ਲਾਲ ਦਾਨਵ ਤਾਰਾ

ਇੱਕ ਲਾਲ ਦਾਨਵ ਤਾਰੇ ਅਤੇ ਸੂਰਜ ਦੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਢਾਂਚੇ ਦੀ ਤੁਲਣਾ

ਖਗੋਲਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿੱਚ ਲਾਲ ਦਾਨਵ ਤਾਰਾ ਅਜਿਹੇ ਚਮਕੀਲੇ ਦਾਨਵ ਤਾਰੇ ਨੂੰ ਬੋਲਦੇ ਹਨ ਜੋ ਸਾਡੇ ਸੂਰਜ ਦੇ ਪੁੰਜ ਦਾ 0.5 ਵਲੋਂ 10 ਗੁਣਾ ਪੁੰਜ (ਮਹੀਨਾ) ਰੱਖਦਾ ਹੋ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨਕਰਮ ਵਿੱਚ ਅੱਗੇ ਦੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦਾ ਹੋਵੇ (ਯਾਨੀ ਬੁੱਢਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੋ)। ਅਜਿਹੇ ਤਾਰਿਆਂ ਦੀ ਬਾਹਰੀ ਪਰਤ ਫੁੱਲ ਕੇ ਪਤਲੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਸ ਦਾ ਸਰੂਪ ਭੀਮਕਾਏ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਸਤਹੀ ਤਾਪਮਾਨ 5, 000 ਕੈਲਵਿਨ ਜਾਂ ਉਸ ਤੋਂ ਵੀ ਘੱਟ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਤਾਰਿਆਂ ਦਾ ਰੰਗ ਪੀਲੇ - ਨਾਰੰਗੀ ਤੋਂ ਡੂੰਘੇ ਲਾਲ ਦੇ ਵਿੱਚ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਆਮ ਤੌਰ ਉੱਤੇ K ਜਾਂ M ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਲੇਕਿਨ S ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਕਾਰਬਨ ਤਾਰੇ (ਜਿਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਆਕਸੀਜਨ ਦੀ ਤੁਲਣਾ ਵਿੱਚ ਕਾਰਬਨ ਜਿਆਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ) ਵੀ ਜਿਆਦਾਤਰ ਲਾਲ ਦਾਨਵ ਹੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।

ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਲਾਲ ਦਾਨਵਾਂ ਵਿੱਚ ਰੋਹਿਣੀ, ਸਵਾਤੀ ਤਾਰਾ ਅਤੇ ਗੇਕਰਕਸ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ। ਲਾਲ ਦਾਨਵ ਤਾਰਿਆਂ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਡੇ ਲਾਲ ਮਹਾਦਾਨਵ ਤਾਰੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਜਿਏਸ਼ਠਾ ਅਤੇ ਆਰਦਰਾ ਗਿਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਅੱਜ ਵਲੋਂ ਅਰਬਾਂ ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ ਸਾਡਾ ਸੂਰਜ ਵੀ ਇੱਕ ਲਾਲ ਦਾਨਵ ਬਣ ਜਾਵੇਗਾ।

ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਲਾਲ ਦਾਨਵ ਤਾਰੇ ਨੂੰ ਰੈੱਡ ਜਾਇੰਟ ਸਟਾਰ (red giant star) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਵਿਵਰਣ

ਜਦੋਂ A ਵਲੋਂ K ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦੇ ਮੁੱਖ ਅਨੁਕ੍ਰਮ ਤਾਰਿਆਂ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ ਹਾਇਡਰੋਜਨ ਬਾਲਣ ਖ਼ਤਮ ਹੋਣ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਤਾਰੇ ਆਪਣੇ ਕੇਂਦਰਾਂ ਦੇ ਇਰਦ - ਗਿਰਦ ਦੀ ਇੱਕ ਤਹ ਵਿੱਚ ਹਾਇਡਰੋਜਨ ਵਿੱਚ ਨਾਭਿਕੀ ਸੰਯੋਜਨ (ਨਿਊਕਲਿਅਰ ਫਿਊਜਨ) ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਅਜਿਹੇ ਤਾਰੇ ਫੁੱਲਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਆਸ (ਡਾਇਆਮੀਟਰ) ਸਾਡੇ ਸੂਰਜ ਦੇ ਵਿਆਸ ਦੇ 10 ਤੋਂ 100 ਗੁਣਾ ਤੱਕ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਤਹੀ ਤਾਪਮਾਨ ਵੀ ਠੰਡਾ ਹੋਣ ਲੱਗਦਾ ਹੈ। ਭੌਤਿਕੀ ਦਾ ਸਿੱਧਾਂਤ ਹੈ ਕਿ ਨੀਲੇ ਰੰਗ ਦੇ ਫੋਟੋਨਾਂ (ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੇ ਕਣਾਂ) ਵਿੱਚ ਊਰਜਾ ਜਿਆਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਲਾਲ ਰੰਗ ਦੇ ਫੋਟੋਨਾਂ ਵਿੱਚ ਘੱਟ। ਜਿਵੇਂ ਤਾਰਾ ਠੰਡਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਉਸਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਵੀ ਨਾਰੰਗੀ ਅਤੇ ਲਾਲ ਰੰਗ ਦਾ ਹੋਣ ਲੱਗਦਾ ਹੈ।

ਦੋ ਮੁੱਖ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਲਾਲ ਦਾਨਵ ਤਾਰੇ ਵੇਖੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ:

• ਆਰ॰ਜੀ॰ਬੀ॰ - ਉਹ ਲਾਲ ਦਾਨਵ ਜਿਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਕੇਂਦਰ ਦਾ ਸਾਰਾ ਹਾਇਡਰੋਜਨ ਸੰਯੋਜਨ ਦੇ ਬਾਅਦ ਹੀਲੀਅਮ ਬਣ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ ਹੁਣ ਸੰਯੋਜਨ ਨਹੀਂ ਹੋ ਰਿਹਾ। ਕੇਂਦਰ ਦੇ ਬਾਹਰ ਦੀ ਇੱਕ ਤਹਿ ਵਿੱਚ ਹਾਇਡਰੋਜਨ ਨਾਲ ਹੀਲਿਅਮ ਦਾ ਸੰਯੋਜਨ ਜਾਰੀ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਲਾਲ ਦਾਨਵ ਤਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਲਾਲ ਦਾਨਵ ਸ਼ਾਖਾ ਤਾਰੇ (red giant branch stars, RGB, ਆਰ॰ਜੀ॰ਬੀ॰) ਬੁਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜਿਆਦਾਤਰ ਲਾਲ ਦਾਨਵ ਤਾਰੇ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।
• ਏ॰ਜੀ॰ਬੀ॰ - ਉਹ ਲਾਲ ਦਾਨਵ ਤਾਰੇ ਜਿਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀਲੀਅਮ ਦਾ ਹੀ ਨਾਭਿਕੀ ਸੰਯੋਜਨ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਕੁਚਲਕੇ ਕਾਰਬਨ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਲਾਲ ਦਾਨਵ ਤਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਅਨੰਤਸਪਰਸ਼ੀ ਦਾਨਵ ਸ਼ਾਖਾ ਤਾਰੇ (asymptotic giant branch stars, AGB, ਏ॰ਜੀ॰ਬੀ॰) ਬੁਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਾਰਬਨ ਤਾਰੇ ਇਸ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦੇ ਤਾਰੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।

ਲਾਲ ਦਾਨਵੋਂ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਸੰਯੋਜਨ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਠੰਡੇ ਪੈਕੇ ਸੁੰਗੜਨ ਲੱਗਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਫੇਦ ਬੌਣੇ ਤਾਰੇ ਬਣਕੇ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਅੰਤ ਕਰਦੇ ਹਨ।

ਸੂਰਜ ਦਾ ਲਾਲ ਦਾਨਵ ਭਵਿੱਖ

ਅੱਜ ਤੋਂ 5 ਅਰਬ ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ ਸਾਡਾ ਸੂਰਜ ਫੁੱਲ ਕੇ ਲਾਲ ਦਾਨਵ ਬਣ ਜਾਵੇਗਾ। ਪਹਿਲਾਂ ਬੁੱਧ ਗ੍ਰਹਿ (ਮਰਕਿਉਰੀ) ਇਸ ਵਿੱਚ ਸਮਾ ਜਾਵੇਗਾ ਅਤੇ ਫਿਰ ਸ਼ੁਕਰ (ਵੀਨਸ)। ਫੈਲਦੇ ਹੋਏ ਇਹ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਵੀ ਨਿਗਲ ਜਾਵੇਗਾ ਅਤੇ ਸੰਭਾਵਨਾ ਹੈ ਕਿ ਮੰਗਲ ਵੀ ਇਸ ਦੀ ਚਪੇਟ ਵਿੱਚ ਆ ਜਾਵੇਗਾ। ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਦਾ ਸਰੂਪ (ਵਿਆਸ) ਅੱਜ ਤੋਂ 200 ਗੁਣਾ ਜਾਂ ਉਸ ਤੋਂ ਵੀ ਜਿਆਦਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਇਸ ਦਾ ਧਰਤੀ ਦੇ ਜੀਵਨ ਉੱਤੇ ਅਸਰ ਨਹੀਂ ਪਵੇਗਾ ਕਿਉਂਕਿ ਧਰਤੀ ਅਗਲੇ 1 ਅਰਬ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਜੀਵਨ ਲਈ ਅਸੰਭਵ ਬਣ ਜਾਵੇਗੀ। ਸੂਰਜ ਦੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ਇਸ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਵਧਕੇ ਧਰਤੀ ਦੇ ਸਾਰੇ ਸਾਗਰਾਂ - ਮਹਾਸਾਗਰਾਂ ਦੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਉਬਾਲ ਦੇਵੇਗੀ ਅਤੇ ਇਹ ਆਕਾਸ਼ ਵਿੱਚ ਖੋਹ ਜਾਵੇਗਾ। ਉਸ ਦੇ ਬਾਅਦ ਧਰਤੀ ਸ਼ੁੱਕਰ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਖੁਸ਼ਕ ਅਤੇ ਉਜੜਿਆ ਗ੍ਰਹਿ ਹੋਵੇਗਾ। ਵਰਤਮਾਨ ਵਲੋਂ 2 ਅਰਬ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਧਰਤੀ ਦਾ ਜਿਆਦਾਤਰ ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਸੂਰਜ ਦੇ ਵੱਧਦੇ ਵਿਕਿਰਣ (ਰੇਡਿਏਸ਼ਨ) ਵਲੋਂ ਉੱਤੇਜਿਤ ਹੋਕੇ ਆਕਾਸ਼ ਦੇ ਬੱਦਲ ਵਿੱਚ ਖੋਅ ਜਾਵੇਗਾ। ਧਰਤੀ ਦੀ ਜ਼ਮੀਨ ਇੱਕ ਖੁਰੇ ਪੱਥਰਾਂ ਦਾ ਖੇਤਰ ਬਣ ਜਾਵੇਗੀ।