ਰੁਕਾਇਆ ਸੁਲਤਾਨ ਬੇਗਮ
| Ruqaiya Sultan Begum | |
|---|---|
| Padshah Begum Shahzadi of the Mughal Empire | |
| Empress consort of the Mughal Empire | |
| Tenure | ਅੰ. 1557 – 1605 |
| ਪੂਰਵ-ਅਧਿਕਾਰੀ | Bega Begum |
| ਵਾਰਸ | Saliha Banu Begum |
| ਜਨਮ | ਅੰ. 1542 |
| ਮੌਤ | 19 ਜਨਵਰੀ 1626 (ਉਮਰ 83–84)[1] Agra, Mughal Empire |
| ਦਫ਼ਨ | |
| ਜੀਵਨ-ਸਾਥੀ | Akbar |
| ਘਰਾਣਾ | Timurid (by birth) |
| ਪਿਤਾ | Hindal Mirza |
| ਮਾਤਾ | Sultanam Begum |
| ਧਰਮ | Islam |
ਰੁਕਾਇਆ ਸੁਲਤਾਨ ਬੇਗਮ (1542-19 ਜਨਵਰੀ 1626) ਮੁਗਲ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਮਹਾਰਾਣੀ ਸੀ। ਉਹ ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਅਕਬਰ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਪਤਨੀ ਸੀ।[2] ਉਹ ਮੁਗਲ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ (50 ਸਾਲ ) ਤੱਕ ਸੇਵਾ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਮਹਾਰਾਣੀ ਸੀ।[3] ਉਹ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਅਕਬਰ ਦੀ ਚਚੇਰੀ ਭੈਣ ਤੇ ਅਕਬਰ ਦੇ ਪਿਤਾ ਹੁਮਾਯੂੰ ਦੇ ਛੋਟੇ ਭਰਾ ਹਿੰਦਾਲ ਮਿਰਜ਼ਾ ਦੀ ਧੀ ਸੀ। ਅਕਬਰ ਨਾਲ ਉਸ ਦੀ ਮੰਗਣੀ 9 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ਤੇ ਬਚਪਨ ਵਿੱਚ ਹੀ 14 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਉਹ ਅਕਬਰ ਨਾਲ ਵਿਆਹੀ ਗਈ। ਆਪਣੀ ਬਾਅਦ ਵਾਲੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੇ ਅਕਬਰ ਦੇ ਪਸੰਦੀਦਾ ਪੋਤੇ ਖ਼ੁਰਮ ਨੂੰ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂ ਗੋਦ ਲੈ ਲਿਆ ਜੋ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਸ਼ਾਹ ਜਹਾਨ ਬਣਿਆ। ਅਕਬਰ ਦੀ ਮੁੱਖ ਜੀਵਨ ਸਾਥਣ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ ਉਸ ਦਾ ਅਕਬਰ ਉੱਤੇ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸੀ। ਜਦੋਂ 1600 ਈ. ਦੇ ਆਰੰਭ ਵਿੱਚ ਜਹਾਂਗੀਰ ਅਤੇ ਅਕਬਰ ਦੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਵਿੱਚ ਕੜਵਾਹਟ ਆ ਗਈ ਉਦੋਂ ਰੁਕਾਇਆ ਨੇ ਦੋਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸਮਝੌਤਾ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਨਿਰਨਾਕਾਰੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਅਤੇ ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੀ ਮੁਗਲ ਤਾਜ ਵੱਲ ਯਾਤਰਾ ਲਈ ਰਾਹ ਸੌਖਾ ਕੀਤਾ।
ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ ਵੰਸ਼
[ਸੋਧੋ]
ਰੁਕਾਇਆ ਸੁਲਤਾਨ ਬੇਗਮ ਦਾ ਜਨਮ ਇੱਕ ਮੁਗਲ ਰਾਜਕੁਮਾਰੀ ਵਜੋਂ ਤਿਮੂਰਿਦ ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਹ ਮੁਗਲ ਰਾਜਕੁਮਾਰ ਹਿੰਦਾਲ ਮਿਰਜ਼ਾ ਦੀ ਇਕਲੌਤੀ ਧੀ ਸੀ ਜੋ ਪਹਿਲੇ ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਬਾਬਰ ਦਾ ਉਸ ਦੀ ਪਤਨੀ ਦਿਲਦਾਰ ਬੇਗਮ ਤੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟਾ ਪੁੱਤਰ ਸੀ।[5]ਰੁਕਾਇਆ ਦੀ ਮਾਂ, ਸੁਲਤਾਨਮ ਬੇਗਮ, ਮੁਹੰਮਦ ਮੂਸਾ ਖਵਾਜਾ ਦੀ ਧੀ ਅਤੇ ਮਾਹੀ ਖਵਾਜਾ ਦੀ ਛੋਟੀ ਭੈਣ ਸੀ, ਜੋ ਕਿ ਸਮਰਾਟ ਬਾਬਰ ਦਾ ਜੀਜਾ ਸੀ, ਜੋ ਉਸ ਦੀ ਭੈਣ ਖਾਨਜ਼ਾਦਾ ਬੇਗਮ ਦਾ ਪਤੀ ਸੀ।[6] ਰੁਕਾਇਆ ਦਾ ਨਾਮ ਇਸਲਾਮਿਕ ਪੈਗੰਬਰ ਮੁਹੰਮਦ ਦੀ ਬੇਟੀ ਰੁਕਇਆ ਬਿੰਟ ਮੁਹੰਮਦ ਦੇ ਨਾਮ ਤੇ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।
ਰੁਕਾਇਆ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਤਾਇਆ ਦੂਜਾ ਮੁਗਲ ਸਮਰਾਟ ਹੁਮਾਯੂੰ (ਜੋ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਉਸ ਦਾ ਸਹੁਰਾ ਵੀ ਬਣਿਆ) ਸੀ ਜਦੋਂ ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਸ਼ਾਹੀ ਰਾਜਕੁਮਾਰੀ, ਗੁਲਬਦਨ ਬੇਗਮ, ਸੀ ਜੋ ਹੁਮਾਯੂੰ-ਨਾਮ ("ਹੁਮਾਯੂੰ ਦੀ ਕਿਤਾਬ") ਦੀ ਲੇਖਿਕਾ ਸੀ।[7]
ਅਕਬਰ ਨਾਲ ਵਿਆਹ
[ਸੋਧੋ]20 ਨਵੰਬਰ 1551 ਨੂੰ, ਹਿੰਦਾਲ ਮਿਰਜ਼ਾ ਆਪਣੇ ਸੌਤੇਲੇ ਭਰਾ, ਕਾਮਰਾਨ ਮਿਰਜ਼ਾ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਹੁਮਾਯੂੰ ਲਈ ਬਹਾਦਰੀ ਨਾਲ ਲੜਦਿਆਂ ਮਰ ਗਿਆ। ਹੁਮਾਯੂੰ ਆਪਣੇ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟੇ ਭਰਾ ਦੀ ਮੌਤ ‘ਤੇ ਸੋਗ ਨਾਲ ਘਬਰਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਲਹੂ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਪੁਰਾਣੀ ਅਣਆਗਿਆਕਾਰੀ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਪਰ ਉਸਦੇ ਅਮੀਰਾਂ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਇਹ ਕਹਿ ਕੇ ਦਿਲਾਸਾ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਉਸਦੇ ਭਰਾ ਨੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦੀ ਸੇਵਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸ਼ਹੀਦ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋਣ ਤੇ ਅਸੀਸ ਮਿਲੀ ਸੀ।
ਆਪਣੇ ਭਰਾ ਦੀ ਯਾਦ ਨੂੰ ਕਰਦਿਆਂ ਹੁਮਾਯੂੰ ਨੇ ਹਿੰਦਾਲ ਦੀ ਨੌਂ ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਬੇਟੀ ਰੁਕਾਇਆ ਨਾਲ ਉਸ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਅਕਬਰ ਦਾ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਆਹ ਗਜ਼ਨੀ ਪ੍ਰਾਂਤ ਵਿੱਚ ਅਕਬਰ ਦੀ ਵਾਇਸਰਾਇ ਦੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਪਹਿਲੀ ਨਿਯੁਕਤੀ ਤੋਂ ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੇਰ ਬਾਅਦ, ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਦੇ ਕਾਬੁਲ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ।[8][9] ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰੁਝੇਵਿਆਂ ‘ਤੇ, ਹੁਮਾਯੂੰ ਨੇ ਸ਼ਾਹੀ ਜੋੜੇ ਨੂੰ, ਸਾਰੀ ਦੌਲਤ, ਫੌਜ ਅਤੇ ਹਿੰਦਾਲ ਤੇ ਗਜ਼ਨੀ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਨ ਵਾਲੀ, ਜੋ ਕਿ ਹਿੰਦਾਲ ਦੀ ਜਾਗੀਰ ਸੀ, ਅਕਬਰ ਨੂੰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਇਸ ਦਾ ਵਾਇਸਰਾਇ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਫੌਜ ਉਸ ਦੇ ਚਾਚੇ ਦੀ ਕਮਾਂਡ ਵੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ।[10]
1556 ਵਿੱਚ ਹੁਮਾਯੂੰ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਨਿਸ਼ਚਿਤਤਾ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ, ਰੁਕਾਇਆ ਅਤੇ ਸ਼ਾਹੀ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀਆਂ ਹੋਰ ਔਰਤ ਮੈਂਬਰ ਕਾਬੁਲ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਰਹੀਆਂ ਸਨ।[11] 1557 ਵਿੱਚ, ਰੁਕਾਇਆ ਭਾਰਤ ਆ ਗਈ ਅਤੇ ਸਿਕੰਦਰ ਸ਼ਾਹ ਦੇ ਹਾਰ ਜਾਣ ਤੋਂ ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੇਰ ਬਾਅਦ ਹੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਮੁਗਲਾਂ ਦੀ ਅਧੀਨਗੀ ਸਵੀਕਾਰ ਲਈ ਸੀ, ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਈ। ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਉਸ ਦੀ ਸੱਸ ਹਮੀਦਾ ਬਾਨੋ ਬੇਗਮ, ਉਸ ਦੀ ਚਾਚੀ ਗੁਲਬਦਨ ਬੇਗਮ ਅਤੇ ਸਾਮਰਾਜੀ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀਆਂ ਕਈ ਹੋਰ ਔਰਤ ਮੈਂਬਰ ਵੀ ਸਨ। ਰੁਕਾਇਆ ਦਾ ਅਕਬਰ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਜਲੰਧਰ ਨੇੜੇ ਹੋਇਆ ਜਦ ਉਹ ਦੋਵੇਂ 14 ਸਾਲ ਦੇ ਸਨ। ਲਗਭਗ ਉਸੇ ਸਮੇਂ, ਉਸ ਦੀ 18 ਸਾਲ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਚਚੇਰੀ ਭੈਣ ਸਲੀਮਾ ਸੁਲਤਾਨ ਬੇਗਮ ਨੇ ਅਕਬਰ ਦੇ ਕਾਫ਼ੀ ਵੱਡੇ ਰੇਜੰਟ, ਬੈਰਮ ਖ਼ਾਨ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਇਆ ਸੀ।[12] ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਚਾਰ ਕੁ ਮਹੀਨੇ ਅਰਾਮ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਸ਼ਾਹੀ ਪਰਿਵਾਰ ਦਿੱਲੀ ਲਈ ਰਵਾਨਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਮੁਗਲ ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਵੱਸਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਸਨ।
ਮੌਤ
[ਸੋਧੋ]ਰੁਕਾਇਆ ਦੀ ਮੌਤ 1626 ਵਿੱਚ ਆਗਰਾ ਵਿਖੇ ਚੁਰਾਸੀ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ‘ਚ ਹੋਈ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਨੂੰ ਵੀਹ ਸਾਲਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਗੁਆ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਸ ਨੂੰ ਕਾਬੁਲ, ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਬਾਬਰ ਦੇ ਬਾਗ਼ (ਬਾਗ-ਏ-ਬਾਬਰ) ਵਿੱਚ ਪੰਦਰਵੇਂ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਦਫ਼ਨਾਇਆ ਗਿਆ। ਬਾਬਰ ਦਾ ਬਾਗ਼ ਉਸ ਦੇ ਦਾਦਾ, ਸਮਰਾਟ ਬਾਬਰ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ, ਹਿੰਦਾਲ ਮਿਰਜ਼ਾ ਦੀ ਅੰਤਮ ਜਗ੍ਹਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੀ ਕਬਰ ਉਸ ਦੇ ਧਰਮ-ਪੋਤੇ, ਪੰਜਵੇਂ ਮੁਗਲ ਸਮਰਾਟ ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਦੇ ਆਦੇਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਬਣਾਈ ਗਈ ਸੀ।[13]
ਜਹਾਂਗੀਰ ਆਪਣੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਵਿੱਚ ਰੁਕਾਇਆ ਦੀ ਸ਼ਲਾਘਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀ ਮੌਤ ਦਰਜ ਕਰਾਉਂਦੇ ਹੋਏ, ਉਹ ਉਸ ਨੂੰ ਅਕਬਰ ਦੀ ਮੁੱਖ ਪਤਨੀ ਦਾ ਉੱਚ ਰੁਤਬਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।[14]
ਹਵਾਲੇ
[ਸੋਧੋ]- ↑ Gulbadan, Begum (1902). The History of Humāyūn (Humāyūn-Nāma). Translated by Beveridge, Annette S. Guildford: Billing and Sons Ltd. p. 274.
- ↑ Burke, S. M. (1989). Akbar, the greatest Mogul. Munshiram Manoharlal Publishers. p. 142.
- ↑ Her tenure, from ਅੰ. 1557 to 27 October 1605, was 48 years
- ↑ Laura E. Parodi and Bruce Wannell (November 18, 2011). "The Earliest Datable Mughal Painting". Asianart.com. Retrieved 7 June 2013.
- ↑ Balabanlilar, Lisa. Imperial identity in the Mughal Empire : Memory and Dynastic politics in Early Modern South and Central Asia. London: I.B. Tauris. p. 112. ISBN 978-1-84885-726-1.
- ↑ Faruqui, Munis D. (2012). The Princes of the Mughal Empire, 1504-1719. Cambridge University Press. p. 251. ISBN 1107022177.
- ↑ Alam, Muzaffar (2004). The languages of political islam : India 1200 - 1800. London: Hurst. p. 126. ISBN 9781850657095.
- ↑ Mehta, Jaswant Lal (1986). Advanced Study in the History of Medieval India. Sterling Publishers Pvt. Ltd. p. 189. ISBN 8120710150.
- ↑ Ferishta, Mahomed Kasim (2013). History of the Rise of the Mahomedan Power in India, Till the Year AD 1612. Cambridge University Press. p. 169. ISBN 9781108055550.
- ↑ Erskine, William (1854). A History of India Under the Two First Sovereigns of the House of Taimur, Báber and Humáyun, Volume 2. Longman, Brown, Green, and Longmans. p. 403, 404. ISBN 9781108046206.
- ↑ Gulbadan, Begum (1902). The History of Humāyūn (Humāyūn-Nāma). Translated by Beveridge, Annette S. Guildford: Billing and Sons Ltd. p. 56-57.
- ↑ Eraly, Abraham (2000). Emperors of the Peacock Throne : the saga of the great Mughals. Penguin books. pp. 123, 272. ISBN 9780141001432.
- ↑ Ruggles, Fairchild (2011). Islamic Gardens and Landscapes. University of Pennsylvania Press. p. 194. ISBN 9780812207286.
- ↑ Jahangir (1968). "Gift to Ruqayya Begam". In Henry Beveridge (ed.). The Tūzuk-i-Jahāngīrī: or, Memoirs of Jāhāngīr, Volumes 1-2. Munshiram Manoharlal. p. 48.
A garden in Agra had been left by Shah Quli Khan Mahram, and as he had no heirs I handed it over to Ruqayya Sultan Begam, the daughter of Hindal Mirza, who had been the honoured wife of my father. My father had given my son Khurram into her charge, and she loved him a thousand times more than if he had been her own.