ਸਮੁੰਦਰ ਮੰਥਨ
ਸਮੁੰਦਰ ਮੰਥਨ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪੌਰਾਣਿਕ ਸਾਹਿਤ ਦੀਆਂ ਇੱਕ ਸਭ ਤੋਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ। ਇਹ ਕਹਾਣੀ ਭਗਵਤ ਪੁਰਾਣ, ਮਹਾਭਾਰਤ,ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਨੂ ਪੁਰਾਣ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੀ ਹੈ।
ਕਥਾ ਦਾ ਸੰਖਿਪਤ ਸਰੂਪ
[ਸੋਧੋ]ਦੇਵਾਂ ਅਤੇ ਦੈਤਾਂ ਨੇ ਸਮੁੰਦਰ ਮੰਥਨ ਲਈ ਆਪਣੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨਾਲ ਮੰਦਰਾਚਲ ਨੂੰ ਉਖਾੜ ਲਿਆ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਸਮੁੰਦਰ ਤਟ ਦੇ ਵੱਲ ਲੈ ਚਲੇ। ਪਰ ਸੋਨੇ ਦਾ ਇਹ ਪਹਾੜ ਬਹੁਤ ਹੀ ਭਾਰੀ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸਨੂੰ ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ। ਦੇਵਾਂ ਅਤੇ ਦੈਤਾਂ ਦੇ ਹੌਸਲੇ ਪਸਤ ਵੇਖਕੇ ਭਗਵਾਨ ਅਚਾਨਕ ਜ਼ਾਹਰ ਹੋਏ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੰਦਰਾਚਲ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਗਰੁੜ ਉੱਤੇ ਰੱਖਕੇ ਉਸਨੂੰ ਸਮੁੰਦਰ ਤਟ ਉੱਤੇ ਅੱਪੜਾ ਦਿੱਤਾ। ਵਾਸੂਕੀ ਨਾਗ ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਦੇਣ ਦਾ ਵਚਨ ਦੇਕੇ ਦੇਵਾਂ ਅਤੇ ਦੈਤਾਂ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਵੀ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਲੈ ਲਿਆ। ਹੁਣ ਸਭ ਨੇ ਮਿਲ ਕੇ ਵਾਸੂਕੀ ਨਾਗ ਨੂੰ ਨੇਤੀ ਦੇ ਸਮਾਨ ਮੰਦਰਾਚਲ ਦੁਆਲੇ ਲਪੇਟਕੇ ਸਮੁੰਦਰ ਮੰਥਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਜਦੋਂ ਸਮੁੰਦਰ ਮੰਥਨ ਹੋਣ ਲਗਾ ਤਾਂ ਹੇਠਾਂ ਕੋਈ ਆਧਾਰ ਨਾ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਮੰਦਰਾਚਲ ਸਮੁੰਦਰ ਵਿੱਚ ਡੁੱਬਣ ਲਗਾ। ਤਦ ਭਗਵਾਨ ਨੇ ਤੁਰੰਤ ਕੂਰਮ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਸਮੁੰਦਰ ਦੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਪਰਵੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਮੰਦਰਾਚਲ ਨੂੰ ਉੱਤੇ ਉਠਾ ਦਿੱਤਾ। ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਦੇਵ ਅਤੇ ਦੈਂਤ ਫੇਰ ਸਮੁੰਦਰ ਮੰਥਨ ਕਰਨ ਲੱਗੇ।
ਸਮੁੰਦਰ ਮੰਥਨ ਸੰਪੰਨ ਕਰਨ ਲਈ ਭਗਵਾਨ ਨੇ ਅਸੁਰਾਂ ਵਿੱਚ ਅਸੁਰ ਵਜੋਂ, ਦੇਵਾਂ ਵਿੱਚ ਦੇਵ ਵਜੋਂ ਅਤੇ ਵਾਸੂਕੀ ਨਾਗ ਵਿੱਚ ਨਿੰਦਰਾ ਵਜੋਂ ਪਰਵੇਸ਼ ਕੀਤਾ। ਉਹ ਮੰਦਰਾਚਲ ਪਹਾੜ ਦੇ ਉੱਤੇ ਦੂਜੇ ਪਹਾੜ ਦੇ ਸਮਾਨ ਬਣਕੇ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਦਬਾ ਕੇ ਜ਼ਹਿਰ ਦਾ ਪਾਨ ਕਰ ਲਿਆ। ਉਹ ਜ਼ਹਿਰ ਪਾਣੀ ਦਾ ਪਾਪ ਹੀ ਸੀ, ਜਿਸਦੇ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੰਠ ਨੀਲਾ ਹੋ ਗਿਆ ਪਰ ਸ਼ਿਵ ਲਈ ਉਹ ਗਹਿਣਾ ਰੂਪ ਹੋ ਗਿਆ। ਫੇਰ ਸਮੁੰਦਰ ਮੰਥਨ ਨਾਲ ਕਾਮਧੇਨੁ ਜ਼ਾਹਰ ਹੋਈ ਜਿਸਨੂੰ ਯੱਗ ਉਪਯੋਗੀ ਘੀ, ਦੁੱਧ ਆਦਿ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਰਿਸ਼ੀਆਂ ਨੇ ਕਬੂਲ ਕੀਤਾ। ਇਸਦੇ ਬਾਅਦ ਉੱਚੈ:ਸ਼ਰਵਾ ਘੋੜਾ ਨਿਕਲਿਆ ਜਿਸਨੂੰ ਦੈਂਤਰਾਜ ਬਲੀ ਨੇ ਲੈਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਜ਼ਾਹਰ ਕੀਤੀ। ਫੇਰ ਐਰਾਵਤ ਨਾਮ ਦਾ ਸ੍ਰੇਸ਼ਟ ਹਾਥੀ ਨਿਕਲਿਆ ਜਿਸਦੇ ਉੱਜਲ ਰੰਗ ਦੇ ਵੱਡੇ ਵੱਡੇ ਚਾਰ ਦੰਦ ਸਨ। ਉਸਦੇ ਬਾਅਦ ਕੌਸਤੁਭ ਮਣੀ ਜ਼ਾਹਰ ਹੋਈ ਜਿਸਨੂੰ ਅਜਿਤ ਭਗਵਾਨ ਨੇ ਲੈਣਾ ਚਾਹਿਆ। ਇਸਦੇ ਬਾਅਦ ਕਲਪ ਰੁੱਖ ਨਿਕਲਿਆ ਜੋ ਜਾਚਕਾਂ ਦੀਆਂ ਇੱਛਾਵਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਸੀ। ਉਸਦੇ ਬਾਅਦ ਅਪਸਰਾਵਾਂ ਜ਼ਾਹਰ ਹੋਈਆਂ ਜੋ ਆਪਣੀ ਸ਼ੋਭਾ ਨਾਲ ਦੇਵਤਿਆਂ ਨੂੰ ਸੁਖ ਪਹੁੰਚਾਣ ਵਾਲੀ ਹੋਈਆਂ। ਫਿਰ ਸ਼ੋਭਾ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਭਗਵਤੀ ਲਕਸ਼ਮੀ ਦੇਵੀ ਜ਼ਾਹਰ ਹੋਈ ਜੋ ਭਗਵਾਨ ਦੀ ਨਿੱਤ ਸ਼ਕਤੀ ਹੈ। ਦੇਵਤਾ, ਅਸੁਰ, ਮਨੁੱਖ ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਲੈਣਾ ਚਾਹਿਆ ਪਰ ਲਕਸ਼ਮੀ ਜੀ ਨੇ ਚਿਰ ਅਭੀਸ਼ਟ ਭਗਵਾਨ ਨੂੰ ਹੀ ਵਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਚੁਣਿਆ।
ਉਸਦੇ ਬਾਅਦ ਸਮੁੰਦਰ ਮੰਥਨ ਕਰਣ ਉੱਤੇ ਕਮਲਨੈਣੀ ਕੰਨਿਆ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਾਰੁਣੀ ਦੇਵੀ ਜ਼ਾਹਰ ਹੋਈ ਜਿਸਨੂੰ ਦੈਤਾਂ ਨੇ ਲੈ ਲਿਆ। ਉਸਦੇ ਬਾਅਦ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਕਲਸ਼ ਲੈ ਕੇ ਧਨਵੰਤਰੀ ਭਗਵਾਨ ਜ਼ਾਹਰ ਹੋਏ ਜੋ ਆਯੁਰਵੇਦ ਦੇ ਜਾਣਕਾਰ ਅਤੇ ਭਗਵਾਨ ਦੇ ਅੰਸ਼ਾਂਸ਼ ਅਵਤਾਰ ਸਨ। ਹੁਣ ਦੈਤ ਧਨਵੰਤਰੀ ਕੋਲੋਂ ਹਠ ਨਾਲ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਕਲਸ਼ ਖੋਹ ਲੈ ਗਏ ਜਿਸਦੇ ਨਾਲ ਦੇਵਤਿਆਂ ਨੂੰ ਦੁੱਖ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਉਹ ਭਗਵਾਨ ਦੀ ਸ਼ਰਨ ਵਿੱਚ ਗਏ। ਭਗਵਾਨ ਨੇ ਮੋਹਣੀ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਉੱਤੇ ਮੋਹਿਤ ਹੋਏ ਦੈਤਾਂ ਨੇ ਸੁੰਦਰੀ ਨੂੰ ਝਗੜਾ ਮਿਟਾ ਦੇਣ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਪਰਿਹਾਸ ਭਰੀ ਬਾਣੀ ਉੱਤੇ ਧਿਆਨ ਨਾ ਦੇਕੇ ਉਸਦੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਅਮ੍ਰਿਤ ਕਲਸ਼ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਮੋਹਣੀ ਨੇ ਦੈਤਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹਾਵ -ਭਾਵ ਨਾਲ ਹੀ ਅਤਿਅੰਤ ਮੋਹਿਤ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਨਾ ਪਿਲਾਕੇ ਦੇਵਤਿਆਂ ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਪਿਲਾਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।
ਭਗਵਾਨ ਦੀ ਇਸ ਚਾਲ ਨੂੰ ਰਾਹੂ ਨਾਮਕ ਦੈਤ ਸਮਝ ਗਿਆ। ਉਹ ਦੇਵਤਾ ਦਾ ਰੂਪ ਬਣਾ ਕੇ ਦੇਵਤਿਆਂ ਵਿੱਚ ਜਾ ਕੇ ਬੈਠ ਗਿਆ ਅਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਨੂੰ ਮੂੰਹ ਵਿੱਚ ਪਾ ਲਿਆ। ਜਦੋਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਉਸਦੇ ਕੰਠ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ ਤਦ ਚੰਦਰਮਾ ਅਤੇ ਸੂਰਜ ਨੇ ਪੁਕਾਰ ਕਰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਇਹ ਰਾਹੂ ਦੈਤ ਹੈ। ਇਹ ਸੁਣਕੇ ਭਗਵਾਨ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਨੇ ਤੱਤਕਾਲ ਆਪਣੇ ਸੁਦਰਸ਼ਨ ਚੱਕਰ ਨਾਲ ਉਸਦਾ ਸਿਰ ਗਰਦਨ ਤੋਂ ਵੱਖ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨਾਲ ਉਸਦੇ ਸਿਰ ਅਤੇ ਧੜ ਰਾਹੂ ਅਤੇ ਕੇਤੁ ਨਾਮ ਦੇ ਦੋ ਗ੍ਰਹਿ ਬਣ ਕੇ ਅੰਤਰਿਕਸ਼ ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਤ ਹੋ ਗਏ। ਉਹ ਹੀ ਦੁਸ਼ਮਣੀ ਭਾਵ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸੂਰਜ ਅਤੇ ਚੰਦਰਮਾ ਦਾ ਗ੍ਰਹਿਣ ਲਾਉਂਦੇ ਹਨ।