੁੱਦਸਾਮਾ ਰਾਜਾ ਕੂਝਾਰਾ ਅਤੇ ਚੌਲੋਕੁਈ ਰਾਜ ਜੈਸੀਮਾ ਸਿਧਾਰਾਜਾ ਦੀ ਲੜਾਈ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧਤਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਇਹ ਦੰਤਕਥਾ ਭਰੋਸੇਯੋਗ ਨਹੀਂ ਹੈ।

ਰਾਣਾਕਾਦੇਵੀ ਦੀ ਕਥਾ

ਰਾਣਾਕਾਦੇਵੀ ਚੁਦਾਸਮਾ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ, ਜੂਨਾਗੜ ਨੇੜੇ ਮਜੇਵਾਦੀ ਪਿੰਡ ਦੇ ਘੁਮਿਆਰਾਂ ਦੀ ਧੀ ਸੀ। ਉਸ ਦੀ ਖੂਬਸੂਰਤੀ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਜਯਸਿਮਹਾ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਗਈ ਅਤੇ ਉਸ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਨ ਦਾ ਪੱਕਾ ਇਰਾਦਾ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਖੇਂਗਰਾ ਨੇ ਉਸ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਲਿਆ ਜਿਸ ਨਾਲ ਜੈਸਿੰਘ ਨੂੰ ਗੁੱਸਾ ਆ ਗਿਆ। ਕਥਾ ਦੇ ਇੱਕ ਵੱਖਰੇਵੇਂ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਸ ਦਾ ਜਨਮ ਕੱਛ ਦੇ ਰਾਜੇ ਤੋਂ ਹੋਇਆ ਸੀ ਪਰ ਉਸ ਨੂੰ ਜੰਗਲ ਵਿੱਚ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਜੋਤਸ਼ੀ ਨੇ ਭਵਿੱਖਬਾਣੀ ਕੀਤੀ ਸੀ ਕਿ ਜਿਸ ਨਾਲ ਵੀ ਉਹ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਏਗੀ ਉਹ ਆਪਣਾ ਰਾਜ ਖੋ ਲਵੇਗਾ ਅਤੇ ਜਵਾਨੀ ਵਿੱਚ ਹੀ ਮਰ ਜਾਵੇਗਾ। ਤਿਆਗਿਆ ਬੱਚਾ ਹਦਮਤ ਜਾਂ ਜਾਮ ਰਾਵਲ ਨਾਮ ਦਾ ਇੱਕ ਘੁਮਿਆਰ ਮਿਲਿਆ ਜਿਸ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਧੀ ਬਣਾ ਲਿਆ। ਇਸੇ ਦੌਰਾਨ ਖੇਂਗਰਾ ਨੇ ਜੈਸੀਮ੍ਹਾ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਅਨਹਿਲਾਪਤਕ (ਹੁਣ ਪਾਤੜਾਂ) ਦੇ ਰਾਜ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਜਦੋਂ ਉਹ ਮਾਲਵਾ ਇੱਕ ਯਾਤਰਾ 'ਤੇ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਜੈਸੀਮ੍ਹਾ ਨੂੰ ਹੋਰ ਗੁੱਸਾ ਆ ਗਿਆ ਸੀ।

ਖੇਂਗੜਾ ਆਪਣੇ-ਆਪ ਨੂੰ ਜੂਨਾਗੜ ਦੇ ਉਪਰੋਕੋਟ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ 'ਤੇ ਠਹਿਰਦਾ ਸੀ ਪਰ ਆਪਣੀ ਰਾਣੀ ਰਾਣਾਕਾਦੇਵੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਮਹਿਲ ਵਿੱਚ ਗਿਰਨਾਰ ਦੀ ਪਹਾੜੀ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਰੱਖਦਾ ਸੀ, ਜੋ ਕਿ ਪੁਰਾਣਾਗੜ ਨੇੜੇ ਇੱਕ ਪਹਾੜ ਹੈ। ਉਸ ਦਾ ਭਤੀਜਾ ਵੀਜ਼ਾਲ ਅਤੇ ਦੇਸਲ ਕੇਵਲ ਗਾਰਡ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਉੱਥੇ ਪਹੁੰਚਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਸੀ। ਖੰਗਾਰਾ ਅਪਾਰਕੋਟ ਤੋਂ ਗਿਰਨਾਰ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ 'ਤੇ ਰਾਣਾਕਾਦੇਵੀ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਲਈ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇੱਕ ਦਿਨ ਉਸ ਨੇ ਦੇਸਲ ਨੂੰ ਉਥੇ ਸ਼ਰਾਬੀ ਦੇਖਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਸਾਰੇ ਵਿਰੋਧ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਉਸ ਉੱਤੇ ਉਸ ਨਾਲ ਗਲਤ ਨੇੜਤਾ ਕਰਨ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਾਇਆ। ਫਿਰ ਉਸ ਨੇ ਦੇਸਲ ਅਤੇ ਵਿਸਲ ਦੋਹਾਂ ਨੂੰ ਜੂਨਾਗੜ ਤੋਂ ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ।

ਉਹ ਜੈਸਿਮਹਾ ਕੋਲ ਗਏ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਜੂਨਾਗੜ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ। ਉਹ ਕੁਝ ਪਸ਼ੂ ਅਨਾਜ ਲੈ ਕੇ ਉੱਪਰਕੋਟ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਏ, ਪਹਿਰੇਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਮਹਿਲ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਖੇਂਗੜਾ ਬਾਹਰ ਆਇਆ ਤੇ ਲੜਿਆ ਅਤੇ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਮਰ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਪਰੋਕੋਟ ਲਿਜਾਇਆ ਗਿਆ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇਸਲ ਅਤੇ ਵਿਸਲ ਜੈਸਿਮਹਾ ਨੂੰ ਗਿਰਨਾਰ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ 'ਤੇ ਲੈ ਗਏ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਮਾਸੀ ਨੂੰ ਗੇਟ ਖੋਲ੍ਹਣ ਲਈ ਕਿਹਾ। ਉਸ ਨੇ ਇਹ ਕੀਤਾ, ਨਾ ਜਾਣਦੇ ਹੋਏ ਕੀ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਤਦ ਜੈਸਿਮ੍ਹਾ ਅੰਦਰ ਦਾਖਲ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਦੋਵੇਂ ਪੁੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖਦਿਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦੇਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ। ਜੈਸਿਮ੍ਹਾ ਰਾਣਾਕਦੇਵੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਲੈ ਗਿਆ ਅਤੇ ਅਨਾਹਿਲਾਪਾਟਕ ਵੱਲ ਪਰਤ ਗਿਆ।

ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰਾਹ 'ਤੇ, ਭੋਗਵੋ ਨਦੀ ਦੇ ਕੰਢੇ ਵਰਧਮਾਨਾਪੁਰਾ (ਹੁਣ ਵਧਵਾਨ) ਵਿਖੇ, ਰਾਣਾਕਦੇਵੀ ਦੇ ਉੱਤਮ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਕੇ, ਉਸ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਪਹਿਲੀ ਰਾਣੀ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ, ਪਰ ਉਸ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਕੁਝ ਵੀ ਹੋ ਜਾਵੇ ਉਹ ਮੁੰਡੇ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਪਤੀ ਨਿਰਦੋਸ਼ ਦੀ ਮੌਤ ਨੂੰ ਮੁਆਫ਼ ਨਹੀਂ ਕਰੇਗੀ। ਫਿਰ ਉਸ ਨੇ ਜੈਸਿਮਹਾ ਨੂੰ ਸਰਾਪ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਚੇਤਾਵਨੀ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਬੇਔਲਾਦ ਮਰੇਗਾ। ਫਿਰ, ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਦੇ ਅੰਤਮ ਸੰਸਕਾਰ 'ਤੇ, ਆਪਣੀ ਗੋਦ ਵਿੱਚ ਦਸਤਾਰ ਸਜਾ ਕੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸਾੜਿਆ। ਉਸ ਦਾ ਸਰਾਪ ਪੂਰਾ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਜੈਸੀਮ੍ਹਾ ਬੇਔਲਾਦ ਮਰ ਗਿਆ।

ਇਤਿਹਾਸ

ਬਾਰਦਿਕ ਖਾਤਿਆਂ ਵਿੱਚ ਰਾਣਾਕਦੇਵੀ ਦੁਆਰਾ ਕਹੇ ਗਏ ਕਈ ਸੋਰਠ (ਉਦਾਸੀ) ਉਦਾਸੀ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ ਪਰ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਮੱਗਰੀ ਵਜੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉਪਯੋਗਤਾ ਸ਼ੱਕੀ ਹੈ। ਇਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਰਾਣਾਕਦੇਵੀ ਦੀ ਹੋਂਦ ਵੀ ਸ਼ੱਕੀ ਹੈ। ਚੌਣੁਕਿਆ ਯੁੱਗ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪੁਰਾਤਨ-ਪ੍ਰਬੰਧ-ਸੰਗਰਾਹਾ ਜਾਂ ਮੇਰੁਤੰਗਾ ਦੀ ਪ੍ਰਬੰਧਾ-ਚਿੰਤਮਨੀ ਵਿੱਚ ਰਾਣਾਕਦੇਵੀ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਬਲਕਿ ਇਸ ਦੀ ਬਜਾਏ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੋਨਾਲਦੇਵੀ ਅਤੇ ਸੁਨਾਲਦੇਵੀ ਦਾ ਨਾਮ ਕ੍ਰਮਵਾਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਖੇਂਗੜਾ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸੋਨਾਲਦੇਵੀ ਦੁਆਰਾ ਕਹੇ ਗਏ ਅਪ੍ਰਭਰਸ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕ੍ਰਮਵਾਰ ਗਿਆਰਾਂ ਅਤੇ ਅੱਠ ਹਨ।

ਰਾਣਕਾਦੇਵੀ ਦੀ ਪਾਲੀਆ (ਯਾਦਗਾਰੀ ਪੱਥਰ) ਅਤੇ ਇੱਕ ਅਸਥਾਨ ਅਜੇ ਵੀ ਵਧਵਾਨ ਵਿੱਚ ਭੋਗਵੋ ਨਦੀ ਦੇ ਦੱਖਣੀ ਕੰਢੇ 'ਤੇ ਖੜ੍ਹਾ ਹੈ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਮੰਦਰ ਪਹਿਲਾਂ, ਸ਼ਾਇਦ ਛਾਪ ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਦੇ ਧਰਨੀਵਰਹਾ ਦੇ ਰਾਜ ਦੌਰਾਨ (9ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀ ਆਖਰੀ ਤਿਮਾਹੀ), ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਇੱਕ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਮਾਰਕ ਹੈ।

ਸਭਿਆਚਾਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ

ਸੌਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਕਈ ਬਦਲਾਅ ਅਜੇ ਵੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹਨ। ਖੇਂਗਾਰਾ ਅਤੇ ਰਾਣਾਕਾਦੇਵੀ ਦੇ ਗੀਤ ਗਾਉਣ ਦੇ ਕੁਝ ਬਾਣੀ ਬਹੁਤ ਕਾਵਿਕ ਹਨ। 

ਹਵਾਲੇ

ਪੁਸਤਕ ਸੂਚੀ

• Majumdar, Asoke Kumar (1956). Chaulukyas of Gujarat. Bharatiya Vidya Bhavan.