ਗੁਲਸ਼ੇਰ ਖਾਨ ਸ਼ਾਨੀ
ਗੁਲਸ਼ੇਰ ਖਾਨ ਸ਼ਾਨੀ ( English: Shaani , ਜਨਮ: 16 ਮਈ, 1933 - ਮੌਤ: 10 ਫਰਵਰੀ, 1995) ਇੱਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਦੇ ਰਸਾਲੇ 'ਸਮਕਾਲੀ ਭਾਰਤੀ ਸਾਹਿਤ' ਅਤੇ 'ਇੰਟਰਵਿਊ' ਦਾ ਸੰਸਥਾਪਕ-ਸੰਪਾਦਕ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਕੁਝ ਸਮਾਂ ‘ਨਵਭਾਰਤ ਟਾਈਮਜ਼’ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਕਈ ਭਾਰਤੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਉਸ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦਾ ਰੂਸੀ, ਲਿਥੁਆਨੀਅਨ, ਚੈੱਕ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਸ਼ਿਖਰ ਸਨਮਾਨ ਅਤੇ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।
ਜੀਵਨ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ[ਸੋਧੋ]
16 ਮਈ, 1933 ਨੂੰ ਜਗਦਲਪੁਰ ਵਿੱਚ ਜਨਮੇ ਸ਼ਨੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਲਿਖਤੀ ਯਾਤਰਾ ਜਗਦਲਪੁਰ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਕੇ ਗਵਾਲੀਅਰ, ਫਿਰ ਭੋਪਾਲ ਅਤੇ ਦਿੱਲੀ ਤੱਕ ਕੀਤੀ। ਉਹ ‘ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਸਾਹਿਤ ਪ੍ਰੀਸ਼ਦ’ ਭੋਪਾਲ ਦਾ ਸਕੱਤਰ ਅਤੇ ਸਭਾ ਦੇ ਸਾਹਿਤਕ ਰਸਾਲੇ ‘ਸਾਕਸ਼ਾਤਕਾਰ’ ਦਾ ਮੋਢੀ ਸੰਪਾਦਕ ਸੀ। ਉਹ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ‘ਨਵਭਾਰਤ ਟਾਈਮਜ਼’ ਦਾ ਸਹਾਇਕ ਸੰਪਾਦਕ ਵੀ ਰਿਹਾ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਨਾਲ ਜੁੜ ਗਿਆ। ਉਹ ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਦੇ ਰਸਾਲੇ ‘ਕੰਟੈਂਪਰਰੀ ਇੰਡੀਅਨ ਲਿਟਰੇਚਰ’ ਦਾ ਸੰਸਥਾਪਕ ਸੰਪਾਦਕ ਵੀ ਸੀ। ਇਸ ਪੂਰੇ ਸਫ਼ਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ਨੀ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਪ੍ਰਬੰਧਕੀ ਅਹੁਦਿਆਂ ਦੀਆਂ ਬੁਲੰਦੀਆਂ ਨੂੰ ਛੂੰਹਦਾ ਰਿਹਾ। ਦਸਵੀਂ ਤੱਕ ਪੜ੍ਹੇ-ਲਿਖ ਕੇ, ਬਸਤਰ ਵਰਗੇ ਕਬਾਇਲੀ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਸ਼ਨੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ, ਉਰਦੂ, ਹਿੰਦੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਣੂ ਸਨ। ਉਸਨੇ ਆਦਿਵਾਸੀਆਂ 'ਤੇ ਹੋ ਰਹੀ ਖੋਜ ਸੰਬੰਧੀ ਇੱਕ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਸਮਾਜ-ਵਿਗਿਆਨੀ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਸਹਿਯੋਗ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਖੋਜ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਦੂਰ-ਦੁਰਾਡੇ ਬਸਤਰ ਦੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਉਸਦੇ ਨਾਲ ਘੁੰਮਦਾ ਰਿਹਾ। ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਦੂਜੀ ਰਚਨਾ 'ਸਲਵਾਨੋ ਕਾ ਦੀਪ' ਇਸ ਯਾਤਰਾ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਦੇ ਅਨੁਭਵਾਂ ਵਿਚ ਬੁਣਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਸ ਦੀ ਰਚਨਾ ਦੀ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਵੀ ਇਸੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਨੇ ਲਿਖੀ ਸੀ ਅਤੇ ਸ਼ਨੀ ਨੇ ਇਹ ਰਚਨਾ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਕਾਂਤੀ ਕੁਮਾਰ ਜੈਨ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਜੋ ਉਸ ਸਮੇਂ 'ਜਗਦਲਪੁਰ ਕਾਲਜ' ਵਿਚ ਤਾਇਨਾਤ ਸੀ। ਸ਼ਾਲਵਨੋਂ ਕੇ ਦੀਪ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਨਾਵਲਨੁਮਾ ਸਫ਼ਰਨਾਮਾ ਹੈ। ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬਸਤਰ ਦੀ ਜੋ ਗੂੜ੍ਹੀ ਤਸਵੀਰ ਇਸ ਰਚਨਾ ਵਿਚ ਹੈ, ਉਹ ਹਿੰਦੀ ਵਿਚ ਹੋਰ ਕਿਤੇ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀ। ਸ਼ਨੀ ਨੇ 'ਸਾਂਪ ਔਰ ਸੀੜੀ', 'ਫੂਲ ਤੋੜਨਾ ਮਨ ਹੈ', 'ਏਕ ਲੜਕੀ ਕੀ ਡਾਇਰੀ' ਅਤੇ 'ਕਾਲਾ ਜਲ' ਵਰਗੇ ਨਾਵਲ ਲਿਖੇ। ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰਸਾਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਲਗਾਤਾਰ ਛਪਦੇ ਹੋਏ 'ਬੰਬੂਲ ਕੀ ਛਾਂਵ', 'ਡਾਲੀ ਨਹੀਂ ਫੂਲਤੀ', 'ਛੋਟੇ ਘੇਰੇ ਕਾ ਵਿਦਰੋਹ', 'ਏਕ ਸੇ ਮਕਾਨੋਂ ਕਾ ਸ਼ਹਿਰ', 'ਯੁੱਧ', 'ਸ਼ਰਤ ਕਾ ਕ੍ਯਾ ਹੁਆ', 'ਬਿਰਾਦਰੀ' ਅਤੇ 'ਸੜਕ ਪਾਰ ਕਰਤੇ ਹੁਏ' ਨਾਮ ਦੇ ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਯਾਦਾਂ 'ਸ਼ਾਲਵਾਨੋ ਕੇ ਦੀਪ' ਲਿਖਿਆ। ਸ਼ਨੀ ਨੇ ਇਹ ਸਾਰਾ ਕੁਝ ਛੇ-ਸੱਤ ਸਾਲ ਜਗਦਲਪੁਰ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਹੀ ਕੀਤੀ। ਜਗਦਲਪੁਰ ਛੱਡ ਕੇ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਮਾਲ ਦੀ ਕਲਮ ਨੂੰ ਛੁੱਟੀ ਦੇ ਦਿੱਤੀ। ਬਸਤਰ ਦੇ ਬੈਲਾਡੀਲਾ ਖਦਾਨ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ 'ਤੇ ਨਾਵਲ ਲਿਖਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਨ 'ਚ ਰਹੀ ਅਤੇ ਉਹ 10 ਫਰਵਰੀ 1995 ਨੂੰ ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਅਲਵਿਦਾ ਕਹਿ ਗਏ।
ਸਾਹਿਤਕ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ[ਸੋਧੋ]
ਸ਼ਨੀ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਗਲਪ ਲੇਖਕ ਹੈ ਜੋ ਆਪਣੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਸਮਕਾਲੀ ਵਿਸ਼ੇ ਦੇ ਪਿਛੋਕੜ ਨਾਲ਼ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਨਾਵਲ ਵਿੱਚ ਸਮਕਾਲੀ ਸ਼ੈਲੀਵਾਦੀ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਦੀ ਭਰਪੂਰ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਨਵੇਂ ਸ਼ੈਲੀਵਾਦੀ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਜੋ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਵਿਲੱਖਣ ਹੈ। ਸ਼ਨੀ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨ ਲਈ ਵਧੀਆ ਸ਼ੈਲੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਨਾਵਲਾਂ ਦੇ ਪਾਤਰ ਆਪਣੀ ਅੰਦਰਲੀ ਪੀੜ ਅਤੇ ਵੇਦਨਾ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਬਿਆਨ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਸ਼ਨੀ ਦੇ ਨਾਵਲ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਸ਼ੈਲੀ ਤੱਤ ਉਸ ਦੀ ਲੇਖਣੀ ਦੀ ਛੋਹ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਕੇ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਮੁਗਧ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਉਸ ਦੇ ਨਾਵਲ ਪਾਠਕਾਂ ਦੇ ਦਿਲਾਂ-ਦਿਮਾਗ਼ਾਂ ਨੂੰ ਬਰਾਬਰ ਝੰਜੋੜਨ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਰੱਖਦੇ ਹਨ। ਉਸ ਦੀ ਸ਼ੈਲੀ ਦਾ ਘੇਰਾ ਬਹੁਤ ਚੌੜਾਹੈ। ਜਿੱਥੇ ਵਿਸ਼ੇ ਦੇ ਵਿਸਤਾਰ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਲਿਖਤ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਸਾਫ਼-ਸਾਫ਼ ਦੱਸਦੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਔਰਤ ਪਾਤਰ 'ਸੱਲੋ ਆਪਾ' ਜਿਸ ਨੂੰ ਇਕ ਨੌਜਵਾਨ ਨਾਲ ਪਿਆਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਪਰ ਉਹ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਡਰ ਕਾਰਨ ਕੁਝ ਵੀ ਬੋਲਣ ਤੋਂ ਅਸਮਰੱਥ ਹੈ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਉਸ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਉਹ ਅਣਵਿਆਹੀ ਗਰਭਵਤੀ ਹੋ ਗਈ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਉਸ ਨੂੰ ਜ਼ਹਿਰ ਦੇ ਕੇ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਭਾਸ਼ਾ ਸ਼ੈਲੀ[ਸੋਧੋ]
ਸ਼ਨੀ ਨੇ ਵਾਤਾਵਰਨ ਅਨੁਸਾਰ ਭਾਸ਼ਾ ਸ਼ੈਲੀ ਅਪਣਾਈ ਹੈ। ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਾਹੌਲ ਹੈ, ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ਦੀ ਸ਼ੈਲੀ ਸਿਰਜੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਸਿਰਜਣਹਾਰ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾਸ਼ੀਲਤਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਰਚਨਾਕਾਰ ਉੱਤੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਅਤੇ ਉਰਦੂ ਦੋਹਾਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਲਈ ਉਸ ਦੇ ਨਾਵਲ ਵਿਚ ਠੇਠ ਭਾਰਤੀ ਸ਼ੈਲੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵੀ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਸ਼ਨੀ ਦੇ ਨਾਵਲ ਵਿਚ ਬਿਰਤਾਂਤਕ ਸ਼ੈਲੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵੀ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਬਿਰਤਾਂਤਕ ਸ਼ੈਲੀ ਉਸ ਸ਼ੈਲੀ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਨਾਵਲ ਦੇ ਮੱਧ ਵਿਚ ਦੱਸੀਆਂ ਗਈਆਂ ਛੋਟੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਜੋ ਨਾਵਲ ਵਿਚ ਕਹੀਆਂ ਗਈਆਂ ਗੱਲਾਂ ਦੀ ਅਸਲੀਅਤ ਨੂੰ ਸਾਬਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਛੋਟੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਨਾਵਲ ਨੂੰ ਹਕੀਕਤ ਨਾਲ ਜੋੜਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਅਜੋਕੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਜਿਹੜੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਦਾ ਖੰਡਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਲੋਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਨਿੱਕੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਹਿਮੀਅਤ ਨੂੰ ਸਿੱਧ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ।
ਸ਼ਨੀ ਦੁਆਰਾ ਰਚਿਤ ਨਾਵਲ 'ਕਾਲਾ ਜਲ' ਵਿਚ ਵੀ ਸੰਬਾਦ ਦੀ ਸ਼ੈਲੀ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਨਾਟਕਾਂ ਵਿੱਚ ਜਿੰਨਾ ਸੰਵਾਦਾਂ ਦਾ ਅਹਿਮ ਸਥਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਬਿਰਤਾਂਤ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਉਣ ਅਤੇ ਪਾਤਰਾਂ ਦੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਨੂੰ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰਨ ਲਈ ਨਾਵਲ ਵਿੱਚ ਸੰਵਾਦ ਵੀ ਓਨਾ ਹੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਰੋਲ ਨਿਭਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਸ਼ਨੀ ਦੇ ਨਾਵਲ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਸ਼ੈਲੀ ਵਿਚ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਸ ਦੇ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਕਲਾਤਮਕਤਾ ਅਤੇ ਰੌਚਕਤਾ ਵਧਦੀ ਹੈ।
ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਰਚਨਾਵਾਂ[ਸੋਧੋ]
- ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ
- ਬੰਬੂਲ ਕੀ ਛਾਂਵ -1958
- ਡਾਲੀ ਨਹੀਂ ਫੂਲਤੀ -1960
- ਛੋਟੇ ਘੇਰੇ ਕਾ ਵਿਦਰੋਹ -1964
- ਏਕ ਸੇ ਮਕਾਨੋਂ ਕਾ ਸ਼ਹਿਰ - 1971
- ਯੁੱਧ - 1973
- ਸ਼ਰਤ ਕਾ ਕ੍ਯਾ ਹੁਆ? -1975
- 'ਬਿਰਾਦਰੀ ਤਥਾ ਅਨ੍ਯ ਕਹਾਨੀਆਂ -1977
- ਸੜਕ ਪਾਰ ਕਰਤੇ ਹੁਏ - 1979
- ਜਹਾਂਪਨਾਹ ਜੰਗਲ -1984
- ਚੋਣਵੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ-
- ਮੇਰੀਆਂ ਮਨਪਸੰਦ ਕਹਾਣੀਆਂ -1976 (ਰਾਜਪਾਲ ਐਂਡ ਸੰਨਜ਼, ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ)
- ਪ੍ਰਤੀਨਿਧ ਕਹਾਣੀਆਂ -1985 (ਰਾਜਕਮਲ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ, ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ)
- ਦਸ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧ ਕਹਾਣੀਆਂ -1997 (ਕਿਤਾਬਘਰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ, ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ)
- ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਕਹਾਣੀਆਂ (ਮੌਕਾਮੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ, ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ)
- ਸਮੁੱਚੀ ਕਹਾਣੀ-
- ਸਾਰੇ ਇੱਕ ਥਾਂ (ਦੋ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ) -1981 (ਨੈਸ਼ਨਲ ਪਬਲਿਸ਼ਿੰਗ ਹਾਊਸ, ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ)
- ਸੰਪੂਰਨ ਕਹਾਣੀਆਂ (ਦੋ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ)-2015 (ਸ਼ਿਲਪਾਯਨ, ਸ਼ਾਹਦਰਾ, ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ)
- ਨਾਵਲ-
- ਕਸਤੂਰੀ -1960 (ਹਿੰਦੀ ਪ੍ਰਚਾਰਕ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ, ਵਾਰਾਣਸੀ ਤੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ)
- ਪੱਥਰੋਂ ਮੇਂ ਬੰਦ ਅਵਾਜ਼ -1964 (ਅਨੁਭਵ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ, ਭੋਪਾਲ ਤੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ; ਨੈਸ਼ਨਲ ਪਬਲਿਸ਼ਿੰਗ ਹਾਊਸ, ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ 1980 ਵਿੱਚ 'ਏਕ ਲੜਕੀ ਕੀ ਡਾਇਰੀ' ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਨਾਲ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ) [1]
- ਕਾਲਾ ਜਲ -1965 (ਅੱਖਰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ, ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ; ਹੁਣ ਰਾਜਕਮਲ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ, ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਪੇਪਰਬੈਕ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ) [2]
- ਨਦੀ ਔਰ ਸਿਪੀਆਂ -1970 (ਰਾਜਕਮਲ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ, ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ; 1980 ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਭਾਤ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ, ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ 'ਫੂਲ ਤੋੜਨਾ ਮਨਾ ਹੈ' ਨਾਮ ਹੇਠ ਕੁਝ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਨਾਲ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ) [3]
- ਸਾਂਪ ਔਰ ਸੀੜੀ -1983 (ਨੈਸ਼ਨਲ ਪਬਲਿਸ਼ਿੰਗ ਹਾਊਸ, ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ 'ਸਨੇਕਸ ਐਂਡ ਲੈਡਰਜ਼' ਨਾਂ ਹੇਠ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ 'ਕਸਤੂਰੀ' ਨਾਵਲ ਦਾ ਸੋਧਿਆ ਹੋਇਆ ਸੰਸਕਰਣ) [4]
- ਯਾਦਾਂ
- ਸ਼ਾਲਵਾਨੋ ਕੇ ਦੀਪ -1966
- ਲੇਖ ਸੰਗ੍ਰਹਿ-
- ਏਕ ਸ਼ਹਿਰ ਮੇਂ ਸਪਨੇ ਬਿਕਤੇ ਹੈਂ - 1984
- ਨੈਨਾ ਕਭੀ ਨਾ ਦੀਠ -1993
- ਸੰਪਾਦਨ-
- ਇੰਟਰਵਿਊ (ਸਾਹਿਤਕ ਮੈਗਜ਼ੀਨ)
- ਸਮਕਾਲੀ ਭਾਰਤੀ ਸਾਹਿਤ
- ਕਹਾਣੀ
- ਸਮੁੱਚੀ ਰਚਨਾ
- ਸ਼ਾਨੀ ਰਚਨਾਵਲੀ (ਛੇ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ) -2015 (ਹਾਰਡਕਵਰ ਅਤੇ ਪੇਪਰਬੈਕ; ਸ਼ਿਲਪਾਯਨ, ਸ਼ਾਹਦਰਾ, ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ)
ਸ਼ਾਨੀ `ਤੇ ਕੇਂਦਰਿਤ ਸਾਹਿਤ[ਸੋਧੋ]
- ਇੰਟਰਵਿਊ (ਸ਼ਾਨੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਅੰਕ) - ਮਈ-ਜੂਨ 1996
- ਸ਼ਾਨੀ : ਆਦਮੀ ਔਰ ਅਦੀਬ -1996 (ਸੰਪਾਦਕ- ਜਾਨਕੀ ਪ੍ਰਸਾਦ ਸ਼ਰਮਾ, ਨੈਸ਼ਨਲ ਪਬਲਿਸ਼ਿੰਗ ਹਾਊਸ, ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ)
- ਸ਼ਾਨੀ (ਵਿਨਿਬੰਧ)-2007 (ਲੇਖਕ- ਜਾਨਕੀ ਪ੍ਰਸਾਦ ਸ਼ਰਮਾ, ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ, ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ)
- ਸਾਹਿਤ (ਨਵੰਬਰ 2011 - ਅਪ੍ਰੈਲ 2012, 'ਕਥਾਕਾਰ ਗੁਲਸ਼ੇਰ ਖਾਨ ਸ਼ਨੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼', ਸੰਪਾਦਕ - ਡਾ. ਐਮ. ਫ਼ਿਰੋਜ਼ ਅਹਿਮਦ)