ਰਿਸ਼ਭਾਪ੍ਰਿਆ
ਰਿਸ਼ਭਪ੍ਰਿਆ ਕਰਨਾਟਕ ਸੰਗੀਤ (ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ ਦਾ ਸੰਗੀਤਕ ਪੈਮਾਨਾ) ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਰਾਗ ਹੈ। ਇਹ ਕਰਨਾਟਕ ਸੰਗੀਤ ਦੀ 72ਵੀਂ ਮੇਲਾਕਾਰਤਾ ਰਾਗ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿੱਚ 62ਵਾਂ ਮੇਲਾਕਾਰਤਾ ਰਾਗ ਹੈ। ਇਹ ਪ੍ਰਤੀ ਮੱਧਯਮ ਚਾਰੁਕੇਸੀ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ 26ਵਾਂ ਮੇਲਾਕਾਰਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਕਰਨਾਟਕ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਮੁਥੁਸਵਾਮੀ ਦੀਕਸ਼ਿਤਰ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਰਤੀਪ੍ਰਿਆ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਬਣਤਰ ਅਤੇ ਲਕਸ਼ਨ
[ਸੋਧੋ]
ਇਹ 11ਵੇਂ ਚੱਕਰ ਰੁਦਰ ਵਿੱਚ ਦੂਜਾ ਰਾਗ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਨਾਮ ਰੁਦਰ-ਸ਼੍ਰੀ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਸੁਰ ਸੰਗਤੀਆਂ ਸ ਰੀ ਗੁ ਮੀ ਪਾ ਧਾ ਨੀ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਆਰੋਹਣ-ਅਵਰੋਹਣ ਬਣਤਰ (ਚਡ਼੍ਹਦੇ ਅਤੇ ਉਤਰਦੇ ਪੈਮਾਨੇ) ਹੇਠ ਦਿੱਤੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੈ (ਹੇਠਾਂ ਸੰਕੇਤ ਅਤੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਵੇਰਵਿਆਂ ਲਈ ਕਰਨਾਟਕ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਸਵਰ ਵੇਖੋ):
- ਆਰੋਹਣਃ ਸ ਰੇ2 ਗ3 ਮ2 ਪ ਧ1 ਨੀ2 ਸੰ[a]
- ਅਵਰੋਹਣਃ ਸੰ ਨੀ2 ਧ1 ਪ ਮ2 ਗ3 ਰੇ2 ਸ[b]
ਇਹ ਸਕੇਲ ਚੱਤੂਸ਼ਰੁਤੀ ਰਿਸ਼ਭਮ, ਅੰਤਰ ਗੰਧਾਰਮ, ਪ੍ਰਤੀ ਮੱਧਮਮ, ਸ਼ੁੱਧ ਧੈਵਤਮ ਅਤੇ ਕੈਸੀਕੀ ਨਿਸ਼ਾਦਮ ਸੁਰਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਇੱਕ ਮੇਲਾਕਾਰਤਾ ਰਾਗ ਹੈ, ਇਸ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਇੱਕ ਸੰਪੂਰਨਾ ਰਾਗ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਅਰੋਹ-ਅਵਰੋਹ (ਚੜ੍ਹਦੇ-ਉਤਰਦੇ ਪੈਮਾਨੇ) ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਸੁਰ ਮਤਲਬ ਸੱਤ ਲਗਦੇ ਹਨ।
ਜਨਿਆ ਰਾਗਮ
[ਸੋਧੋ]ਕੁਝ ਛੋਟੇ ਜਨਯ ਰਾਗ (ਪ੍ਰਾਪਤ ਸਕੇਲ) ਰਿਸ਼ਭਪ੍ਰਿਆ ਨਾਲ ਜੁਡ਼ੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਰਿਸ਼ਭਪ੍ਰਿਆ ਅਤੇ ਹੋਰ 71 ਮੇਲਾਕਾਰਤਾ ਰਾਗਾਂ ਦੇ ਸਾਰੇ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਕੇਲਾਂ ਲਈ ਜਨਯ ਰਾਗਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਵੇਖੋ।
ਰਚਨਾਵਾਂ
[ਸੋਧੋ]ਕੁਝ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ ਜਿਹੜੀਆਂ ਰਿਸ਼ਭਪ੍ਰਿਆ'ਚ ਵਿੱਚ ਰਚੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨਃ
- ਕੋਟੇਸ਼ਵਰ ਅਈਅਰ ਦੁਆਰਾ ਘਾਨਾ ਨਯਾ ਦੇਸੀਕਾ
- ਮੁਥੂਸਵਾਮੀ ਦੀਕਸ਼ਿਤਰ ਦੁਆਰਾ ਮਾਰਾ ਰਤੀਪ੍ਰਿਯਮ
- ਡਾ. ਐਮ. ਬਾਲਾਮੁਰਲੀਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੁਆਰਾ ਨੰਦੀਸਮ ਵੰਦੇ
- ਵੀਨੇ ਸ਼ੇਸ਼ਨਾ ਦੁਆਰਾ ਇੰਟਾ ਸੋਧਨਮੁਲਕੂ
- ਤਿਆਗਰਾਜ ਦੁਆਰਾ ਮਹਿਮਾ ਡਕਿੰਚੂ
- ਡੀ. ਪੱਟਾਮਲ ਦੁਆਰਾ ਪੰਨੀਰੂ ਕਾਈਆਨੇ
- ਮੈਸੂਰ ਵਾਸੁਦੇਵਾਚਾਰੀਆਰ ਦੁਆਰਾ ਮਹਾਤਮੂਲੇ ਥੇਲਿਯਾਲਰੂ
ਸਬੰਧਤ ਰਾਗਮ
[ਸੋਧੋ]ਇਹ ਭਾਗ ਇਸ ਰਾਗ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਕ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਪਹਿਲੂ ਨੂੰ ਕਵਰ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਰਿਸ਼ਭਪ੍ਰਿਆ 'ਚ ਲੱਗਣ ਵਾਲੇ ਸੁਰ ਜਦੋਂ ਪੰਚਮ ਤੋਂ ਗ੍ਰਹਿ ਭੇਦਮ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾਲ ਤਬਦੀਲ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਇੱਕ ਹੋਰ ਮੇਲਾਕਾਰਤਾ ਰਾਗ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਨਾਮ ਕੋਕਿਲਾਪ੍ਰਿਆ ਹੈ। ਗ੍ਰਹਿ ਭੇਦਮ ਕਿਸੇ ਰਾਗ ਵਿੱਚ ਸ਼ਡਜਮ ਨੂੰ ਅਗਲੇ ਸੁਰ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਅਗਲੇ ਸੁਰਾਂ ਦੀ ਆਵਿਰਤੀ ਨੂੰ ਇੱਕੋ ਜਿਹਾ ਰੱਖਣ ਲਈ ਚੁੱਕਿਆ ਗਿਆ ਕਦਮ ਹੈ। "ਰਿਸ਼ਭਪ੍ਰਿਆ" ਅਤੇ "ਕੋਕਿਲਾਪ੍ਰਿਆ" ਵੀ ਇੱਕੋ-ਇੱਕ ਮੇਲਾਕਾਰਤਾ ਰਾਗ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹੌਲੇਟੋਨ ਸਕੇਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। "ਰਿਸ਼ਭਪ੍ਰਿਆ" ਵਿੱਚ "ਪਾ" ਅਤੇ "ਕੋਕਿਲਾਪ੍ਰਿਆ" ਵਿੰਚ "ਸਾ" ਨੂੰ ਛੱਡਣ ਨਾਲ ਪੈਮਾਨਾ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਹੋਰ ਵੇਰਵਿਆਂ ਅਤੇ ਇੱਕ ਉਦਾਹਰਣ ਲਈ ਕੋਕਿਲਾਪ੍ਰਿਆ 'ਤੇ ਗ੍ਰਹਿ ਭੇਦਮ ਵੇਖੋ।
ਗੋਪਰਿਆ ਇੱਕ ਜਨਯ ਰਾਗ ਹੈ ਜੋ ਆਰੋਹਨਮ ਅਤੇ ਅਵਰੋਹਨਮ (ਸ ਰੇ2 ਗ3 ਮ2 ਧ1 ਨੀ2 ਸੰ---ਸੰ ਨੀ2 ਧ1 ਮ2 ਗ3 ਰੇ2 ਨੀ ਵਿੱਚ ਪੰਚਮ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਅਜਿਹਾ ਇਸ ਲਈ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਸੁਰਾਂ ਨੂੰ ਬਾਰੰਬਾਰਤਾ ਵਿੱਚ ਬਰਾਬਰ ਵੱਖ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ...ਸਰੋਤ ਜਨਵਰੀ 2017 ਵਿੱਚ ਮਾਰਗਾਜ਼ੀ ਮਹਾ ਉਤਸਵਮ ਵਿੱਚ ਐਸ. ਸੌਮਿਆ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਲੈੱਕ-ਡੈਮ ਹੈ। ਪੱਛਮੀ ਕਲਾਸੀਕਲ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਵਿੱਚ, ਇਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਪੂਰੇ ਟੋਨ ਸਕੇਲ (ਰੂਡੀ ਸੀਟਜ਼, 12 ਜਨਵਰੀ 2013) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।