ਮਾਗਹੀ ਨਾਵਲ
ਮਾਗਹੀ (ਮਾਗਧੀ) ਵਿਚਲਾ ਕਾਵਿ ਸਾਹਿਤ ਜਿੰਨਾ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਅਤੇ ਅਮੀਰ ਹੈ ਓਨਾ ਗੱਦ ਸਾਹਿਤ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਹੋਰ ਭਾਰਤੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਾਂਗ ਮਾਗਹੀ ਵਿਚ ਵੀ ਗੱਦ ਸਾਹਿਤ 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ। ਪਰ ਮਾਗਹੀ ਸਾਹਿਤਕ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਮਾਗਹੀ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਨਾਵਲ ਜਾਂ ਲੰਮੀ ਕਹਾਣੀ ‘ਸੁਨੀਤਾ’ (1928) ਵੀਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਤੀਜੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਛਪੀ। ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਹੁਣ ਤੱਕ ਤਿੰਨ ਦਰਜਨ ਤੋਂ ਵੱਧ ਮਾਗਹੀ ਨਾਵਲ ਲਿਖੇ ਜਾ ਚੁੱਕੇ ਹਨ ਅਤੇ ਮਾਗਹੀ ਨਾਵਲ[1] ਲਗਾਤਾਰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ।
ਮਾਗਹੀ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਨਾਵਲ[ਸੋਧੋ]
‘ਸੁਨੀਤਾ’ ਦੀ ਰਚਨਾ 1927 ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਸੀ। ਮਾਗਹੀ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਬਹੁਤੇ ਵਿਦਵਾਨ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਇਸ ਨੂੰ ਮਾਗਹੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਨਾਵਲ ਮੰਨਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਕੁਝ ਲੋਕ 1893 ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਅੰਬਿਕਾਦੱਤ ਦੇ ਨਾਵਲ ‘ਆਚਾਰੀਆ ਵ੍ਰਿਤੰਤ’ ਦੀ ਵੀ ਚਰਚਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਲੇਖਕ ਨੇ ਮਾਗਹੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਭਰਪੂਰ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਹੈ।[2] ਅੰਬਿਕਾਦੱਤ ਵਿਆਸ ਦਾ ਇਹ ਨਾਵਲ ਪੁਸਤਕ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮਾਸਿਕ ਮੈਗਜ਼ੀਨ 'ਪੀਯੂਸ਼ ਪ੍ਰਵਾਹ' ਦੇ 1884 ਦੇ ਅੰਕ ਵਿੱਚ ਲੜੀਵਾਰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਉਪਨਾਮ ਮਾਗਹੀ ਵਿਚ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਹੀਂ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ 'ਸੁਨੀਤਾ' ਨੂੰ ਮਾਗਹੀ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਨਾਵਲ ਮੰਨਣਾ ਤੱਥ ਅਧਾਰਿਤ ਹੈ। ਜਿੱਥੋਂ ਤੱਕ ਇਸ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਦੇ ਸਾਲ ਦਾ ਸਬੰਧ ਹੈ, ਇਸ ਦੇ ਲੇਖਕ ਜੈਨਾਥ ਪਤੀ ਨੇ 1928 ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਆਪਣੇ ਦੂਜੇ ਨਾਵਲ 'ਫੂਲ ਬਹਾਦਰ' ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਸੁਨੀਤਾ ਦੀ ਰਚਨਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਕਾਹਲੀ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਸੀ ਅਤੇ ਬਿਨਾਂ ਸਬੂਤਾਂ ਨੂੰ ਸਹੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਵੇਖੇ ਛਪਣ ਲਈ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।[3] ਇਹ ਸੁਝਾਅ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸੁਨੀਤਾ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਜਨਵਰੀ-ਫਰਵਰੀ 1928 ਵਿੱਚ ਰਚਿਆ ਅਤੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਦੀ ਸਮੀਖਿਆ ਅਪ੍ਰੈਲ 1928 ਦੇ ‘ਮਾਡਰਨ ਰੀਵਿਊ’ ਵਿੱਚ ਛਪੀ ਸੀ।[4] ਜਿਸ ਨੂੰ ਸੁਨੀਤੀ ਕੁਮਾਰ ਚੈਟਰਜੀ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਸੀ। ਅਫ਼ਸੋਸ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਨਾਵਲ ਦੀ ਕਾਪੀ ਹੁਣ ਉਪਲਬਧ ਨਹੀਂ ਹੈ।
ਸਮਕਾਲੀ ਮਾਗਹੀ ਨਾਵਲ[ਸੋਧੋ]
‘ਸੁਨੀਤਾ’ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਮਾਗਹੀ ਨਾਵਲ ਲਿਖਣ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਅੱਜ ਵੀ ਸਮਕਾਲੀ ਮਾਗਹੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਕਾਇਮ ਹੈ। ਮਾਗਹੀ ਦਾ ਦੂਜਾ ਨਾਵਲ ‘ਫੂਲ ਬਹਾਦਰ’ ਪਹਿਲੀ ਅਪਰੈਲ 1928 ਨੂੰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਦੇ ਲੇਖਕ ਵੀ ਬਾਬੂ ਜੈਨਾਥ ਪੱਤੀ ਹਨ। ਜੈਨਾਥ ਪਤੀ ਦਾ ਇਕ ਹੋਰ ਨਾਵਲ 'ਗਹਨੀਤ' ਸ਼ਾਇਦ 1937 ਵਿਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਸ ਨਾਵਲ ਤੋਂ ਤਕਰੀਬਨ ਦੋ ਦਹਾਕਿਆਂ ਬਾਅਦ 1958 ਵਿੱਚ ਡਾ: ਰਾਮ ਪ੍ਰਸਾਦ ਸਿੰਘ ‘ਸਮੱਸਿਆ’ ਨਾਂ ਦਾ ਨਾਵਲ ਲੈ ਕੇ ਆਏ ਪਰ ਮਾਗਹੀ ਨਾਵਲ ਲਿਖਣ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਨੇ ਸੱਤਰਵਿਆਂ ਵਿੱਚ ਜ਼ੋਰ ਫੜ੍ਹਿਆ। ਜਦੋਂ 1962 ਵਿੱਚ ਰਾਜਿੰਦਰ ਕੁਮਾਰ ਦੀ ‘ਬੀਸੇਸਰਾ’ ‘ਯੁਧਿਆ’, 1965 ਵਿੱਚ ਡਾ: ਰਾਮਾਨੰਦਨ ਦੀ ‘ਆਦਮੀ ਆ ਦੇਉਤਾ’, 1968 ਵਿੱਚ ਬਾਬੂਲਾਲ ਮਧੂਕਰ ਦੀ ‘ਰਾਮਰਤੀਆ’ ਛਪੀ।[5] ਨਵੰਬਰ 1967 ਤੋਂ ਮਾਰਚ 1969 ਤੱਕ ਦੇ ਮਾਗਹੀ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ‘ਬਿਹਾਨ’ ਦੇ ਅੰਕ ਵਿੱਚ ਡਾ: ਦਵਾਰਕਾ ਪ੍ਰਸਾਦ ਦਾ ਨਾਵਲ ‘ਮੋਨਮਿਮਾ’ ਲੜੀਵਾਰ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਛਪਿਆ। ਡਾ: ਸ਼੍ਰੀਕਾਂਤ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਨੇ ‘ਟੈਟੂ’ ਨਾਵਲ 1967 ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਪਰ ਇਹ 1978 ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਇਆ।[6]
ਮਾਗਹੀ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਨਾਵਲ ਹਨ: ਸਾਂਵਲੀ (ਸ਼ਸ਼ੀਭੂਸ਼ਣ ਉਪਾਧਿਆਏ 'ਮਧੁਕਰ, 1977), ਚੁਟਕੀ ਭਰ ਸੇਨੂਰ (ਸਤੇਂਦਰ ਜਮਾਲਪੁਰੀ, 1978), ਅਛਰਾਂਗ (ਪ੍ਰੋ. ਰਾਮਨਰੇਸ਼ ਪ੍ਰਸਾਦ ਵਰਮਾ, 1980), ਬਸ ਏਕੇ ਰਾਹ (ਕੇਦਾਰ 'ਅਜੇਯਾ', 1983), ਨਰਕ ਸਰਗਾ ਧਰਤੀ (ਡਾ. ਰਾਮ ਪ੍ਰਸਾਦ ਸਿੰਘ, 1987), ਧੂਮੇਲ ਧੋਤੀ (ਰਾਮਵਿਲਾਸ 'ਰਾਜਕਨ', 1995), ਜ਼ੂਲੋਜੀਕਲ ਫੈਡਰੇਸ਼ਨ (ਮੁਨੀਲਾਲ ਸਿਨਹਾ 'ਸਿਸਮ', 1995), ਅਲਗੰਥਵਾ (ਬਾਬੂਲਾਲ ਮਧੂਕਰ, 2001), ਤਾਰਾ, ਰਮਨਾਰਾਯਨ 2011) ਅਤੇ ਖਾਂਟੀ ਕਿਕਟੀਆ (ਅਸ਼ਵਨੀ ਕੁਮਾਰ ਪੰਕਜ, 2018) ਆਦਿ।
ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਨਾਵਲ ਹਨ- ਚੰਦਰਸ਼ੇਖਰ ਸ਼ਰਮਾ ਦਾ 'ਹਾਇ ਰੇ ਊ ਦਿਨ', 'ਸਿਧਾਰਥ' ਅਤੇ 'ਸਾਕਲਿਆ', ਉਪਮਾ ਦੱਤ ਦਾ 'ਪਿਆਕੜ', ਡਾ: ਰਾਮ ਪ੍ਰਸਾਦ ਸਿੰਘ ਦਾ 'ਬਾਰ ਕੇ ਤਰਤੀ ਮੈਂ', 'ਸਰਦ ਰਾਜਕੁਮਾਰ' ਅਤੇ 'ਮੇਧਾ', ਆਚਾਰੀਆ ਸਚਿਦਾਨੰਦ ਦੀ 'ਬਾਬੂਆਨੀ ਅੰਤਾਂਨ ਛੋੜ' (2004), ਪਰਮੇਸ਼ਵਰੀ ਸਿੰਘ 'ਅਨਪੜ੍ਹ' ਦਾ 'ਬਾਬਾ ਮਾਟੋਖਰ ਦਾਸ', ਮੁਨੀਲਾਲ ਸਿਨਹਾ ਦਾ 'ਗੋਚਰ ਕੇ ਰੰਗ ਗੋਰੂ-ਗੋਰਖੀਆਂ ਦਾ ਸੰਗ', ਮੁਨੀਲਾਲ ਸਿਨਹਾ ਦਾ 'ਸੀਸਮ', ਰਾਮਬਾਬੂ ਸਿੰਘ 'ਲਮਗੋਡਾ' ਦਾ ‘ਉਨੱਤੀਸਵਾਂ ਵਿਆਸ’ ਅਤੇ ‘ਟੁਨ-ਟੁਨਮੇ-ਟੁਨ’ ਪਰਮੇਸ਼ਵਰੀ ਸਿੰਘ ‘ਅਨਪੜ੍ਹ’ ਦੀ ‘ਸ਼ਾਲੀਸ’ (2006) ਆਦਿ।
ਹੋਰ ਦੇਖੋ[ਸੋਧੋ]
- ਸੁਨੀਤਾ-ਮਾਗਹੀ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਨਾਵਲ
- ਮਾਗਹੀ ਸਾਹਿਤਕਾਰ
- ਮਾਗਹੀ ਦਾ ਭਾਸ਼ਾਈ ਰੂਪ ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ ਸਾਹਿਤਕ ਵਿਕਾਸ
- ਮਾਗਹੀ ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ
- ਮਾਗਹੀ ਪ੍ਰਸੰਨ
- ਸਮਕਾਲੀ ਮਾਗਹੀ ਸਾਹਿਤ
- ਮਾਗਹੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਸਾਹਿਤ
- ਮਾਗਹੀ ਮੈਗਜ਼ੀਨ
- ਮਾਗਹੀ—ਲੰਜਰ
ਹਵਾਲੇ[ਸੋਧੋ]
- ↑ मगही का भाषिक स्वरुप और उसका साहित्यिक विकास http://www.ignca.nic.in/coilnet/mg005.htm Archived 20 May 2015[Date mismatch] at the Wayback Machine.
- ↑ डा. भरत सिंह, मगही उपन्यास: रचना आउ विकास (मगही भाषा का इतिहास एवं इसकी दिशा और दशा, 2012, पृ. 40)
- ↑ मुखबंध: जयनाथ पति, फुल बहादुर, पृष्ठ 18 https://books.google.co.in/books?id=Q1dYDwAAQBAJ& Archived 30 April 2018[Date mismatch] at the Wayback Machine.
- ↑ ‘द मॉडर्न रिव्यू’, अंक 43, अप्रैल 1928, कलकत्ता विश्वविद्यालय, कलकत्ता, पृष्ठ 430
- ↑ मगही साहित्य का इतिहास, मगही अकादमी, 1998
- ↑ मगही उपन्यास http://magahi-sahitya.blogspot.in/2006/09/blog-post_115818807205973637.html Archived 25 April 2018[Date mismatch] at the Wayback Machine.