ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਟਾਹਲੀ ਸਾਹਿਬ(ਸੰਤੋਖਸਰ)
ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸ਼੍ਰੀ ਟਾਹਲੀ ਸਾਹਿਬ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਨੂੰ ਅਕਸਰ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸੰਤੋਖਸਰ ਸਾਹਿਬ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਂਝ ਇਥੇ ਸਰੋਵਰ ਦਾ ਨਾਂ ਸੰਤੋਖਸਰ ਹੈ।ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਟਾਹਲੀ ਸਾਹਿਬ(ਸੰਤੋਖਸਰ) ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਅਮ੍ਰਿਤਸਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ. ਇਹ ਗੁਰੂ ਘਰ ਪੰਜਵੇਂ ਗੁਰੂ, ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਚਰਨ ਛੂਹ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ.[1]
ਇਤਿਹਾਸ[ਸੋਧੋ]
1564 ਵਿਚ ਸੰਤੋਖਸਰ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾ ਸਰੋਵਰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਚ ਖੁਦਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਸੀ। ਭਾਈ ਜੇਠਾ (ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ ਬਣੇ) ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਦੇ ਹੁਕਮਾਂ 'ਤੇ ਇਕ ਪਵਿੱਤਰ ਸਰੋਵਰ ਦੀ ਖੁਦਾਈ ਲਈ ਜਗ੍ਹਾ ਲੱਭਣ ਲਈ ਇੱਥੇ ਆਏ ਸਨ।ਜਦੋਂ ਭਾਈ ਜੇਠਾ ਜੀ ਨੇ ਸੰਤੋਖਸਰ ਸਰੋਵਰ ਦੀ ਖੁਦਾਈ ਦਾ ਕੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨੇੜੇ ਹੀ ਇੱਕ ਯੋਗੀ, ਸਿਮਰਨ ਕਰਦਾ ਮਿਲਿਆ।ਕੁਝ ਦੇਰ ਬਾਅਦ ਯੋਗੀ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਖੋਲ੍ਹੀਆਂ ਅਤੇ ਭਾਈ ਜੇਠਾ ਜੀ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਹ ਇੱਥੇ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਸਿਮਰਨ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਕਿਸੇ ਗੁਰੂ ਦੀ ਉਸ ਨੂੰ ਮੁਕਤੀ ਦੇਣ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਸਨੇ ਆਪਣਾ ਨਾਮ ਸੰਤਾਖਾ ਦੱਸਿਆ ਅਤੇ ਫਿਰ ਆਖਰੀ ਸਾਹ ਲਿਆ।ਉਸ ਸਮੇਂ ਹੀ ਸਰੋਵਰ ਦਾ ਨਾਂ ਸੰਤੋਖਸਰ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਪਰ ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਬਾਅਦ ਭਾਈ ਜੇਠਾ ਜੀ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਗੋਇੰਦਵਾਲ ਬੁਲਾ ਲਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਸੰਤੋਖਸਰ ਅੱਧਾ ਪੁੱਟਿਆ ਹੀ ਰਹਿ ਗਿਆ।[2]
ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜੁਨ ਦੇਵ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਸਰੋਵਰਾਂ - ਸੰਤੋਖਸਰ ਅਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੀ ਖੁਦਾਈ ਦਾ ਅਧੂਰਾ ਕੰਮ ਪੂਰਾ ਕੀਤਾ। ਉਸਾਰੀ ਦੇ ਕੰਮ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਲਈ ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਜੀ ਨੂੰ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਸੰਤੋਖਸਰ ਸੰਨ 1587-89 ਵਿਚ ਪੂਰਾ ਹੋਇਆ।
ਸੰਤੋਖਸਰ 18ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਗੜਬੜ ਦੌਰਾਨ ਅਣਗੌਲੇ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ 1903 ਵਿੱਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੀ ਮਿਉਂਸਪਲ ਕਮੇਟੀ ਦੁਆਰਾ ਇਸ ਨੂੰ ਸਿਹਤ ਲਈ ਖ਼ਤਰਾ ਕਰਾਰ ਦੇਣ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਭਰਨ ਦੀ ਧਮਕੀ ਦੇਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਮੁੜ ਜ਼ਿੰਦਾ ਹੋਇਆ ਸੀ।ਹਾਲਾਂਕਿ 1824 ਵਿੱਚ ਇਸ ਨੂੰ ਬਰਸਾਤ ਦੀਆਂ ਅਸਥਿਰਤਾਵਾਂ ਤੋਂ ਸੁਤੰਤਰ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਇੱਕ ਨਹਿਰੀ ਫੀਡ ਚੈਨਲ, ਜਾਂ ਹੰਸਲੀ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ,ਪਰ ਇਹ ਚੈਨਲ ਗਾਦ ਨਾਲ ਘੁੱਟ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਟੈਂਕ ਨੂੰ ਸਥਾਨਕ ਕੂੜੇ ਦੇ ਭੰਡਾਰ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। 1919 ਵਿਚ ਭਾਈ ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਭਾਈ ਗੁਰਮੁਖ ਸਿੰਘ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿਚ ਕਾਰਸੇਵਾ (ਸਵੈਇੱਛਤ ਮੁਫ਼ਤ ਸੇਵਾ) ਰਾਹੀਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਵੱਛਤਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।[3]
ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦਾ ਨਾਂ ਟਾਹਲੀ ਦੇ ਦਰੱਖਤ (Dalbergia sisoo) ਤੋਂ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਮੁੱਖ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਦੇ ਨੇੜੇ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਟੁੰਡ ਬਚਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਉਹ ਰੁੱਖ ਸੀ ਜਿਸ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਸਰੋਵਰ ਦੀ ਖੁਦਾਈ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਗੁਰਦੁਆਰਾ, ਸੰਤੋਖਸਰ ਸਰੋਵਰ ਦੇ ਪੱਛਮੀ ਪਾਸੇ ਇੱਕ ਆਇਤਾਕਾਰ ਹਾਲ ਵਾਲਾ, ਟਾਹਲੀ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਟੁੰਡ ਦੇ ਅੱਗੇ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇੱਕ ਸਰੋਵਰ ਅਤੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਨੂੰ ਘੇਰਦੇ ਹੋਏ ਕੰਧ ਦੇ ਅਹਾਤੇ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।