ਭਾਰਤੀ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਕੋਸ਼
ਭਾਰਤ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਕੋਸ਼, "ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਅਕੈਡਮੀ ਆਫ਼ ਲੈਟਰਜ਼" ਭਾਰਤੀ ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ, ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਬਹੁ-ਖੰਡੀ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼ ਹੈ।
ਇਤਿਹਾਸ[ਸੋਧੋ]
1975 ਵਿਚ ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਦੀ ਜਨਰਲ ਕੌਂਸਲ ਦੀ ਸਾਲਾਨਾ ਮੀਟਿੰਗ ਵਿਚ ਈ.ਐਮ.ਜੇ.ਵੈਨਿਯੂਰ ਅਤੇ ਕੇ.ਐਮ.ਜਾਰਜ ਨੇ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਅਕਾਦਮੀ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਉਣੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਕਾਰਜਕਾਰੀ ਬੋਰਡ ਨੇ ਇੱਕ ਕਮੇਟੀ ਦਾ ਗਠਨ ਕਰਕੇ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਨੂੰ ਮਨਜ਼ੂਰੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸੁਨੀਤੀ ਕੁਮਾਰ ਚੈਟਰਜੀ (ਪ੍ਰਧਾਨ), ਕੇ. ਆਰ. ਸ੍ਰੀਨਿਵਾਸ ਅਯੰਗਰ (ਉਪ-ਪ੍ਰਧਾਨ), ਕੇ.ਐਮ.ਜਾਰਜ, ਵੀ.ਵਾਈ.ਕਾਂਤਕ, ਅਮ੍ਰਿਤ ਰਾਏ ਅਤੇ ਵਸੰਤ ਬਾਪਤ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਨੂੰ ਵੇਖਣ ਲਈ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ। ਵਿਸ਼ਵਕੋਸ਼ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਕੋਸ਼ ਹੋਣਾ ਸੀ ਜੋ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਸਾਹਿਤਕ ਅੰਦੋਲਨਾਂ, ਮਹਾਨ ਲੇਖਕਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਰਚਨਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੰਦਾ ਸੀ ਜੋ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦਰ ਪੀੜ੍ਹੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਜਰੂਰਤ ਅਨੁਸਾਰ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ 12,000 ਐਂਟਰੀਆਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਅਤੇ ਅੰਤਮ ਨਤੀਜੇ ਅਨੁਸਾਰ 2 ਖੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਸੀ ਤੇ ਜਿਸ ਦੇ ਪੰਨਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਲਗਭਗ 1000 ਸੀ। ਚੁਣੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਅਤੇ ਲੇਖਕਾਂ ਦੀ ਸੀਮਾ ਨੂੰ ਸਲਾਹਕਾਰ ਬੋਰਡ ਦੇ ਸਲਾਹ-ਮਸ਼ਵਰੇ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਸੀ। ਇਸ ਵਿਚ ਇਕ ਮੁੱਖ ਸੰਪਾਦਕ ਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਦੀ ਸਮੁੱਚੀ ਯੋਜਨਾਬੰਦੀ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਕਰਨ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਹੋਵੇਗੀ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਪੂਰਾ ਹੋਣ ਲਈ ਵਿਚਾਰੀ ਗਈ ਮਿਆਦ ਪੰਜ ਸਾਲ ਸੀ। ਕੇ.ਐਮ.ਜਾਰਜ ਨੂੰ ਇਹ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਕਮੇਟੀ ਨੇ ਸਿਫਾਰਸ਼ ਕੀਤੀ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਮੰਤਵ ਲਈ ਇਕ ਸੰਪਾਦਕੀ ਇਕਾਈ ਤ੍ਰਿਵੇਂਦਰਮ ਵਿਖੇ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ।
ਸਾਰਾ ਕਾਰਜਕਾਰੀ ਬੋਰਡ, ਅਕਾਦਮੀ ਦੁਆਰਾ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸਾਰੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਨੁਮਾਇੰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਕੇ, ਇੱਕ ਸੰਪਾਦਕੀ ਬੋਰਡ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਇੱਕ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਸੰਚਾਲਨ ਕਮੇਟੀ ਵੀ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਸੀ। ਇੱਕ ਵਾਰ ਜਦੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਿਫਾਰਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ, ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਲਾਂਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।
ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਦੀਆਂ ਸੂਚੀਆਂ ਨੂੰ ਜੋੜਣ ਦਾ ਕੰਮ ਜਾਰੀ ਹੈ, ਜਨਰਲ ਕੌਂਸਲ ਦੇ ਬਾਰੇ ਅਸੰਤੋਸ਼ ਉਭਰਿਆ ਹੈ। ਤ੍ਰਿਵੇਂਦਰਮ ਵਿਖੇ ਵਿਸ਼ਵਕੋਸ਼ ਇਕਾਈ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗਾਉਣ ਦੀ ਬੁੱਧੀ 'ਤੇ ਸਵਾਲ ਉਠਾਏ ਗਏ। ਮਸਲਿਆਂ ਦੇ ਹੱਲ ਲਈ, 1976 ਵਿਚ ਕਾਰਜਕਾਰੀ ਬੋਰਡ ਦੀ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਬੈਠਕ ਬੁਲਾਈ ਗਈ ਸੀ ਤਾਂ ਜੋ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ਦੀ ਮੁੜ ਜਾਂਚ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕੇ ਅਤੇ ਬੋਰਡ ਨੇ ਵਿਸ਼ਵਕੋਸ਼ ਇਕਾਈ ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਤਬਦੀਲ ਕਰਨ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ਜਦੋਂ ਜਾਰਜ ਨੇ ਇਸ ਤਬਦੀਲੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੁੱਖ ਸੰਪਾਦਕ ਵਜੋਂ ਜਾਰੀ ਰਹਿਣ ਵਿਚ ਅਸਮਰੱਥਾ ਜ਼ਾਹਰ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਸੀਤਾਨਸ਼ੂ ਯਸ਼ਾਸਚੰਦਰ ਨੂੰ 1977 ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਲੈਣ ਲਈ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਇਹ ਸੰਪਾਦਕੀ ਤਬਦੀਲੀ ਵਿਸ਼ਵਕੋਸ਼ ਦੇ ਅਕਾਰ ਵਿਚ ਤਬਦੀਲੀ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਸੀ, ਜਿਸਦਾ ਘੇਰਾ ਹੁਣ ਕਲਪਨਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਸ਼ਾਇਦ 3,000 ਪੰਨਿਆਂ ਦੇ ਉੱਪਰ ਵੱਲ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਖੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਇਕੱਤਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। 1978 ਵਿਚ ਕਾਰਜਕਾਰੀ ਬੋਰਡ ਨੇ ਉਮਾਸ਼ੰਕਰ ਜੋਸ਼ੀ (ਪ੍ਰਧਾਨ), ਵਿਨਾਇਕਾ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਗੋੱਕਕ (ਉਪ-ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ), ਕੇ. ਆਰ. ਸ੍ਰੀਨਿਵਾਸ ਅਯੰਗਰ, ਵੀ. ਵਾਈ. ਕਾਂਤਕ, ਵਸੰਤ ਬਾਪਤ ਅਤੇ ਵਿਦਿਆ ਨਿਵਾਸ ਮਿਸ਼ਰਾ ਦੀ ਇਕ ਸੰਚਾਲਨ ਕਮੇਟੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਦਿਆਂ ਕਾਰਜਕਾਰੀ ਬੋਰਡ ਨੇ ਆਪਣਾ ਸੰਪਾਦਕੀ ਕਾਰਜ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਆਇਯਂਗਰ ਨੇ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਕਿ ਵਿਸ਼ਵਕੋਸ਼ ਅਕਾਦਮੀ ਦੁਆਰਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ "ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ" ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਹੋਣ ਵਿੱਚ ਕਈਂ ਸਾਲ ਲੱਗ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਯਾਸਾਸਚੰਦਰ ਵਧੇਰੇ ਆਸ਼ਾਵਾਦੀ ਸਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਯਕੀਨ ਸੀ ਕਿ ਤਿੰਨੋਂ ਖੰਡ 1982 ਤੱਕ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਕੀਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਸਨ। 1982 ਵਿਚ ਜਦੋਂ ਉਹ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਅਤੇ ਅਕਾਦਮੀ ਤੋਂ ਪਿੱਛੇ ਹਟ ਗਿਆ, ਉਦੋਂ ਤਕ ਇਕ ਵੀ ਖੰਡ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਅਮਰੇਸ਼ ਦੱਤਾ 1984 ਵਿਚ ਨਵੇਂ ਮੁੱਖ ਸੰਪਾਦਕ ਵਜੋਂ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ। ਸੰਪਾਦਕੀ ਸਟਾਫ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਖਾਸ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਜਾਂ ਜ਼ੋਨਾਂ ਲਈ ਐਡਹਾਕ ਅਧਾਰ 'ਤੇ ਭਰਤੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਕੰਮ ਤੇਜ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਕੋਸ਼ ਸਾਰੀਆਂ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਗਿਣਤੀਆਂ ਨੂੰ ਪਛਾੜ ਦਿੰਦਾ ਹੈ,ਇਸ ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਅਤੇ ਅੰਤਮ ਰੂਪਾਂ ਦੇ ਛੇ ਖੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ।[1]
- ↑ Rao, D. S. (2004). Five Decades: The National Academy of Letters, India : a Short History of Sahitya Akademi. New Delhi: Sahitya Akademi. pp. 107–110. ISBN 978-81-260-2060-7.