ਪਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾ

ਪਾਲੀ (पालि; Pālī) ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਭਾਰਤ ਦੀ ਇੱਕ ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ। ਇਹ ਹਿੰਦ-ਯੂਰਪੀ ਭਾਸ਼ਾ-ਪਰਵਾਰ ਵਿੱਚ ਦੀ ਇੱਕ ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ। ਇਸਨੂੰ ਬੋਧੀ ਤ੍ਰਿਪਿਟਕ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪਾਲੀ, ਬ੍ਰਹਮੀ ਪਰਵਾਰ ਦੀਆਂ ਲਿਪੀਆਂ ਵਿੱਚ ਲਿਖੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ।

ਪਾਲੀ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਨਿਰੁਕਤੀ

ਪਾਲੀ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਿਉਤਪਤੀ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੇ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਮਤ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਕਿਸੇ ਨੇ ਇਸਨੂੰ ਪਾਠ ਸ਼ਬਦ ਨਾਲ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਨੇ ਪਾਇਡ (ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ) ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦਾ ਜਤਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਜਰਮਨ ਵਿਦਵਾਨ ਮੈਕਸ ਵੈਲੇਸਰ ਨੇ ਪਾਲੀ ਨੂੰ ਪਾਟਲੀ ਦਾ ਸੰਖਿਪਤ ਰੂਪ ਦੱਸਕੇ ਇਹ ਮਤ ਵਿਅਕਤ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਦਾ ਅਰਥ ਪਾਟਲੀਪੁਤਰ ਦੀ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਭਾਸ਼ਾ ਨਾਲ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਉਤਪੱਤੀਆਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਜਿਹਨਾਂ ਦੋ ਮਤਾਂ ਦੇ ਵੱਲ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦਾ ਜਿਆਦਾ ਝੁਕਾਉ ਹੈ, ਉਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇੱਕ ਤਾਂ ਹੈ ਪਂ.ਵਿਧੁਸ਼ੇਖਰ ਭੱਟਾਚਾਰੀਆ ਦਾ ਮਤ, ਜਿਸਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਪਾਲੀ, ਕਤਾਰ ਸ਼ਬਦ ਤੋਂ ਵਿਉਤਪੰਨ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਸ ਮਤ ਦਾ ਪ੍ਰਬਲ ਸਮਰਥਨ ਇੱਕ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਪਾਲੀ ਕੋਸ਼ ਅਭਿਧਾਨੱਪਦੀਪਿਕਾ (12ਵੀਂ ਸਦੀ ਈ.) ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਵਿੱਚ ਤੰਤੀ (ਤੰਤਰ), ਬੁੱਧਵਚਨ, ਪੰਤੀ (ਕਤਾਰ) ਅਤੇ ਪਾਲੀ ਇਸ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸਪਸ਼ਟ ਹੀ ਪਾਲੀ ਦਾ ਅਰਥ ਕਤਾਰ ਹੀ ਹੈ। ਪੂਰਵੋਕਤ ਦੋ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਲੀ ਦੇ ਜੋ ਪ੍ਰਯੋਗ ਮਿਲਦੇ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਵੀ ਇਸ ਅਰਥ ਨਾਲ ਸਾਰਥਕਤਾ ਸਿੱਧ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਬੁੱਧਵਚਨਾਂ ਦੀ ਕਤਾਰ ਜਾਂ ਪਾਠ ਦੀ ਕਤਾਰ ਦਾ ਅਰਥ ਬੁੱਧਘੋਸ਼ ਦੇ ਪ੍ਰਯੋਗਾਂ ਵਿੱਚ ਬੈਠ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਤਦ ਵੀ ਧੁਨੀਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕਤਾਰ ਸ਼ਬਦ ਨਾਲ ਪਾਲੀ ਦੀ ਵਿਉਤਪਤੀ ਨਹੀਂ ਬੈਠਾਈ ਜਾ ਸਕਦੀ। ਉਸ ਦੀ ਆਸ਼ਾ ਕਤਾਰ ਦੇ ਅਰਥ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਚੱਲਤ ਦੇਸ਼ੀ ਸ਼ਬਦ ਪਾਲੀ, ਪਾੱਠ, ਪਾਡੂ ਨਾਲ ਹੀ ਇਸ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਸਬੰਧ ਜੋੜਨਾ ਜਿਆਦਾ ਉਪਯੁਕਤ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪਾਲੀ ਸ਼ਬਦ ਪਿੱਛੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਵਿੱਚ ਵੀ ਪ੍ਰਚੱਲਤ ਹੋਇਆ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅਭਿਧਾਨੱਪਦੀਪਿਕਾ ਵਿੱਚ ਜੋ ਪਾਲੀ ਦੀ ਵਿਉਤਪਤੀ ਪਾਲੇਤੀ ਰੱਖਤੀਤੀ ਪਾਲੀ, ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਬਤਲਾਈ ਗਈ ਹੈ ਉਸ ਤੋਂ ਵੀ ਇਸ ਮਤ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਪਾਲੀ ਮਹਾਵਿਆਕਰਨ ਦੇ ਕਰਤਾ ਭਿਕਸ਼ੂ ਜਗਦੀਸ਼ ਕਸ਼ਿਅਪ ਨੇ ਪਾਲੀ ਨੂੰ ਕਤਾਰ ਦੇ ਅਰਥ ਵਿੱਚ ਲੈਣ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਇਤਰਾਜ਼ ਕੀਤੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਮੂਲ ਤ੍ਰਿਪਿਟਕ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਅਨੇਕ ਸਥਾਨਾਂ ਉੱਤੇ ਪ੍ਰਯੁਕਤ ਸਮ-ਅਰਥੀ ਸ਼ਬਦ ਤੋਂ ਵਿਉਤਪਨ ਦੱਸਣ ਦਾ ਜਤਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਸਮਰਾਟ ਅਸ਼ੋਕ ਦੇ ਭਾਬਰੂ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਵਿੱਚ ਤ੍ਰਿਪਿਟਕ ਦੇ ਧੰਮਪਰਿਆਏ ਸ਼ਬਦ ਸਥਾਨ ਉੱਤੇ ਮਾਗਧੀ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਧੰਮ ਪਲਿਆਏ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ ਬੁੱਧ-ਉਪਦੇਸ਼ ਜਾਂ ਵਚਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਕਸ਼ਿਅਪ ਜੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸ ਪਲਿਆਏ ਸ਼ਰਨ ਨਾਲ ਪਾਲੀ ਦੀ ਵਿਉਤਪਤੀ ਹੋਈ।

ਮੂਲ ਤ੍ਰਿਪਿਟਕ ਵਿੱਚ ਬੋਲੀ ਦਾ ਕਿਤੇ ਕੋਈ ਨਾਮ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ। ਪਰ ਬੁੱਧਘੋਸ਼ ਆਦਿ ਆਚਾਰੀਆਂ ਨੇ ਬੁੱਧ ਦੇ ਉਪਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਮਾਗਧੀ ਕਿਹਾ ਹੈ। ਵਿਸੁੱਧਿਮੱਗ ਅਤੇ ਮਹਾਵੰਸ ਵਿੱਚ ਇਸ ਮਾਗਧੀ ਨੂੰ ਸਭ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਦੀ ਮੂਲਭਾਸ਼ਾ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਸਥਾਨ ਉੱਤੇ ਪਾਲੀ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ 14 ਵੀਂ ਸਦੀ ਈ ਦੇ ਪੂਰਵ ਨਹੀਂ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ। ਹਾਂ, ਬੁੱਧਘੋਸ਼ ਨੇ ਅਠਕਥਾ ਦੇ ਆਪਣੇ ਟੀਕੇ ਵਿੱਚ ਵਿੱਚ ਪਾਲੀ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ ਬੋਲੀ ਦੇ ਅਰਥ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ, ਬੁੱਧਵਚਨ ਅਤੇ ਮੂਲ ਤ੍ਰਿਪਿਟਕ ਦੇ ਪਾਠ ਦੇ ਅਰਥ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਵੀ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਸ ਪਾਠ ਨੂੰ ਅਠਕਥਾ ਤੋਂ ਭਿੰਨ ਦਿਖਲਾਉਣ ਦੇ ਲਈ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਕਿਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਦੀ ਪਾਲੀ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ, ਪਰ ਅਠਕਥਾ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਹ ਗੱਲ ਨਾ ਹੀ ਪਾਲੀ ਵਿੱਚ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਅਠਕਥਾ ਵਿੱਚ ਆਈ ਹੈ। ਬੁੱਧਘੋਸ਼ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਕੁੱਝ ਪੂਰਵ ਲਿਖੇ ਗਏ ਦੀਪਵੰਸ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਉੱਤਰਕਾਲੀ ਮਹਾਵੰਸ ਆਦਿ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਪਾਲੀ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਅਰਥ ਪ੍ਰਯੋਗ ਨਾਲ ਸਮਾਂ ਪਾ ਕੇ ਪਾਲੀ ਸ਼ਬਦ ਉਸ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਲਈ ਵੀ ਕੀਤਾ ਜਾਣ ਲਗਾ।

ਪਾਲੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਮਧਯੁਗੀ ਆਰੀਆ ਬੋਲੀਆਂ

ਬੋਲੀ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਤੋਂ ਪਾਲੀ ਉਸ ਮਧਯੁਗੀ ਭਾਰਤੀ ਆਰੀਆ ਬੋਲੀ ਦਾ ਇੱਕ ਰੂਪ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਵਿਕਾਸ ਲਗਭਗ ਈ.ਪੂ. ਛੇਵੀਂ ਸਦੀ ਨਾਲ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਤੋਂ ਪੂਰਵ ਦੀ ਆਦਿਯੁਗੀ ਭਾਰਤੀ ਆਰੀਆ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਸਰੂਪ ਵੇਦਾਂ ਅਤੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ, ਉਪਨਿਸ਼ਦਾਂ ਅਤੇ ਰਾਮਾਇਣ, ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਵੈਦਿਕ ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਭਾਸ਼ਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਵੈਦਿਕ ਬੋਲੀ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਮੱਧਕਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦਾ ਭੇਦ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਨਿਮਨ ਗੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ:

ਧੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਰਿ, ਲ, ਐ, ਅਤੇ ਇਸ ਸਵਰਾਂ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ,

ਏ ਅਤੇ ਓ ਦੀ ਹ੍ਰਸਵ ਧੁਨੀਆਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ, ਸ਼, ਸ਼, ਸ ਇਸ ਤਿੰਨਾਂ ਊਸ਼ਮਾਂ ਦੇ ਸਥਾਨ ਉੱਤੇ ਕਿਸੇ ਇੱਕਮਾਤਰ ਦਾ ਅਤੇ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ,

ਵਿਸਰਗ ਦੀ ਉੱਕਾ ਅਣਹੋਂਦ ਅਤੇ ਅਸਵਰਣ ਸੰਯੁਕਤ ਵਿਅੰਜਨਾਂ ਨੂੰ ਅਸੰਯੁਕਤ ਬਣਾਉਣ ਅਤੇ ਸਵਰਣ ਸੰਜੋਗ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ।

ਵਿਆਕਰਨ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਤੋਂ

ਸੰਗਿਆ ਅਤੇ ਕਿਰਿਆ ਦੇ ਰੂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਦੋਵਚਨ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ

ਪੁਲਿੰਗ ਅਤੇ ਖੱਸੀ ਲਿੰਗ ਵਿੱਚ ਅਭੇਦ ਅਤੇ ਅਦਲ-ਬਦਲ;

ਕਾਰਕਾਂ ਅਤੇ ਕਿਰਿਆਰੂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਸੰਕੋਚ,

ਹਲੰਤ ਰੂਪਾਂ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ;

ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਵਿੱਚ ਪਰਸਮੈਪਦ, ਆਤਮਨੇਪਦ ਅਤੇ ਭਵਾਦਿ, ਅਦਾਦਿ ਗਣਾਂ ਦੇ ਭੇਦ ਦਾ ਲੋਪ।

ਇਹ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਮਧਯੁਗੀ ਭਾਰਤੀ ਆਰੀਆ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਆਮ ਲੱਛਣ ਹਨ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਉਹਨਾਂ ਲੋਕਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਿਹਨਾਂ ਦਾ ਸੁਪ੍ਰਚਾਰ ਉਕਤ ਮਿਆਦ ਤੋਂ ਕੋਈ ਦੋ ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਲ ਤੱਕ ਰਿਹਾ ਅਤੇ ਜਿਹਨਾਂ ਦਾ ਬਹੁਤ–ਸਾਰਾ ਸਾਹਿਤ ਵੀ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਕਾਲ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਬੋਲੀਆਂ ਦੇ ਭੇਦ

ਉਕਤ ਆਮ ਲੱਛਣਾਂ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਕਾਲ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਨਾਨਾ ਭੇਦ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਕਾਲ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਤੋਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਤਿੰਨ ਪੱਧਰ ਮੰਨੇ ਗਏ ਹਨ-

ਪ੍ਰਾਕਮੱਧਕਾਲੀ (ਈ.ਪੂ. 600 ਨਾਲ ਈ. ਸੰਨ 100 ਤੱਕ), ਅੰਤਰ ਮੱਧਕਾਲੀ (ਈ. ਸੰਨ 100 ਨਾਲ 600 ਤੱਕ) ਅਤੇ ਉੱਤਰ ਮੱਧਕਾਲੀ (ਈ.ਸੰਨ 600 ਨਾਲ 1000 ਤੱਕ)।

ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਭ ਜੁਗਾਂ ਦੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਆਮ ਨਾਮ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਪੱਧਰ ਦੀਆਂ ਬੋਲੀਆਂ ਦਾ ਸਰੂਪ ਅਸ਼ੋਕ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਸ਼ਸਤੀਆਂ ਅਤੇ ਪਾਲੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਦੂਸਰੇ ਪੱਧਰ ਦੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਮਾਗਧੀ, ਅਧਰਮਾਗਧੀ, ਸ਼ੌਰਸੇਨੀ ਅਤੇ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਹਨ ਜਿਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰਾ ਸਾਹਿਤ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਤੀਸਰੀ ਪੱਧਰ ਦੀਆਂ ਬੋਲੀਆਂ ਨੂੰ ਅਪਭਰੰਸ਼ ਅਤੇ ਅਵਹੱਠਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਹਨ।

ਦੇਸ਼ ਭੇਦ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਭੇਦ

ਦੇਸ਼ ਭੇਦ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਤੋਂ ਮੱਧਕਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਭੇਦ ਦੀ ਸਰਵਪ੍ਰਾਚੀਨ ਜਾਣ ਪਹਿਚਾਣ ਮੌਰਿਆ ਸਮਰਾਟ ਅਸ਼ੋਕ (ਈ.ਪੂ. ਤੀਸਰੀ ਸਦੀ) ਦੀਆਂ ਧਰਮਲਿਪੀਆਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਭੇਦ ਸਪਸ਼ਟ ਹਨ-ਪੂਰਬੀ, ਪੱਛਮੀ ਅਤੇ ਪੱਛਮ ਉਤਰੀ। ਪੂਰਬੀ ਬੋਲੀ ਦਾ ਸਰੂਪ ਧੋਲੀ ਅਤੇ ਜੌਗੜ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਸ਼ਸਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਰ ਦੇ ਸਥਾਨ ਉੱਤੇ ਲ ਅਤੇ ਆਕਾਰਾਂਤ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਕਰਤਾਕਾਰਕ ਇੱਕ ਵਚਨ ਦੀ ਵਿਭਕਤੀ 'ਏ' ਪ੍ਰਤਿਸ਼ਠਾਵਾਨ ਹੈ। ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਦੇ ਵਿਆਕਰਨਕਾਰਾਂ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੱਲਾਂ ਨੂੰ ਮਾਗਧੀ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਲੱਛਣਾਂ ਵਿੱਚ ਗਿਣਾਇਆ ਹੈ। ਵਿਆਕਰਨਕਾਰਾਂ ਦੇ ਮਤ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸ ਮਾਗਧੀ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਦਾ ਤੀਜਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਲੱਛਣ ਤਿੰਨਾਂ ਊਸ਼ਮ ਵਰਣਾਂ ਦੇ ਸਥਾਨ ਉੱਤੇ ਸ਼ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਹੈ। ਪਰ ਅਸ਼ੋਕ ਦੇ ਉਕਤ ਲੇਖਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਨਹੀਂ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਇੱਥੇ ਤਿੰਨਾਂ ਊਸ਼ਮਾਂ ਦੇ ਸਥਾਨ ਉੱਤੇ ਸ ਹੀ ਪ੍ਰਯੁਕਤ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਸ ਕਾਰਨ ਅਸ਼ੋਕ ਦੀ ਇਸ ਪੂਰਬੀ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਨੂੰ ਮਾਗਧੀ ਨਾ ਕਹਿਕੇ ਅਧਰਮਾਗਧੀ ਦਾ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਰੂਪ ਕਹਿਣਾ ਜਿਆਦਾ ਢੁਕਵਾਂ ਹੈ। ਪੱਛਮੀ ਬੋਲੀ ਭੇਦ ਦੀ ਤਰਜਮਾਨੀ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਗਿਰਨਾਰ ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ਸਤੀਆਂ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਰ ਅਤੇ ਲ ਦਾ ਭੇਦ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਹੈ। ਊਸ਼ਮਾਂ ਦੇ ਸਥਾਨ ਉੱਤੇ ਸ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਹੈ ਅਤੇ ਅਕਾਰਾਂਤ ਕਰਤਾ ਕਾਰਕ ਇੱਕ ਵਚਨ ਰੂਪ ਓ ਵਿੱਚ ਅੰਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੱਲਾਂ ਤੋਂ ਸਪਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਭਾਸ਼ਾ ਸ਼ੌਰਸੇਨੀ ਦਾ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਰੂਪ ਹੈ। ਪਛਮੀ ਉਤਰ ਦੀ ਬੋਲੀ ਦਾ ਰੂਪ ਸ਼ਹਬਾਜਗੜੀ ਅਤੇ ਮਾਨਸੇਰਾ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਸ਼ਸਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸ਼, ਸ਼, ਸ ਇਹ ਤਿੰਨਾਂ ਊਸ਼ਮ ਵਰਣ ਆਪਣੇ ਸਥਾਨ ਉੱਤੇ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਹਨ। ਕਿਤੇ-ਕਿਤੇ ਕੁੱਝ ਅਦਲ-ਬਦਲ ਦਿਸਣਯੋਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਰਕਾਰਿਯੁਕਤ ਸੰਯੁਕਤ ਵਰਣ ਵੀ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਗਿਅ ਅਤੇ ਨਿਅ ਦੇ ਸਥਾਨ ਉੱਤੇ ਰੱਞ, ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ (ਜਿਵੇਂ ਰੱਞੋ ੱਞ) ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਪ੍ਰਵ੍ਰਿਤੀਆਂ ਉਸ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਪੈਸ਼ਾਚੀ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਦਾ ਪੂਰਵ ਰੂਪ ਇੰਗਿਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ।

ਪਾਲੀ ਤਰਿਪਿਟਕ ਦਾ ਕੁੱਝ ਭਾਗ ਜ਼ਰੂਰ ਹੀ ਅਸ਼ੋਕ ਦੇ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਸਾਹਿਤਕ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਦੇ ਲਾਹੁਲੋਵਾਦ, ਮੋਨੇਇਯਸੁੱਤ ਆਦਿ ਸੱਤ ਪ੍ਰਕਰਣਾਂ ਦਾ ਚਰਚਾ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਭਾਬਰੂ ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ਸਤੀ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਪਰ ਉਪਲੱਬਧ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਅਸ਼ੋਕ ਦੇ ਪੂਰਬੀ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਸੰਬੰਧੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਦੀ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉੱਕਾ ਅਣਹੋਂਦ ਹੈ। ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪਾਲੀ ਬੋਲੀ ਦਾ ਸਰੂਪ ਗਿਰਨਾਰ ਪ੍ਰਸ਼ਸਤੀ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨਾਲ ਸਭ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਮੇਲ ਖਾਂਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਸ ਕਾਰਨ ਪਾਲੀ ਮੂਲ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪੂਰਵ ਦੇਸ਼ੀ ਨਹੀਂ, ਪਰ ਮੱਧਦੇਸ਼ੀ ਹੈ। ਜਿਸ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪਾਲੀ ਮਧਯੁਗੀ ਭਾਰਤੀ ਆਰੀਆ ਬੋਲੀ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਪੱਧਰ ਦੀ ਗਿਣੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਦੂਸਰੇ ਦੀ ਨਹੀਂ, ਉਹ ਹੈ ਉਸ ਵਿੱਚ ਵਿਚਕਾਰਲਾ ਅਘੋਸ਼ ਵਿਅੰਜਨਾਂ ਦੇ ਲੋਪ ਅਤੇ ਮਹਾਂਪ੍ਰਾਣ ਵਰਣਾਂ ਦੇ ਸਥਾਨ ਉੱਤੇ ਹ ਦੇ ਆਦੇਸ਼ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ। ਇਹ ਪ੍ਰਵ੍ਰਿਤੀਆਂ ਦੂਸਰੇ ਪੱਧਰ ਦੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਆਮ ਲੱਛਣ ਹਨ। ਹਾਂ, ਕਿਤੇ ਕਿਤੇ ਕ ਤ ਵਰਗੇ ਅਘੋਸ਼ ਵਰਣਾਂ ਦੇ ਸਥਾਨ ਉੱਤੇ ਗ ਦ ਆਦਿ ਸਘੋਸ਼ ਵਰਣਾਂ ਦਾ ਆਦੇਸ਼ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਇਹ ਇੱਕ ਤਾਂ ਅਲਪਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਉਹ ਪਹਿਲੇ ਪੱਧਰ ਦੀ ਉਕਤ ਮਰਿਆਦਾ ਦੇ ਅੰਦਰ ਟਾਕਰੇ ਤੇ ਉੱਤਰਕਾਲ ਦੀ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਦਾ ਲਖਾਇਕ ਹੈ।

ਪਾਲੀ ਬੋਲੀ ਅਤੇ ਮੱਧਕਾਲੀ ਭਾਰਤੀ ਆਰੀਆ ਬੋਲੀਆਂ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਧਿਆਨ ਦੇਣ ਲਾਇਕ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਕਾਸ ਜੋ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਤੋਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਉਹ ਠੀਕ ਨਹੀਂ। ਯਥਾਰਥ ਵਿੱਚ ਵੈਦਿਕ ਕਾਲ ਤੋਂ ਹੀ ਸਾਹਿਤਕ ਬੋਲੀ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਉਸ ਨਾਲ ਮਿਲਦੀ ਜੁਲਦੀ ਲੋਕ ਬੋਲੀ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਕਾਲ ਭੇਦ ਅਨੁਸਾਰ ਸਾਹਿਤਕ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਬੋਲੀਆਂ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਪਾਲੀ ਵੀ ਆਪਣੀ ਪੂਰੀ ਵਿਰਾਸਤ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਲੈ ਰਹੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਵਿੱਚ ਅਨੇਕ ਸ਼ਬਦਰੂਪ ਅਜਿਹੇ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਿਹਨਾਂ ਦਾ ਮੇਲ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਨਾਲ ਨਹੀਂ, ਪਰ ਵੇਦਾਂ ਦੀ ਬੋਲੀ ਨਾਲ ਬੈਠਦਾ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਨ ਵਜੋਂ-ਪਾਲੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤਾਂ ਵਿੱਚ ਤ੍ਰਤੀਆ ਬਹੁਵਚਨ ਦੇ ਦੇਵੇਰਭਿ, ਦੇਵੇਹਿ, ਵਰਗੇ ਰੂਪ ਮਿਲਦੇ ਹਨ। ਅਕਾਰਾਂਤ ਸੰਗਿਆਵਾਂ ਦੇ ਅਜਿਹੇ ਰੂਪਾਂ ਦੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਵਿੱਚ ਉੱਕਾ ਅਣਹੋਂਦ ਹੈ, ਪਰ ਵੈਦਿਕ ਵਿੱਚ ਦੇਵੇਰਭਿ, ਓਨਾ ਹੀ ਪ੍ਰਚਿਲਿਤ ਹੈ ਜਿਹਨਾਂ ਦੇਵੈ:। ਇਸ ਲਈ ਉਕਤ ਰੂਪ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਪਾਲੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤਾਂ ਵਿੱਚ ਵੈਦਿਕ ਬੋਲੀ ਤੋਂ ਹੀ ਆਈ ਮੰਨੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਉਸੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਪਾਲੀ ਵਿੱਚ ਯਮਾਮਸੇ, ਮਾਸਰੇ, ਕਾਤਵੇ ਆਦਿ ਅਨੇਕ ਰੂਪ ਅਜਿਹੇ ਹਨ ਜਿਹਨਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤਿਅਏ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਵਿੱਚ ਪਾਏ ਹੀ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੇ, ਪਰ ਵੈਦਿਕ ਬੋਲੀ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਹਨ। ਪਾਲੀ ਦੇ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਅਤੇ ਅਸ਼ੋਕ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਸ਼ਸਤੀਆਂ ਤੋਂ ਪੂਰਬ ਦਾ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ (ਲੋਕ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ) ਵਿੱਚ ਲਿਖਤੀ ਸਾਹਿਤ ਉਪਲੱਬਧ ਨਹੀਂ ਹੈ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਵਿਆਕਰਨਕਾਰਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸਹੂਲਤ ਲਈ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਨੂੰ ਕੁਦਰਤ ਮੰਨ ਕੇ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਵਿਆਕਰਨਾਤਮਕ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕੀਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਵਹਿਮ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਤੋਂ ਹੋਈ। ਪਾਲੀ ਦੇ ਕੱਚਾਨ, ਮੋੱਗੱਲਾਨ ਆਦਿ ਵਿਆਕਰਨਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਦੋਸ਼ ਨਹੀਂ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਉੱਥੇ ਬੋਲੀ ਦਾ ਵਰਣਨ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਨੂੰ ਕੁਦਰਤ ਮੰਨ ਕੇ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।

ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ - ਪਾਲੀ ਤੁੱਲ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ

ਹੇਠਾਂ ਕੁੱਝ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਤੁੱਲ ਪਾਲੀ ਸ਼ਬਦ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਹਨ -

ਸੰਸ੍ਕ੍ਰਿਤ -- ਪਾਲੀ

ਅਕ੍ਸ਼ਰ—ਅੱਖਰ

ਆਰ੍ਯ—ਅਰਿਯ

ਭਿਕ੍ਸ਼ੁ—ਭਿੱਖੁ

ਚਕ੍ਰ—ਚੱਕ

ਧਰ੍ਮ—ਧੰਮ

ਦੁ:ਖ -- ਦੁੱਖ

ਕਰ੍ਮ—ਕੰਮ

ਕਾਮ -- ਕਾਮ

ਕ੍ਸ਼ਤ੍ਰਿਯ -- ਖੱਤਿਯ

ਕ੍ਸ਼ੇਤ੍ਰ—ਖੇੱਤ

ਮਾਰ੍ਗ—ਮੱਗ

ਮੋਕ੍ਸ਼—ਮੋੱਖ

ਨਿਰ੍ਵਾਣ -- ਨਿੱਬਾਨ

ਸਰ੍ਵ—ਸੱਬ (all, whole)

ਸਤ੍ਯ—ਸੱਚ

ਹਵਾਲੇ

{{{1}}}