ਨੰਦ ਪ੍ਰਯਾਗ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ

ਅਲਕਨੰਦਾ ਅਤੇ ਨੰਦਾਕਿਨੀ ਦੇ ਸੰਗਮ ਉੱਤੇ ਬਸਿਆ ਪੰਜ ਪ੍ਰਯਾਗਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਨੰਦਪ੍ਰਯਾਗ ਦਾ ਮੂਲ ਨਾਮ ਕੰਦਾਸੁ ਸੀ ਜੋ ਵਾਸਤਵ ਵਿੱਚ ਹੁਣ ਵੀ ਮਾਮਲਾ ਰਿਕਾਰਡ ਵਿੱਚ ਇਹੀ ਹੈ। ਇਹ ਸ਼ਹਿਰ ਬਦਰੀਨਾਥ ਧਾਮ ਦੇ ਪੁਰਾਣੇ ਤੀਰਥਯਾਤਰਾ ਰਸਤਾ ਉੱਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਪੈਦਲ ਤੀਰਥ ਮੁਸਾਫਰਾਂ ਦੇ ਠਹਿਰਣ ਅਤੇ ਅਰਾਮ ਕਰਣ ਲਈ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਚੱਟੀ ਸੀ। ਇਹ ਇੱਕ ਵਿਅਸਤ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵੀ ਸੀ ਅਤੇ ਵਣਜ ਦੇ ਚੰਗੇ ਮੌਕੇ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਹੋਰ ਭੱਜਿਆ ਵਲੋਂ ਆਕੇ ਲੋਕ ਇੱਥੇ ਬਸ ਗਏ। ਠੰਡ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਭੋਟੀਆਂ ਲੋਕ ਇੱਥੇ ਆਕੇ ਊਨੀ ਕੱਪੜੇ ਅਤੇਵਸਤੁਵਾਂ, ਲੂਣ ਅਤੇ ਬੋਰੇਕਸ ਵੇਚਿਆ ਕਰਦੇ ਅਤੇ ਗਰਮੀਆਂ ਲਈ ਗੁੜ ਜਿਵੇਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸਾਮਾਨ ਖਰੀਦ ਲੈ ਜਾਂਦੇ। ਕੁਮਾਊਂਨੀ ਲੋਕ ਇੱਥੇ ਵਪਾਰ ਵਿੱਚ ਟ੍ਰਾਂਸਪੋਰਟ ਦੀ ਸਹੂਲਤ ਜੁਟਾਣ (ਖੱਚਰਾਂ ਅਤੇ ਘੋੜੀਆਂ ਦੀ ਆਪੂਰਤੀ) ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਗਏ ਜੋ ਬਦਰੀਨਾਥ ਤੱਕ ਸਾਮਾਨ ਪਹੁੰਚਾਣ ਅਤੇ ਤੀਰਥਯਾਤਰੀਆਂ ਦੀ ਲੋੜ ਪੂਰਤੀ ਵਿੱਚ ਜੁਟਕਰ ਰਾਜਸਥਾਨ, ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਅਤੇ ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਅੱਛਾ ਪੇਸ਼ਾ ਕੀਤਾ।

ਸਾਲ 1803 ਵਿੱਚ ਬਿਰੇਹੀ ਹੜ੍ਹ ਨੇ ਇਸ ਕਾਰਿਆਕਲਾਪੋਂ ਉੱਤੇ ਅਸਥਾਈ ਰੋਕ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ ਕਿਉਂਕਿ ਸ਼ਹਿਰ ਹੜ੍ਹ ਵਿੱਚ ਵਗ ਗਿਆ। ਤਦ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਪੁਰਾਣੇ ਸਥਾਨ ਦੇ ਉੱਤੇ ਬਸਨਾ ਪਸੰਦ ਕੀਤਾ ਅਤੇ 105 ਸਾਲ ਪੁਰਾਨਾ ਸ਼ਹਿਰ ਅਜੋਕੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਬਾਜ਼ਾਰ ਅਤੇ ਸੜਕ ਦੇ ਉੱਤੇ ਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਸਾਲ ਗੋਰਖੀਆਂ ਨੇ ਗੜਵਾਲ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਵੀ ਕੀਤਾ। ਗੜਵਾਲ ਦੇ ਬਾਕੀ ਭੱਜਿਆ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਨੰਦਪ੍ਰਯਾਗ ਵੀ ਸਰਵਪ੍ਰਥਮ ਕਤਿਊਰੀ ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨਾਧੀਨ ਰਿਹਾ ਜਿਸਦਾ ਮੁੱਖਆਲਾ ਜੋਸ਼ੀਮਠ ਵਿੱਚ ਸੀ। ਕਤਿਊਰੀ ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਆਪ ਕੁਮਾਊਂ ਚਲਾ ਗਿਆ ਜਿੱਥੇ ਘਟਨਾਵਸ਼ ਉਹ ਕੁਝ ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਹਾਰ ਹੋਏ।

ਕਨਕ ਪਾਲ ਦੁਆਰਾ 9ਵੀਆਂ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਤ ਵੰਸ਼ ਪਾਲ ਯਾ ਪੰਵਾਰ ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਕਿਹਾ ਗਿਆ। ਕਨਕ ਪਾਲ ਚਾਂਦਪੁਰ ਗੜੀ ਦੇ ਗੜਪਤੀ, ਭਾਨੂ ਪ੍ਰਤਾਪ, ਦੀ ਪੁਤਰੀ ਵਲੋਂ ਵਿਆਹ ਰਚਾਇਆ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਇੱਥੇ ਦਾ ਰਾਜਾ ਬੰਨ ਗਿਆ। ਉਸਦੇ 37ਵੇਂ ਵੰਸ਼ਜ, ਅਜੈ ਪਾਲ ਨੇ ਬਾਕੀ ਗੜਪਤੀਯੋਂ ਉੱਤੇ ਫਤਹਿ ਪਾਈ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇਵਲਗੜ (ਸਾਲ 1506 ਵਲੋਂ ਪਹਿਲਾਂ) ਅਤੇ ਫਿਰ ਸ਼ੀਰੀਨਗਰ (ਸਾਲ 1506-1519) ਲੈ ਗਿਆ। ਇਹ ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਸਾਲ 1803 ਤੱਕ ਇੱਥੇ ਸ਼ਾਸਨ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ। ਸਾਲ 1814 ਵਿੱਚ ਗੋਰਖੀਆਂ ਦਾ ਸੰਪਰਕ ਅੰਗਰੇਜਾਂ ਵਲੋਂ ਹੋਇਆ ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੀਮਾਵਾਂ ਇੱਕ-ਦੂੱਜੇ ਵਲੋਂ ਮਿਲਦੀ ਸੀ। ਸੀਮਾ ਦੀਆਂ ਕਠਿਨਾਈਆਂ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜਾਂ ਨੂੰ ਗੜਵਾਲ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਣ ਨੂੰ ਮਜਬੂਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

ਸਾਲ 1815 ਵਿੱਚ ਗੋਰਖੀਆਂ ਨੂੰ ਗੜਵਾਲ ਵਲੋਂ ਖਦੇੜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਬਰੀਟੀਸ਼ ਜਿਲੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮਿਲਿਆ ਲਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਪੂਰਵੀ ਅਤੇ ਪਸ਼ਚਿਮੀ ਗੜਵਾਲ ਦੇ ਦੋ ਭੱਜਿਆ ਵਿੱਚ ਬਾਂਟਾ ਗਿਆ। ਪੂਰਵੀ ਗੜਵਾਲ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਰੱਖਕੇ ਇਸਨੂੰ ਬਰੀਟੀਸ਼ ਗੜਵਾਲ ਬਣਾਇਆ। ਪਸ਼ਚਿਮੀ ਗੜਵਾਲ ਨੂੰ ਸੁਦਰਸ਼ਨ ਸ਼ਾਹ, ਪੰਵਾਰ ਵੰਸ਼ਜ, ਨੂੰ ਦੇ ਦਿੱਤੇ ਗਿਆ। ਸਾਲ 1947 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੱਕ ਨੰਦਪ੍ਰਯਾਗ ਬਰੀਟੀਸ਼ ਗੜਵਾਲ ਦਾ ਹੀ ਇੱਕ ਭਾਗ ਸੀ।

ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਨੰਦਪ੍ਰਯਾਗ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਧਵੰਸ਼ੋਂ ਉੱਤੇ ਫਤਹਿ ਪਾਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਜਿਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭੋਗਣਾ ਪਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰ ਆਪਣੀ ਉੱਨਤੀ ਨੂੰ ਪੁੰਨ: ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਣ ਲਗਾ ਸੀ। ਫਿਰ ਵੀ, ਸ਼ਹਿਰ ਸਾੰਮ੍ਰਿਾਜਵਾਦ ਦੀਆਂ ਬੇੜੀਆਂ ਵਲੋਂ ਅਨੁਭੂਤ ਹੋਕੇ ਭਾਰਤੀ ਸਵਾਧੀਨਤਾ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਜੀ ਜਾਨੋਂ ਜੁੱਟ ਗਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਨੰਦਪ੍ਰਯਾਗ ਵਲੋਂ ਹੋਈ ਜੋ ਖਾਸਕਰ ਨੰਦਪ੍ਰਯਾਗ ਦੇ ਸਪੁੱਤਰ ਤੇਜਸਵੀ ਅਨੁਸੂਆ ਪ੍ਰਸਾਦ ਬਹੁਗੁਣੇ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੀ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਸਮੇਲਨ ਵਿੱਚ ਗੜਵਾਲ ਦਾ ਤਰਜਮਾਨੀ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਹ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨੇਹਰੂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦ੍ਰਸ਼ਟਿਕੋਣ ਦੇ ਬਹੁਤ ਨਜ਼ਦੀਕ ਸਨ। ਅਨੁਸੂਆ ਪ੍ਰਸਾਦ ਬਹੁਗੁਣਾ ਇੱਕ ਸਮਾਜਕ ਕਾਰਿਆਕਰੱਤਾ ਵੀ ਸਨ ਅਤੇ ਘਿਰਣਤ ਕੁਲੀ-ਵਗਾਰ ਪ੍ਰਥਾ ਦੀ ਅੰਤ ਦੇ ਸੂਤਰਧਾਰ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਭਤੀਜੇ ਰਾਮ ਪ੍ਰਸਾਦ ਬਹੁਗੁਣਾ ਜੋ ਆਪ ਇੱਕ ਬੁੱਧਿਜੀਵੀ ਸਨ, ਨੇ ਸਵਾਧੀਨਤਾ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਉਹ 8ਵੀਆਂ ਜਮਾਤ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਸਨ ਉਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜੇਲ੍ਹ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਮਾਜ ਨਾਮ ਵਲੋਂ ਇੱਕ ਹਸਤਲਿਖਿਤ ਪਤ੍ਰਿਕਾ ਸ਼ੁਰੂ ਦੀ ਜੋ ਲੋਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪੜ੍ਹਕੇ ਇੱਕ ਵਲੋਂ ਦੂੱਜੇ ਨੂੰ ਪਹੁੰਚਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਸਾਲ 1953 ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੂਜਾ ਸਮਾਚਾਰ ਪੱਤਰਾਂ ਸਵਰਗ ਕੱਢਿਆ। ਬਿਨੋਵਾ ਭਾਵੇਂ ਅਤੇ ਜੈਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਨਰਾਇਣ ਹੋਰ ਅਜ਼ਾਦੀ ਸੈਨਾਪਤੀ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਨੰਦਪ੍ਰਯਾਗ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ। ਵਾਸਤਵ ਵਿੱਚ, ਅਜਿਹਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਕਿ ਅੰਗ੍ਰੇਜ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਉੱਤੇ ਬਹੁਗੁਣਾ ਸਮੁਦਾਏ ਦਾ ਇੰਨਾ ਖੌਫ ਸੀ ਕਿ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਬਾਹਰ ਹੀ ਘੋੜੇ ਵਲੋਂ ਉਤਰ ਕੇ ਪੈਦਲ ਜਾਂਦੇ ਨਹੀਂ ਕਿ ਘੋੜੇ ਉੱਤੇ। ਸਾਲ 1960 ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਨਵਾਂ ਚਮੋਲੀ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਬਣਾ ਨੰਦਪ੍ਰਯਾਗ ਜਵਾਬ-ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦਾ ਇੱਕ ਭਾਗ ਬੰਨ ਗਿਆ ਅਤੇ ਫਿਰ ਉਤਰਾਖੰਡ ਬਨਣ ਉੱਤੇ ਉਸਦਾ ਭਾਗ ਹੋ ਗਿਆ।