ਕੌਲਸਰ ਸਾਹਿਬ
ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਕੌਲਸਰ ਸਾਹਿਬ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਇਸ ਗੁਰੂ ਘਰ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਮਾਤਾ ਕੌਲਾਂ ਜੀ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਕੌਲਸਰ ਸਾਹਿਬ ਹਰਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਨਜਦੀਕ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਬਾਬਾ ਅਟੱਲ ਰਾਏ ਦੇ ਪੱਛਮ ਵਾਲੇ ਪਾਸੇ ਸਥਿਤ ਹੈ।[1]
ਇਤਿਹਾਸ[ਸੋਧੋ]
ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਕੌਲਸਰ ਸਾਹਿਬ(ਮਾਤਾ ਕੌਲਾਂ ਜੀ) ਦੇ ਅੱਗੇ ਇੱਕ ਸਰੋਵਰ(ਤਲਾਬ) ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਕੌਲਸਰ ਸਾਹਿਬ ਜਾਂ ਕੌਲਸਰ ਸਰੋਵਰ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਦਾ ਨਾਮ ਇੱਕ ਧਾਰਮਿਕ ਬੀਬੀ ਕੌਲਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਤੇ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਜੋ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਕਾਜ਼ੀ ਦੀ ਗੋਦ ਲਈ (ਸੰਭਵ ਹਿੰਦੂ) ਹੋਈ ਧੀ ਸੀ। ਉਹ ਇੱਕ ਉੱਚ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਔਰਤ ਸੀ ਜੋ ਧਾਰਮਿਕ ਵੰਡਾਂ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਸੀ। ਸਾਈ ਮੀਆਂ ਮੀਰ ਜੀ ਦੀ ਸੰਗਤ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ਉਸ ਨੂੰ ਛੇਵੇਂ ਗੁਰੂ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ। ਮਾਤਾ ਕੌਲਾਂ ਜੀ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਸਖਸ਼ੀਅਤ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਈ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਝੁਕਾਅ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਵੱਲ ਹੋਣ ਲੱਗਾ। ਜਦੋਂ ਕਾਜ਼ੀ ਨੂੰ ਇਸ ਬਾਰੇ ਪਤਾ ਚੱਲਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਮਾਤਾ ਕੌਲਾਂ ਲਈ ਮੌਤ ਦਾ ਫਤਵਾ ਜਾਰੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਜਦੋਂ ਸਾਈ ਮੀਆਂ ਮੀਰ ਜੀ ਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਇੱਕ ਚੇਲੇ ਸਮੇਤ ਕੌਲਾਂ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਰਨ ਵਿੱਚ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ।[2] ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਮਾਤਾ ਕੌਲਾਂ ਜੀ ਦੀ ਗੁਰੂ ਘਰ ਵੱਲ ਸ਼ਰਧਾ ਨੂੰ ਦੇਖਦੇ ਹੋਏ ਇਸ ਜਗ੍ਹਾ ਉੱਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਰਹਿਣ ਲਈ ਸਥਾਨ ਦਿੱਤਾ।
ਮਾਤਾ ਕੌਲਾਂ ਦੀ ਸਮਾਧ ਕੌਲਸਰ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੇ ਪੱਛਮੀ ਸਿਰੇ 'ਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਮਾਤਾ ਕੌਲਾਂ ਅਤੇ ਕੌਲਸਰ ਸਰੋਵਰ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਇਸ ਤੱਥ ਤੋਂ ਲਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਛੇਵੇਂ ਗੁਰੂ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਸੰਗਤਾਂ ਨੂੰ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਸਰੋਵਰ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਰੋਵਰ ਕੌਲਸਰ ਵਿੱਚ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਨ ਦੀ ਹਦਾਇਤ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਇਸ ਸਬੰਧੀ ਇੱਕ ਸਾਖੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਨਾਲ ਲੱਗਦੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਬੀਬੀ ਕੌਲਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਦੁਆਰ ਦੇ ਬਿਲਕੁਲ ਬਾਹਰ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਮਾਤਾ ਕੌਲਾਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਬਾਬਾ ਅਟੱਲ ਦੇ ਨੇੜੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਥਾਨ ਅਲਾਟ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਵਿਖੇ ਆਖਰੀ ਸਾਹ ਲੈਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਣਾ ਸਾਰਾ ਜੀਵਨ ਬਿਤਾਇਆ ਸੀ। ਕੌਲਸਰ ਦੀ ਖੁਦਾਈ 1624 ਵਿਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਸੀ ਅਤੇ 1627 ਵਿਚ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਹੈੱਡ ਗ੍ਰੰਥੀ ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਜੀ ਦੀ ਦੇਖ-ਰੇਖ ਵਿਚ ਮੁਕੰਮਲ ਹੋਈ ਸੀ। ਕੌਲਸਰ, ਸੰਤੋਖਸਰ, ਬਿਬੇਕਸਰ, ਰਾਮਸਰ ਸਮੇਤ ਪਵਿੱਤਰ ਸ਼ਹਿਰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਪੰਜ ਪਵਿੱਤਰ ਸਰੋਵਰਾਂ (ਸਰੋਵਰਾਂ) ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ ਅਤੇ ਮੁੱਖ ਸਰੋਵਰ ਜਿਸ ਦੇ ਨਾਂ 'ਤੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦਾ ਨਾਮ ਹੈ, ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਹੈ। ਮਾਰਚ 2004 ਵਿੱਚ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਨਾਲ ਲੱਗਦੇ ਇੱਕ ਮੁਸਲਿਮ ਔਰਤ, ਮਾਤਾ ਕੌਲਾਂ ਦੇ ਨਾਮ 'ਤੇ ਰੱਖੇ ਗਏ ਪਹਿਲੇ ਸਰੋਵਰ ਦੀ ਕਾਰਸੇਵਾ ਪੂਰੀ ਹੋ ਗਈ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਇੱਕ 'ਸਟੇਟ ਆਫ ਦਾ ਆਰਟ' ਫਿਲਟਰੇਸ਼ਨ ਸਿਸਟਮ ਵੀ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਨਕਸ਼ੇ 'ਤੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਅਤੇ ਸਰੋਵਰ ਦਾ ਸਥਾਨ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।[3]