ਬਾਜਰਾ
| colspan=2 style="text-align: centerਬਾਜਰਾ | |
|---|---|
| |
| ਅਨਾਜ ਲਈ ਅਮਰੀਕਾ ਦਾ ਹਾਈਬ੍ਰਿਡ ਬਾਜਰਾ | |
| colspan=2 style="text-align: centerਵਿਗਿਆਨਿਕ ਵਰਗੀਕਰਨ | |
| ਜਗਤ: | Plantae |
| (unranked): | Angiosperms |
| (unranked): | Monocots |
| (unranked): | Commelinids |
| ਤਬਕਾ: | Poales |
| ਪਰਿਵਾਰ: | Poaceae |
| ਉੱਪ-ਪਰਿਵਾਰ: | Panicoideae |
| ਜਿਣਸ: | Pennisetum |
| ਪ੍ਰਜਾਤੀ: | P. glaucum |
| ਦੁਨਾਵਾਂ ਨਾਮ | |
| Pennisetum glaucum (L.)R.Br. | |
| Synonyms | |
|
Setariopsis glauca (L.) Samp. | |
ਬਾਜਰਾ (/ˈmɪlɪts/) ਛੋਟੇ-ਬੀਜ ਵਾਲੇ ਘਾਹਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਵਿਭਿੰਨ ਸਮੂਹ ਹੈ, ਜੋ ਚਾਰੇ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਭੋਜਨ ਲਈ ਅਨਾਜ ਦੀਆਂ ਫਸਲਾਂ ਜਾਂ ਅਨਾਜ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵ ਭਰ ਵਿੱਚ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਬਾਜਰੇ ਵਜੋਂ ਜਾਣੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਬਹੁਤੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ Paniceae ਕਬੀਲੇ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹਨ, ਪਰ ਕੁਝ ਬਾਜਰੇ ਕਈ ਹੋਰ ਟੈਕਸਾ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹਨ।
ਬਾਜਰੇ ਏਸ਼ੀਆ ਅਤੇ ਅਫਰੀਕਾ (ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਭਾਰਤ, ਮਾਲੀ, ਨਾਈਜੀਰੀਆ, ਅਤੇ ਨਾਈਜਰ ਵਿੱਚ) ਦੇ ਅਰਧ-ਉਪਖੰਡੀ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਫਸਲਾਂ ਹਨ, ਜੋ ਵਿਕਾਸਸ਼ੀਲ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਬਾਜਰੇ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਦਾ 97% ਹੈ।ਇਹ ਫਸਲ ਇਸਦੀ ਉਤਪਾਦਕਤਾ ਅਤੇ ਖੁਸ਼ਕ, ਉੱਚ-ਤਾਪਮਾਨ ਦੀਆਂ ਸਥਿਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਘੱਟ ਵਧਣ ਦੇ ਮੌਸਮ ਕਾਰਨ ਅਨੁਕੂਲ ਹੈ।
ਬਾਜਰੇ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਕਈ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਦੇਸੀ ਹਨ। ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਉਗਾਈ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਬਾਜਰੇ ਸੋਰਘਮ ਅਤੇ ਮੋਤੀ ਬਾਜਰੇ ਹਨ, ਜੋ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਅਫਰੀਕਾ ਦੇ ਕੁਝ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਫਸਲਾਂ ਹਨ। ਫਿੰਗਰ ਬਾਜਰਾ, ਪ੍ਰੋਸੋ ਬਾਜਰਾ, ਅਤੇ ਫੋਕਸਟੇਲ ਬਾਜਰਾ ਵੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਫਸਲਾਂ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਹਨ।
ਬਾਜਰੇ ਲਗਭਗ 7,000 ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੁਆਰਾ ਖਪਤ ਕੀਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸੰਭਾਵਤ ਤੌਰ 'ਤੇ "ਬਹੁ-ਫਸਲੀ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਤੇ ਘੁੱਗ ਵੱਸਦੇ ਖੇਤੀ ਸਮਾਜਾਂ ਦੇ ਉਭਾਰ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਭੂਮਿਕਾ ਹੈ।
ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਤਰਾਂ ਦੇ ਬਾਜਰੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਕਾਸ਼ਤ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਹਨ ਜੁਆਰ( sorghum),ਬਾਜਰਾ(pearl millet) ਤੇ ਰਾਗੀ(finger millet)[1]
ਪਰਲ ਮਿਲਟ (ਪੈਨਿਸੈਟਮ ਗਲੌਕਮ, ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਨਾਮ: Pearl millet) ਜਾਂ: ਮੋਤੀ ਬਾਜਰਾ, ਬਾਜਰੇ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਬੀਜੀ ਜਾਂਦੀ ਕਿਸਮ ਹੈ। ਇਹ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਫ਼ਰੀਕਾ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਉਪ-ਮਹਾਂਦੀਪ ਵਿੱਚ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਪੱਛਮੀ ਅਫ਼ਰੀਕਾ ਦੇ ਸਾਉਲ ਜ਼ੋਨ ਵਿੱਚ ਫਸਲੀ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਅਤੇ ਪਸ਼ੂ ਪਾਲਣ ਦਾ ਸੁਝਾਅ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਖੋਜਾਂ ਨੇ ਉੱਤਰੀ ਮਾਲੀ ਦੇ ਸਾਹਲ ਜ਼ੋਨ ਤੇ 2500 ਤੋਂ 2000 ਬੀ.ਸੀ. ਦੇ ਦਰਮਿਆਨੀ ਮੋਤੀ ਬਾਜਰੇ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇਹ ਫਸਲ ਫੈਲ ਗਈ ਅਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚੋਂ ਭਾਰਤ ਚਲੀ ਗਈ। ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੇ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 2000 ਬਿਲੀਅਨ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਹ ਭਾਰਤ ਦੁਆਰਾ 1500 ਬੀ.ਸੀ. ਤੱਕ ਹੌਲਰ ਦੀ ਸਾਈਟ ਤੋਂ ਪ੍ਰਮਾਣ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਫੈਲਿਆ ਹੈ। ਕਾਸ਼ਤ ਵੀ ਅਫ਼ਰੀਕਾ ਦੇ ਪੂਰਬੀ ਅਤੇ ਦੱਖਣੀ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਫੈਲ ਗਈ। ਨਾਈਜੀਰੀਆ ਦੇ ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬ ਹਿੱਸੇ (ਖ਼ਾਸ ਕਰਕੇ ਬੋਰੋਨੋ ਅਤੇ ਯੋਬੇ ਰਾਜਾਂ) ਵਿੱਚ ਪਰਾਲੀ ਬਾਜਰਾ ਉੱਗਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਉਸ ਖੇਤਰ ਦੇ ਸਥਾਨਕ ਪੇਂਡੂਆਂ ਲਈ ਭੋਜਨ ਦਾ ਮੁੱਖ ਸਰੋਤ ਹੈ। ਸੋਕੇ ਅਤੇ ਹੜ੍ਹ ਵਰਗੇ ਕਠੋਰ ਮੌਸਮੀ ਹਾਲਾਤ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਫਸਲ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। 1850 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਮੋਤੀ ਬਾਜਰੇ ਦੀ ਕਾਸ਼ਤ ਲਈ ਰਿਕਾਰਡ ਮੌਜੂਦ ਹਨ, ਅਤੇ 1960 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਫਸਲ ਬ੍ਰਾਜ਼ੀਲ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।
ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ 2023 ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆ ਰਾਹੀਂ ਬਾਜਰਿਆਂ ਦਾ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਾਲ ਘੋਸ਼ਣਾ ਕਰਵਾਉਣ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਬਾਹਾਂ ਹੈ।(2023 International year of Millets)[2]
ਕਾਸ਼ਤ [ਸੋਧੋ]
ਸੋਕੇ, ਘੱਟ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ, ਅਤੇ ਉੱਚ ਤਾਪਮਾਨ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪਰਲ ਬਾਜਰੇ ਨੂੰ ਵਧੀਆ ਢੰਗ ਨਾਲ ਢਾਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਉੱਚ ਖਾਰੇ ਜਾਂ ਘੱਟ ਪੀ ਐਚ ਦੇ ਨਾਲ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਚੰਗਾ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸਥਿਤੀਆਂ ਪ੍ਰਤੀ ਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਹ ਅਜਿਹੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵਧਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਹੋਰ ਅਨਾਜ ਦੀਆਂ ਫਸਲਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮੱਕੀ ਜਾਂ ਕਣਕ, ਨਹੀਂ ਬਚ ਸਕਦੇ। ਮੋਤੀ ਬਾਜਰੇ ਇੱਕ ਗਰਮੀਆਂ ਦੀ ਸਾਲਾਨਾ ਫਸਲ ਹੈ ਜੋ ਡਬਲ ਫਸਲ ਅਤੇ ਰੋਟੇਸ਼ਨ ਲਈ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਨੁਕੂਲ ਹੈ।
ਅੱਜ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਵਿੱਚ 260,000 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਜ਼ਮੀਨ ਉੱਤੇ ਮੋਤੀ ਬਾਜਰਾ ਉੱਗਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਬਾਜਰੇ ਦੀ ਕੁੱਲ ਉਤਪਾਦਨ ਦੇ ਲਗਭਗ 50% ਹਿੱਸੇ ਦਾ ਹੈ।
ਬਿਜਾਈ[ਸੋਧੋ]
ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਬਾਜਰੇ ਦੀ ਬਿਜਾਈ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧਿਆ ਸਮਾਂ ਜੁਲਾਈ ਦਾ ਮਹੀਨਾ ਹੈ। ਬੀਜ ਦੀ ਦਰ 1.5 ਕਿਲੋਗ੍ਰਾਮ ਪ੍ਰਤੀ ਏਕੜ ਹੈ।
ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਸੋਧੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਕਿਸਮਾਂ:[ਸੋਧੋ]
- PHB 2884
- PHB 2168
- PCB 164
- PHB 47
ਕੀੜੇ [ਸੋਧੋ]
- root bug (ਰੂਟ ਬੱਗ)
- grasshopper (ਟਿੱਡੀ)
ਬਿਮਾਰੀਆਂ[ਸੋਧੋ]
- Green ear / Downy mildew (ਗ੍ਰੀਨ ਕੰਨ)
- Grain smut (ਅਨਾਜ ਦਾ ਚਟਾਕ)
- Ergot (ਇਰਗਟ)
ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਵਿੱਚ ਬਾਜਰਾ[ਸੋਧੋ]
ਭਾਰਤ ਮੋਤੀ ਬਾਜਰੇ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਉਤਪਾਦਕ ਹੈ। ਰਾਜਸਥਾਨ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਉਤਪਾਦਨ ਵਾਲਾ ਰਾਜ ਹੈ।
ਬਾਜਰੇ ਦੀ ਨਾਸ਼ਤੇ ਵਿੱਚ ਵਰਤੋਂ[ਸੋਧੋ]
ਬਾਜਰੇ ਦੀ ਵਰਤਮਾਨ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਕਈ ਤਰਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰੋਸੈਸਡ ਖਾਧ ਪਦਾਰਥਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਈ ਅਨਾਜਾਂ ( ਰਾਗੀ, ਬਾਜਰਾ, ਮੱਕੀ ਆਦਿ) ਦਾ ਬਰੈਕਫਾਸਟ ਖਾਧ ਪਦਾਰਥ ਮੂਸਲੀ, ਕੂਕੀਜ਼ (ਖਤਾਈਆਂ) , ਡਬਲਰੋਟੀ ਆਦਿ ਵਿੱਚ ਵਰਤਣ ਦਾ ਰੁਝਾਣ ਵਧਿਆ ਹੈ ਤੇ ਹੋਰ ਵਧਾਉਣ ਦਾ ਪ੍ਰੋਤਸਾਹਨ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਕਈ ਫੂਡ ਪ੍ਰੋਸੈਸਿੰਗ ਸੰਗਲ਼ੀਆਂ ਬਣ ਗਈਆਂ ਹਨ ਜੋ ਇਸ ਦਾ ਲਾਭ ਕੰਮਾਂ ਰਹੀਆਂ ਹਨ।ਭਾਰਤ ਦਾ ਕੇਂਦਰੀ ਫੂਡ ਟੈਕਨਾਲੋਜੀ ਰੀਸਰਚ ਇੰਸਟੀਚਊਟ (CFTRI)[3] ਨਵੀਂ ਤਕਨੀਕਾਂ ਈਜਾਦ ਕਰਕੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਬਾਜਰਾ ਅਧਾਰਿਤ ਫੂਡ ਪਰੋਸੈਸਿੰਗ ਫ਼ੈਕਟਰੀਆਂ ਲਗਾਉਣ ਲਈ ਕਈ ਪ੍ਰੋਤਸਾਹਨ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਬਣਾਈਆਂ ਹਨ ਤੇ ਬਜਟ ਵਿੱਚ ਵਿੱਤੀ ਸਹਾਇਤਾ ਦਾ ਬੰਦੋਬਸਤ ਕੀਤਾ ਹੈ।[4][5]
ਹਵਾਲੇ[ਸੋਧੋ]
- ↑ "Union Budget 2023: FM calls millets Maa Anna. So what are their health benefits and why they can be a cheap staple". The Indian Express (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). 2023-02-01. Retrieved 2023-02-01.
- ↑ "2023 International Yrear of Millets" (PDF). Agricroop. Retrieved 1 February 2023.
- ↑ "MILLET BASED TECHNOLOGIES". cftri.res.in. Retrieved 2023-02-01.
- ↑ "Budget 2023: India to become the global hub for millets (Shree..." www.investindia.gov.in (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). Retrieved 2023-02-01.
- ↑ Bureau, The Hindu (2023-02-01). "Budget 2023 | Government to support Hyderabad-based millet institute as centre of excellence: FM Sitharaman". The Hindu (in Indian English). ISSN 0971-751X. Retrieved 2023-02-01.