ਰਾਜਪਾਲ (ਭਾਰਤ)
| ਰਾਜ ਦੇ ਰਾਜਪਾਲ ਕੇਂਦਰ ਸ਼ਾਸਿਤ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਗਵਰਨਰ | |
|---|---|
 | |
 | |
| ਰਿਹਾਇਸ਼ | |
| ਨਿਯੁਕਤੀ ਕਰਤਾ | ਭਾਰਤ ਦਾ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ |
ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਜਾਂ ਦੇ ਰਾਜਪਾਲਾਂ ਜਾਂ ਗਵਰਨਰਾਂ ਕੋਲ ਰਾਜ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਅਤੇ ਕਾਰਜ ਹਨ ਜੋ ਕੇਂਦਰੀ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਰਾਜਪਾਲ ਮੌਜੂਦ ਹਨ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਗਵਰਨਰ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਸ਼ਾਸਿਤ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ (NCT) ਸਮੇਤ ਕੇਂਦਰ ਸ਼ਾਸਿਤ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਹਨ। ਰਾਜਪਾਲ ਨਾਮਾਤਰ ਮੁਖੀ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਅਸਲ ਸ਼ਕਤੀ ਰਾਜਾਂ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀਆਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੰਤਰੀਆਂ ਦੀ ਕੌਂਸਲ ਕੋਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਕੇਂਦਰ ਸ਼ਾਸਤ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ, ਅਸਲ ਸ਼ਕਤੀ ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਗਵਰਨਰ ਜਾਂ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਕ ਕੋਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਦਿੱਲੀ ਅਤੇ ਪੁਡੂਚੇਰੀ ਦੇ NCT ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ, ਜਿੱਥੇ ਰਾਜਪਾਲ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਮੰਤਰੀ ਮੰਡਲ ਨਾਲ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਸਾਂਝੀਆਂ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਜਾਂ ਕੋਈ ਰਾਜਪਾਲ ਰਾਜ ਦੇ ਸਥਾਨਕ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨਿਯੁਕਤੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ, ਇੱਕ ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਗਵਰਨਰ ਇੱਕ ਕੇਂਦਰ ਸ਼ਾਸਤ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦਾ ਨੇਤਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਇਹ ਰੈਂਕ ਸਿਰਫ ਅੰਡੇਮਾਨ ਅਤੇ ਨਿਕੋਬਾਰ ਟਾਪੂ, ਲੱਦਾਖ, ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ, ਦਿੱਲੀ ਅਤੇ ਪੁਡੂਚੇਰੀ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਸ਼ਾਸਤ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਹੈ (ਦੂਜੇ ਕੇਂਦਰ ਸ਼ਾਸਤ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇੱਕ ਸੇਵਾਮੁਕਤ IAS ਜਾਂ IPS)। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਰਾਜਪਾਲ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਕ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਗਵਰਨਰ ਤਰਜੀਹ ਦੀ ਸੂਚੀ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਰਾਜ ਦੇ ਰਾਜਪਾਲ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਦਰਜਾ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦੇ।
ਗਵਰਨਰ ਅਤੇ ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਗਵਰਨਰਾਂ ਦੀ ਨਿਯੁਕਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਦੁਆਰਾ ਪੰਜ ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਮਿਆਦ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
ਚੋਣ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ
[ਸੋਧੋ]ਯੋਗਤਾਵਾਂ
[ਸੋਧੋ]ਭਾਰਤ ਦੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੇ ਅਨੁਛੇਦ 157 ਅਤੇ ਅਨੁਛੇਦ 158 ਰਾਜਪਾਲ ਦੇ ਅਹੁਦੇ ਲਈ ਯੋਗਤਾ ਲੋੜਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹਨ:
ਇੱਕ ਰਾਜਪਾਲ:
- ਘੱਟੋ-ਘੱਟ 35 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ।
- ਸੰਸਦ ਦੇ ਸਦਨ ਜਾਂ ਰਾਜ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਦੇ ਸਦਨ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ।
- ਲਾਭ ਦਾ ਕੋਈ ਅਹੁਦਾ ਨਹੀਂ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।
ਰਵਾਇਤੀ ਤੌਰ 'ਤੇ, ਰਾਜਪਾਲਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਰਾਜਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਨ ਲਈ ਨਿਯੁਕਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਹ ਸੰਵਿਧਾਨ ਵਿੱਚ ਨਿਰਧਾਰਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।
ਨਿਯੁਕਤੀ
[ਸੋਧੋ]ਕਿਸੇ ਰਾਜ ਦੇ ਰਾਜਪਾਲ ਦੀ ਨਿਯੁਕਤੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਉਮੀਦਵਾਰਾਂ ਦਾ ਮੁਲਾਂਕਣ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕਾਰਕਾਂ ਦਾ ਸੰਵਿਧਾਨ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਕਰ ਨਹੀਂ ਹੈ। [1]
ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਅਤੇ ਕਾਰਜ
[ਸੋਧੋ]ਰਾਜਪਾਲ ਦਾ ਮੁਢਲਾ ਕੰਮ ਸੰਵਿਧਾਨ ਅਤੇ ਕਾਨੂੰਨ ਦੀ ਰੱਖਿਆ, ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਬਚਾਅ ਕਰਨਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਰਾਜ ਦੇ ਮਾਮਲਿਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੇ ਅਨੁਛੇਦ 159 ਦੇ ਤਹਿਤ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਹੁਦੇ ਦੀ ਸਹੁੰ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਰਾਜ ਦੀਆਂ ਕਾਰਜਕਾਰੀ ਅਤੇ ਵਿਧਾਨਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਉੱਤੇ ਰਾਜਪਾਲ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ, ਸਿਫ਼ਾਰਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਨਿਗਰਾਨੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ (ਆਰਟੀਕਲ 167c, ਆਰਟੀਕਲ 200, ਆਰਟੀਕਲ 213, ਆਰਟੀਕਲ 355, ਆਦਿ) ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੇ ਉਪਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇਗੀ।
ਇਸ ਸਬੰਧ ਵਿੱਚ, ਗਵਰਨਰ ਕੋਲ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਹਨ:
- ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ, ਨਿਯੁਕਤੀਆਂ ਅਤੇ ਹਟਾਉਣ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਕਾਰਜਕਾਰੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ,
- ਕਾਨੂੰਨ ਬਣਾਉਣ ਅਤੇ ਰਾਜ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ, ਯਾਨੀ ਰਾਜ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ (ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ) ਜਾਂ ਰਾਜ ਵਿਧਾਨ ਪ੍ਰੀਸ਼ਦ (ਵਿਧਾਨ ਪ੍ਰੀਸ਼ਦ), ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਵਿਧਾਨਕ ਸ਼ਕਤੀਆਂ।
- ਅਖਤਿਆਰੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਰਾਜਪਾਲ ਦੇ ਅਖ਼ਤਿਆਰ ਅਨੁਸਾਰ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਣ। ਭਾਰਤ ਦੇ ਗਵਰਨਰਾਂ ਕੋਲ ਰਾਜ ਪੱਧਰ ਦੀਆਂ ਉਹੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਅਤੇ ਕਾਰਜ ਹਨ ਜੋ ਕੇਂਦਰੀ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।
ਕਾਰਜਕਾਰੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ
[ਸੋਧੋ]ਸੰਵਿਧਾਨ ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਕਾਰਜਕਾਰੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਰਾਜਪਾਲ ਨੂੰ ਸੌਂਪਦਾ ਹੈ। ਰਾਜਪਾਲ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਦੀ ਨਿਯੁਕਤੀ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਰਾਜ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਵਿੱਚ ਬਹੁਮਤ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਰਾਜਪਾਲ ਮੰਤਰੀ ਮੰਡਲ ਦੇ ਹੋਰ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਨਿਯੁਕਤੀ ਵੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਦੀ ਸਲਾਹ 'ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਿਭਾਗ ਵੰਡਦਾ ਹੈ।
ਗਵਰਨਰ ਦੀ ‘ਖੁਸ਼ੀ’ ਦੌਰਾਨ ਮੰਤਰੀ ਮੰਡਲ ਸੱਤਾ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਅਸਲ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਵਿੱਚ ਬਹੁਮਤ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਰਾਜ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਵਿੱਚ ਬਹੁਮਤ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਮੰਤਰੀ ਮੰਡਲ ਨੂੰ ਬਰਖਾਸਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ।
ਰਾਜਪਾਲ ਕਿਸੇ ਰਾਜ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ, ਐਡਵੋਕੇਟ ਜਨਰਲ ਅਤੇ ਰਾਜ ਲੋਕ ਸੇਵਾ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੇ ਚੇਅਰਮੈਨ ਅਤੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਨਿਯੁਕਤੀ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਰਾਜ ਦੇ ਚੋਣ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਦੀ ਨਿਯੁਕਤੀ ਵੀ ਰਾਜਪਾਲ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ (ਹਾਲਾਂਕਿ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਦੁਆਰਾ ਹਟਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ)। ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਉੱਚ ਅਦਾਲਤਾਂ ਦੇ ਜੱਜਾਂ ਦੀ ਨਿਯੁਕਤੀ ਵਿੱਚ ਰਾਜਪਾਲ ਨਾਲ ਸਲਾਹ-ਮਸ਼ਵਰਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਰਾਜਪਾਲ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਅਦਾਲਤਾਂ ਦੇ ਜੱਜਾਂ ਦੀ ਨਿਯੁਕਤੀ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਰਾਜਪਾਲ ਦੇ ਨਾਮ 'ਤੇ ਚਲਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਅਨੁਸਾਰ ਕਲਾਸ 1 ਅਤੇ ਕਲਾਸ 4 ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਕਾਰਜਕਾਲ ਲਈ ਸਟਾਫ ਦੀ ਨਿਯੁਕਤੀ ਕਰਨ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਵੀ ਹੈ।
ਰਾਜ ਦੇ ਗਵਰਨਰ ਆਪਣੇ ਦਫ਼ਤਰ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਰਾਜ ਦੀਆਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਦੇ ਚਾਂਸਲਰ ਵੀ ਹਨ।[2] ਚਾਂਸਲਰ ਦੇ ਅਹੁਦੇ ਦੀ ਮਾਣ-ਮਰਿਆਦਾ ਅਤੇ ਨਿਰਪੱਖਤਾ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਦੀ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰੀ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬੇਲੋੜੀ ਸਿਆਸੀ ਦਖਲਅੰਦਾਜ਼ੀ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਦੇ ਸਬੰਧ ਵਿੱਚ ਰਾਜਪਾਲ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵਿਲੱਖਣ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਰੱਖਦੀ ਹੈ। ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਦੇ ਚਾਂਸਲਰ ਵਜੋਂ ਗਵਰਨਰ ਸੈਨੇਟ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਵਜੋਂ ਵੀ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਰਾਜਪਾਲ ਕੋਲ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਅਤੇ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਾਲਜਾਂ ਦੇ ਹਰੇਕ ਹਿੱਸੇ ਦਾ ਨਿਰੀਖਣ ਕਰਨ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਹੈ, ਜਾਂਚ ਦੇ ਨਤੀਜੇ 'ਤੇ ਲੋੜੀਂਦੀ ਕਾਰਵਾਈ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਚਾਂਸਲਰ ਵਾਈਸ ਚਾਂਸਲਰ ਦੀਆਂ ਨਿਯੁਕਤੀਆਂ ਲਈ ਸਰਚ ਕਮੇਟੀ ਦੀ ਨਿਯੁਕਤੀ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਗਵਰਨਰ ਡਿਗਰੀਆਂ ਦੇ ਵਾਰੰਟ ਦੀ ਸਹਿਮਤੀ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸੈਨੇਟ ਦੀਆਂ ਸਿਫ਼ਾਰਸ਼ਾਂ 'ਤੇ ਡਿਗਰੀ ਜਾਂ ਭਿੰਨਤਾਵਾਂ ਵਾਪਸ ਲੈ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਗਵਰਨਰ ਸੈਨੇਟ ਦੁਆਰਾ ਪਾਸ ਕੀਤੇ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਨੂੰ ਮਨਜ਼ੂਰੀ ਜਾਂ ਅਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਬੰਧਤ ਕਮੇਟੀਆਂ ਦੀਆਂ ਸਿਫ਼ਾਰਸ਼ਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਦੀ ਨਿਯੁਕਤੀ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਵਿਧਾਨਕ ਸ਼ਕਤੀਆਂ
[ਸੋਧੋ]ਰਾਜ ਦਾ ਮੁਖੀ ਰਾਜ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਦੇ ਦੋਵਾਂ ਸਦਨਾਂ ਦੇ ਸੈਸ਼ਨਾਂ ਨੂੰ ਸੱਦਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੁਲਤਵੀ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਰਾਜਪਾਲ ਰਾਜ ਦੀ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਨੂੰ ਭੰਗ ਵੀ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਰਸਮੀ ਹਨ ਅਤੇ ਰਾਜਪਾਲ ਦੁਆਰਾ ਇਹਨਾਂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਾਲੀ ਮੰਤਰੀ ਮੰਡਲ ਦੀ ਸਲਾਹ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ।
ਰਾਜਪਾਲ ਰਾਜ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਦਾ ਉਦਘਾਟਨ (ਸਮਰਪਣ ਕਰਨ ਲਈ) ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਤੇ ਹਰ ਸਾਲ ਪਹਿਲੇ ਸੈਸ਼ਨ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਵਿੱਚ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰਕੇ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੌਕਿਆਂ 'ਤੇ ਰਾਜਪਾਲ ਦਾ ਭਾਸ਼ਣ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਨਵੀਆਂ ਨੀਤੀਆਂ ਦੀ ਰੂਪਰੇਖਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਰਾਜ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਵੱਲੋਂ ਪਾਸ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਬਿੱਲ ਰਾਜਪਾਲ ਦੀ ਮਨਜ਼ੂਰੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਕਾਨੂੰਨ ਬਣ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਰਾਜਪਾਲ ਰਾਜ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਨੂੰ ਇੱਕ ਬਿੱਲ ਵਾਪਸ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜੇਕਰ ਇਹ ਮਨੀ ਬਿੱਲ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਤਾਂ ਮੁੜ ਵਿਚਾਰ ਲਈ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਜੇਕਰ ਰਾਜ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਇਸਨੂੰ ਦੂਜੀ ਵਾਰ ਰਾਜਪਾਲ ਕੋਲ ਵਾਪਸ ਭੇਜਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਰਾਜਪਾਲ ਨੂੰ ਇਸਦੀ ਸਹਿਮਤੀ ਦੇਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਅਜਿਹਾ ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਕਿਸੇ ਰਾਜ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਹੋਵੇ। ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ, ਤਾਮਿਲਨਾਡੂ ਨੇ 1950 ਵਿੱਚ ਰਾਜ ਦੇ ਗਠਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, 2022 ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਅਤੇ ਇੱਕਮਾਤਰ ਵਾਰ ਆਪਣੇ ਗਵਰਨਰ ਨੂੰ ਆਪਣਾ NEET ਛੋਟ ਬਿੱਲ ਨਾਰਾਜ਼ ਕੀਤਾ।[3] ਰਾਜਪਾਲ ਕੋਲ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਲਈ ਕੁਝ ਬਿੱਲ ਰਾਖਵੇਂ ਕਰਨ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਵੀ ਹੈ।
ਜਦੋਂ ਰਾਜ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਦਾ ਸੈਸ਼ਨ ਨਹੀਂ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਅਤੇ ਰਾਜਪਾਲ ਕਾਨੂੰਨ ਬਣਾਉਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸਮਝਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਰਾਜਪਾਲ ਆਰਡੀਨੈਂਸ ਜਾਰੀ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਆਰਡੀਨੈਂਸ ਰਾਜ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਦੇ ਅਗਲੇ ਸੈਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਰਾਜ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਦੇ ਮੁੜ ਸੱਦੇ ਜਾਣ ਦੀ ਮਿਤੀ ਤੋਂ ਛੇ ਹਫ਼ਤਿਆਂ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮੇਂ ਲਈ ਵੈਧ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਇਸ ਦੁਆਰਾ ਪਹਿਲਾਂ ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ। [1]
ਰਾਜਪਾਲ ਨੂੰ ਅਨੁਛੇਦ 192 ਦੇ ਤਹਿਤ ਰਾਜ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਦੇ ਕਿਸੇ ਸਦਨ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਨੂੰ ਅਯੋਗ ਠਹਿਰਾਉਣ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਹੈ ਜਦੋਂ ਚੋਣ ਕਮਿਸ਼ਨ ਇਹ ਸਿਫਾਰਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਵਿਧਾਇਕ ਹੁਣ ਧਾਰਾ 191 ਦੇ ਉਪਬੰਧਾਂ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਨਹੀਂ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ।
ਅਨੁਛੇਦ 165 ਅਤੇ 177 ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਰਾਜਪਾਲ ਐਡਵੋਕੇਟ ਜਨਰਲ ਨੂੰ ਰਾਜ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਦੇ ਦੋਵਾਂ ਸਦਨਾਂ ਦੀ ਕਾਰਵਾਈ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਲਈ ਕਹਿ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਗੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਕੰਮ ਹੈ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰਿਪੋਰਟ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਵਿੱਤੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ
[ਸੋਧੋ]ਰਾਜਪਾਲ ਰਾਜ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਸਾਲਾਨਾ ਵਿੱਤੀ ਬਿਆਨ ਜੋ ਰਾਜ ਦਾ ਬਜਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਰਾਜਪਾਲ ਦੀ ਸਿਫ਼ਾਰਸ਼ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਗਰਾਂਟ ਦੀ ਕੋਈ ਮੰਗ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇਗੀ। ਉਹ ਕਿਸੇ ਵੀ ਅਣਕਿਆਸੇ ਖਰਚੇ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਰਾਜ ਦੇ ਸੰਕਟਕਾਲੀਨ ਫੰਡ ਵਿੱਚੋਂ ਵੀ ਪੇਸ਼ਗੀ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਰਾਜਪਾਲ ਰਾਜ ਦੇ ਵਿੱਤ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦਾ ਗਠਨ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਅਖਤਿਆਰੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ
[ਸੋਧੋ]ਰਾਜਪਾਲ ਇਹਨਾਂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ:
- ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਪਾਰਟੀ ਨੂੰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਬਹੁਮਤ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ, ਤਾਂ ਰਾਜਪਾਲ ਕੋਲ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਲਈ ਉਮੀਦਵਾਰ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰਨ ਦਾ ਅਖ਼ਤਿਆਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਜਲਦੀ ਤੋਂ ਜਲਦੀ ਬਹੁਮਤ ਵਾਲਾ ਗੱਠਜੋੜ ਬਣਾਵੇ।
- ਉਹ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਸ਼ਾਸਨ ਲਗਾ ਸਕਦੇ ਹਨ।
- ਉਹ ਆਪਣੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਨੂੰ ਜਾਂ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਦੇ ਨਿਰਦੇਸ਼ਾਂ 'ਤੇ ਰਾਜ ਦੇ ਮਾਮਲਿਆਂ ਬਾਰੇ ਰਿਪੋਰਟ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ।
- ਉਹ ਕਿਸੇ ਬਿੱਲ ਲਈ ਆਪਣੀ ਸਹਿਮਤੀ ਨੂੰ ਰੋਕ ਸਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਮਨਜ਼ੂਰੀ ਲਈ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਨੂੰ ਭੇਜ ਸਕਦੇ ਹਨ।
- ਆਰਟੀਕਲ 353 ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਸ਼ਾਸਨ ਦੌਰਾਨ, ਗਵਰਨਰ ਮੰਤਰੀ ਮੰਡਲ ਦੀ ਸਲਾਹ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜੇਕਰ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਦੁਆਰਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇਜਾਜ਼ਤ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
ਅਚਨਚੇਤ ਸਥਿਤੀ
[ਸੋਧੋ]ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਸ਼ਾਸਨ ਵਰਗੀ ਅਚਨਚੇਤ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਰਾਜਪਾਲ ਦੀ ਕੋਈ ਭੂਮਿਕਾ ਜਾਂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਨਹੀਂ ਹਨ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਧਾਰਾ 160, 356 ਅਤੇ 357 ਦੇ ਤਹਿਤ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਦੁਆਰਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇਜਾਜ਼ਤ ਨਾ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇ। ਰਾਜਪਾਲ ਨੂੰ ਰਾਜ ਮੰਤਰੀ ਮੰਡਲ ਦੀ ਸਲਾਹ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਆਪਣੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕੋਈ ਵੀ ਫੈਸਲਾ ਲੈਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਨਹੀਂ ਹੈ ਜਦੋਂ ਇੱਕ ਚੁਣੀ ਹੋਈ ਸਰਕਾਰ ਹੋਵੇ। ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੇ ਭਾਗ VI ਦੇ ਉਪਬੰਧਾਂ ਦੇ ਅਧੀਨ ਇੰਚਾਰਜ।
ਇਮੋਲੂਮੈਂਟਸ
[ਸੋਧੋ]| ਮਿਤੀ | ਅਹੁਦਾ | ਤਨਖਾਹ (ਪ੍ਰਤੀ ਮਹੀਨਾ) |
|---|---|---|
| 1 ਫਰਵਰੀ 2018 | ਗਵਰਨਰ | ₹3,50,000 (equivalent to ₹4,00,000 or US$5,000 in 2020) |
| ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਗਵਰਨਰ | ₹2,25,000 (equivalent to ₹2,60,000 or US$3,200 in 2020) | |
| ਸਰੋਤ:[4][5] | ||
ਗਵਰਨਰ (ਇਮੋਲਿਊਮੈਂਟਸ, ਅਲਾਉਂਸ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਧਿਕਾਰ) ਐਕਟ, 1982 ਦੁਆਰਾ ਗਵਰਨਰ ਨੂੰ ਉਪਲਬਧ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਭੱਤੇ, ਭੱਤੇ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਧਿਕਾਰ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
ਮਾਸਿਕ ਤਨਖਾਹ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਰਾਜਪਾਲ ਮੁਫਤ ਸਰਕਾਰੀ ਰਿਹਾਇਸ਼, ਮੁਫਤ ਘਰੇਲੂ ਸਹੂਲਤਾਂ ਅਤੇ ਆਵਾਜਾਈ ਦੇ ਕਿਰਾਏ ਦਾ ਹੱਕਦਾਰ ਹੈ। ਰਾਜਪਾਲ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਮੁਫਤ ਡਾਕਟਰੀ ਹਾਜ਼ਰੀ, ਰਿਹਾਇਸ਼ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਭਰ ਇਲਾਜ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।[4]
ਹਟਾਉਣਾ
[ਸੋਧੋ]ਗਵਰਨਰ ਦੇ ਅਹੁਦੇ ਦੀ ਮਿਆਦ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪੰਜ ਸਾਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਪਰ ਇਸ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਇਸ ਦੁਆਰਾ ਖਤਮ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ:
- ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਦੁਆਰਾ ਬਰਖਾਸਤਗੀ ਜਿਸਦੀ ਖੁਸ਼ੀ 'ਤੇ ਰਾਜਪਾਲ ਅਹੁਦਾ ਰੱਖਦਾ ਹੈ।[6] ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਜਾਇਜ਼ ਕਾਰਨ ਦੇ ਰਾਜਪਾਲਾਂ ਨੂੰ ਬਰਖਾਸਤ ਕਰਨ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਨਹੀਂ ਹੈ।[7] ਹਾਲਾਂਕਿ, ਇਹ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਦਾ ਫਰਜ਼ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਇੱਕ ਰਾਜਪਾਲ ਨੂੰ ਬਰਖਾਸਤ ਕਰੇ ਜਿਸ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਨੂੰ ਅਦਾਲਤਾਂ ਦੁਆਰਾ ਗੈਰ-ਸੰਵਿਧਾਨਕ ਅਤੇ ਬਦਨਾਮ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।[8]
- ਰਾਜਪਾਲ ਦੁਆਰਾ ਅਸਤੀਫਾ[6]
ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ, ਉੱਚ ਅਦਾਲਤਾਂ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਦੇ ਜੱਜਾਂ ਅਤੇ ਮੁੱਖ ਚੋਣ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਦੇ ਉਲਟ, ਮਹਾਂਦੋਸ਼ ਦਾ ਕੋਈ ਪ੍ਰਬੰਧ ਨਹੀਂ ਹੈ।
ਕਾਨੂੰਨੀ ਛੋਟ
[ਸੋਧੋ]ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੇ ਅਨੁਛੇਦ 361 ਦੇ ਤਹਿਤ, ਰਾਜਪਾਲ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਵਿਵਾਦਪੂਰਨ ਕੰਮਾਂ ਦੇ ਸਮਰਥਨ ਵਿੱਚ ਅਦਾਲਤ ਵਿੱਚ ਗਵਾਹੀ ਦੇਣ ਦੀ ਆਪਣੀ ਇੱਛਾ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਪੁੱਛਗਿੱਛ ਲਈ ਤਲਬ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਹਾਲਾਂਕਿ ਰਾਜਪਾਲ ਦੁਆਰਾ ਲਏ ਗਏ ਗੈਰ-ਸੰਵਿਧਾਨਕ ਫੈਸਲਿਆਂ ਨੂੰ ਅਦਾਲਤਾਂ ਦੁਆਰਾ ਅਯੋਗ ਕਰਾਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇਗਾ। ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਰਾਜਪਾਲ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਲਈ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਤੱਥਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਅਦਾਲਤਾਂ ਵੱਲੋਂ ਕੇਸ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ 'ਰਾਮੇਸ਼ਵਰ ਪ੍ਰਸਾਦ ਐਂਡ ਓਆਰਐਸ ਬਨਾਮ ਯੂਨੀਅਨ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਆ ਐਂਡ ਏਐਨਆਰ 24 ਜਨਵਰੀ 2006' ਕੇਸ ਵਿੱਚ ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਦੁਆਰਾ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਰਾਜਪਾਲ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਕਾਰਜਕਾਲ ਦੌਰਾਨ ਮੁਕੱਦਮਾ ਨਹੀਂ ਚਲਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਅਤੇ ਕੈਦ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ, ਰਾਜਪਾਲ ਨੂੰ ਅਹੁਦੇ ਤੋਂ ਅਸਤੀਫਾ ਦੇਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੁਕੱਦਮਾ ਚਲਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਅਦਾਲਤਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪਹਿਲਾਂ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਗਵਰਨਰਸ਼ਿਪ ਦੇ ਕਾਰਜਕਾਲ ਦੌਰਾਨ ਕੀਤੇ ਗਏ ਦੋਸ਼।[9] ਹੁਣ ਤੱਕ ਕਿਸੇ ਵੀ ਰਾਜਪਾਲ ਨੇ ਅਦਾਲਤਾਂ ਦੁਆਰਾ ਆਪਣੇ ਫੈਸਲਿਆਂ ਨੂੰ ਗੈਰ-ਸੰਵਿਧਾਨਕ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਰੱਦ ਕਰਨ ਲਈ ਅਹੁਦੇ 'ਤੇ ਬਣੇ ਰਹਿਣ ਲਈ ਅਣਉਚਿਤਤਾ ਕਾਰਨ ਅਸਤੀਫਾ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਸਾਬਕਾ ਰਾਜਪਾਲਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਗੈਰ-ਸੰਵਿਧਾਨਕ ਕੰਮਾਂ ਲਈ ਸਜ਼ਾ ਦੇਣ ਲਈ ਹੁਣ ਤੱਕ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦਾ ਨਿਰਾਦਰ ਕਰਨ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਕੋਈ ਵੀ ਅਪਰਾਧਿਕ ਮਾਮਲਾ ਦਰਜ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਗਵਰਨਰਸ਼ਿਪ ਦੇ ਕਾਰਜਕਾਲ ਦੌਰਾਨ ਲਏ ਗਏ ਕਈ ਫੈਸਲਿਆਂ ਨੂੰ ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਨੇ ਗੈਰ-ਸੰਵਿਧਾਨਕ, ਬਦਨਾਮ, ਬੇਕਾਰ, ਅਲਟਰਾਵਾਇਰਸ, ਆਦਿ ਕਰਾਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। [10]
ਇਹ ਵੀ ਦੇਖੋ
[ਸੋਧੋ]ਹਵਾਲੇ
[ਸੋਧੋ]- ↑ Constitution of India, Article 155 (PDF) – via legislative.gov.in.
- ↑ "Role of the Governor – As a Chancellor of the Universities". Raj Bhavan, Gujarat. Archived from the original on 17 April 2018. Retrieved 17 April 2018.
- ↑ T. Ramakrishnan (8 February 2022). "House Will Create History if It Re-Adopts NEET Bill Today". The Hindu. Retrieved 8 April 2022.
- ↑ 4.0 4.1 The Governors (Emoluments, Allowances and Privileges) Act, 1982 (PDF) – via legislative.gov.in.
- ↑ "Union Cabinet Gives Lieutenant Governors A Hefty Salary Hike". NDTV.com. Retrieved 20 August 2022.
- ↑ 6.0 6.1 Constitution of India, Article 156 (PDF) – via legislative.gov.in.
- ↑ "The Dismissal of Governors". The Hindu. 13 July 2004. Retrieved 7 May 2016.
{{cite news}}: CS1 maint: url-status (link)[ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ] - ↑ Suyash Verma (20 June 2014). "Origin and Scope of Doctrine of Pleasure in India". Desi Kanoon. Archived from the original on 26 April 2016. Retrieved 7 May 2016.
- ↑ Rameshwar Prasad And Ors vs Union Of India And Anr on 24 January, 2006. Archived from the original on 16 October 2010. Retrieved 2 July 2015 – via indiankanoon.org.
- ↑ The Prevention of Insults to National Honour (Amendment) Act, 1971 – via India Code.