ਆਰੀਆ ਸਮਾਜ
ਆਰੀਆ ਸਮਾਜ ਇੱਕ ਹਿੰਦੂ ਸੁਧਾਰ ਲਹਿਰ ਹੈ ਜਿਸਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਸਵਾਮੀ ਦਯਾਨੰਦ ਸਰਸਵਤੀ ਨੇ 1875 ਵਿੱਚ ਬੰਬੇ ਵਿੱਚ ਮਥੁਰਾ ਦੇ ਸਵਾਮੀ ਵਿਰਜਾਨੰਦ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਇਹ ਅੰਦੋਲਨ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਵਿਚ ਸੁਧਾਰ ਲਿਆਉਣ ਦੇ ਪੱਛਮੀ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿਚ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਆਰੀਆ ਸਮਾਜ ਸ਼ੁੱਧ ਵੈਦਿਕ ਪਰੰਪਰਾ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਮੂਰਤੀ ਪੂਜਾ, ਅਵਤਾਰ, ਕੁਰਬਾਨੀ, ਝੂਠੇ ਰੀਤੀ ਰਿਵਾਜਾਂ ਅਤੇ ਵਹਿਮਾਂ-ਭਰਮਾਂ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਵਿਚ ਉਸਨੇ ਅਛੂਤਤਾ ਅਤੇ ਜਾਤੀ-ਅਧਾਰਤ ਵਿਤਕਰੇ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਔਰਤ ਤੇ ਸ਼ੂਦਰਾਂ ਨੂੰ ਯੱਗਯੋਪਵੀਤ ਪਹਿਨਣ ਅਤੇ ਵੇਦ ਪੜ੍ਹਨ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਦਿੱਤਾ। ਸਵਾਮੀ ਦਯਾਨੰਦ ਸਰਸਵਤੀ ਦੁਆਰਾ ਰਚੀ ਗਈ ਸੱਤਿਆ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਆਰੀਆ ਸਮਾਜ ਦਾ ਮੂਲ ਪਾਠ ਹੈ। ਆਰੀਆ ਸਮਾਜ ਦਾ ਮੰਤਵ ਹੈ: ਕ੍ਰਿਵਨੰਤੋ ਵਿਸ਼ਵਾਮਰਯਮ, ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ - ਦੁਨੀਆਂ ਨੂੰ ਆਰੀਅਨ ਹੋਣ ਦਿਓ।
ਮਸ਼ਹੂਰ ਆਰੀਆ ਸਮਾਜ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਸਵਾਮੀ ਦਯਾਨੰਦ ਸਰਸਵਤੀ, ਸਵਾਮੀ ਸ਼ਰਧਾਂਧਨ, ਮਹਾਤਮਾ ਹੰਸਰਾਜ, ਲਾਲਾ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ, ਭਾਈ ਪਰਮਾਨੰਦ, ਰਾਮ ਪ੍ਰਸਾਦ 'ਬਿਸਮਿਲ', ਪੰਡਿਤ ਗੁਰੂ ਦੱਤ, ਸਵਾਮੀ ਆਨੰਦਬੋਧ ਸਰਸਵਤੀ, ਚੌਧਰੀ ਛੋਟੂਰਾਮ, ਚੌਧਰੀ ਚਰਨ ਸਿੰਘ, ਪੰਡਿਤ ਵੰਦੇ ਮਾਤਰਮ ਰਾਮਚੰਦਰ ਰਾਓ, ਕੇ. ਬਾਬਾ ਰਾਮਦੇਵ ਆਦਿ ਆਉਂਦੇ ਹਨ।
ਇਤਿਹਾਸ[ਸੋਧੋ]
ਦਯਾਨੰਦ ਸਰਸਵਤੀ ਨੇ 10 ਅਪ੍ਰੈਲ 1875 ਈ. (ਚੈਤ੍ਰ ਸ਼ੁਕਲਾ 5 ਸ਼ਨੀਵਾਰ ਸੰਵਤ 1932 ਵਿਕਰਮੀ) ਨੂੰ ਮੁੰਬਈ ਵਿੱਚ ਆਰੀਆ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਉਸਨੇ ਮੌਜੂਦਾ ਬਿਹਾਰ ਰਾਜ ਦੇ 'ਆਰਾ' ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚਣ' ਤੇ 6 ਜਾਂ 7 ਸਤੰਬਰ, 1872 ਨੂੰ ਆਰੀਆ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਸੀ. ਉਪਲਬਧ ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਪਹਿਲਾ ਆਰੀਆ ਸਮਾਜ ਸੀ। ਪਰ ਉਸਦੇ ਸਿਰਫ ਇੱਕ ਜਾਂ ਦੋ ਸੈਸ਼ਨ ਸਨ. ਸਵਾਮੀ ਜੀ ਦੇ ਆਰਾ ਛੱਡਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਉਸ ਦੀਆਂ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਰੁਕ ਗਈਆਂ।
ਸਵਾਮੀ ਦਯਾਨੰਦ ਨੇ 31 ਦਸੰਬਰ 1874 ਤੋਂ 10 ਜਨਵਰੀ 1875 ਤੱਕ ਰਾਜਕੋਟ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਕੇ ਵੈਦਿਕ ਧਰਮ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ। ਇਥੇ, ਉਸ ਕੈਂਪ ਵਿਚ, ਜਿਥੇ ਸਵਾਮੀ ਠਹਿਰੇ ਸਨ, ਉਸਨੇ ਭਗਵਾਨ, ਧਰਮਦਯ, ਵੇਦਾਂ ਦੀ ਆਰੰਭਤਾ ਅਤੇ ਬੇਵਕੂਫੀ, ਪੁਨਰ ਜਨਮ, ਸਿੱਖਣ ਅਤੇ ਅਗਿਆਨਤਾ, ਮੁਕਤੀ ਅਤੇ ਬੰਧਨਾਂ, ਆਰੀਅਨਜ਼ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਫਰਜ਼ ਬਾਰੇ ਅੱਠ ਭਾਸ਼ਣ ਦਿੱਤੇ। ਇਥੇ ਸਵਾਮੀ ਜੀ ਨੇ ਪੁਣੇ ਮਾਹੀਧਰ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਰਾਮ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਨਾਲ ਮੂਰਤੀ ਪੂਜਾ ਅਤੇ ਵੇਦਾਂਤ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ 'ਤੇ ਵੀ ਵਿਚਾਰ ਵਟਾਂਦਰੇ ਕੀਤੇ। ਸਵਾਮੀ ਜੀ ਨੇ ਇੱਥੇ ਰਾਜਕੁਮਾਰ ਕਾਲਜ, ਰਾਜਿਆਂ ਦੇ ਪੁੱਤਰਾਂ ਲਈ ਵਿਦਿਆ ਦੇ ਕਾਲਜ ਵਿੱਚ ਭਾਸ਼ਣ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਪਦੇਸ਼ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਸੀ “ਅਹਿੰਸਾ ਪਰਮੋ ਧਰਮਹ”। ਇਥੇ ਸਕੂਲ ਦੀ ਤਰਫੋਂ ਸਵਾਮੀ ਜੀ ਨੇ ਪ੍ਰੋ. ਮੈਕਸ ਮੂਲਰ ਨੇ ਰਿਗਵੇਦ ਨੂੰ ਸੰਪਾਦਿਤ ਕੀਤਾ. ਰਾਜਕੋਟ ਵਿੱਚ ਆਰੀਆ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਸੰਬੰਧੀ ਪੰਡਿਤ ਦੇਵੇਂਦਰਨਾਥ ਮੁਖੋਪਾਧਿਆਏ ਦੁਆਰਾ ਰਚਿਤ ਮਹਾਰਿਸ਼ੀ ਦਯਾਨੰਦ ਦੀ ਜੀਵਨੀ ਵਿੱਚ ਹੇਠ ਦਿੱਤੇ ਵੇਰਵੇ ਮਿਲਦੇ ਹਨ-
“ਸਵਾਮੀ ਜੀ ਨੇ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਆਰੀਆ ਸਮਾਜ ਰਾਜਕੋਟ ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਸਮਾਜ ਖੁਦ ਆਰਿਆ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਹੋ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਸਮਾਜ ਦੇ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਇਸ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤ ਹਨ। ਵੇਦਾਂ ਦੇ ਅਚੱਲ ਹੋਣ ਤੇ ਕਿਸੇ ਨੇ ਇਤਰਾਜ਼ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਸਵਾਮੀ ਜੀ ਦੇ ਚਮਕਦਾਰ ਸਰੀਰ ਅਤੇ ਚਮਕਦਾਰ ਭਾਸ਼ਣ ਦੀ ਸੀ। ਲੋਕਾਂ 'ਤੇ ਚੁੰਬਕ ਵਰਗਾ ਪ੍ਰਭਾਵ। ਉਹ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਮੱਥਾ ਟੇਕਦਾ ਸੀ। ਆਰੀਆ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਮਨੀ ਸ਼ੰਕਰ ਜਟਾਸ਼ੰਕਰ ਵਿਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਗ਼ੈਰਹਾਜ਼ਰੀ ਉੱਤਮਰਾਮ ਨਿਰਭੈਰਾਮ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲਈ ਅਤੇ ਹਰਗੋਵਿੰਦਦਾਸ ਦੁਆਰਕਾਦਾਸ ਅਤੇ ਨਾਗਿਦਾਸ ਬ੍ਰਜਭੂਸ਼ਣ ਮੰਤਰੀ ਬਣੇ ਹੋਏ ਸਨ।"
ਆਰੀਆ ਸਮਾਜ ਦੇ ਨਿਯਮਾਂ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ, ਇਸ ਜੀਵਨੀ ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ-
“ਸਵਾਮੀ ਜੀ ਨੇ ਆਰੀਆ ਸਮਾਜ ਦੇ ਨਿਯਮ ਬਣਾਏ, ਜੋ ਛਾਪੇ ਗਏ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ 300 ਕਾਪੀਆਂ ਸਵਾਮੀ ਜੀ ਨੇ ਖ਼ੁਦ ਅਹਿਮਦਾਬਾਦ ਅਤੇ ਮੁੰਬਈ ਵਿਚ ਵੰਡਣ ਲਈ ਰੱਖੀਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਕਾਪੀਆਂ ਰਾਜਕੋਟ ਅਤੇ ਹੋਰ ਥਾਵਾਂ ਤੇ ਵੰਡਣ ਲਈ ਰੱਖੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ ਜੋ ਰਾਜਕੋਟ ਵਿਚ ਵੰਡੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ। ਗੁਜਰਾਤ, ਕਾਠਿਆਵਾੜ ਅਤੇ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਨੂੰ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।ਇਸ ਸਮੇਂ ਸਵਾਮੀ ਜੀ ਦੀ ਸਹਿਮਤੀ ਸੀ ਕਿ ਮੁਖੀ ਆਰੀਆਸਮਾਜ ਅਹਿਮਦਾਬਾਦ ਅਤੇ ਮੁੰਬਈ ਵਿੱਚ ਹੋਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ।ਆਰੀਆ ਸਮਾਜ ਦੇ ਹਫਤਾਵਾਰ ਸੰਮੇਲਨ ਹਰ ਐਤਵਾਰ ਹੋਣੇ ਸਨ।"
ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 10 ਅਪ੍ਰੈਲ 1875 ਨੂੰ ਮੁੰਬਈ ਵਿਚ ਆਰੀਆ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਹੋਈ। ਇਸ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਵੇਰਵਿਆਂ ਨੂੰ ਪੰਡਿਤ ਲੇਖਰਾਮ ਦੁਆਰਾ ਰਚਿਤ ਮਹਾਰਿਸ਼ੀ ਦਯਾਨੰਦ ਦੇ ਜੀਵਨ ਚਰਿੱਤਰ ਤੋਂ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ-
“ਆਰੀਆ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਦਾ ਵਿਚਾਰ, ਜੋ ਬੰਬੇ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਮਨਾਂ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਸਵਾਮੀ ਜੀ ਦੇ ਗੁਜਰਾਤ ਚਲੇ ਜਾਣ ਕਾਰਨ ooਿੱਲਾ ਪੈ ਗਿਆ ਸੀ। ਪਰ ਸਵਾਮੀ ਜੀ ਦੀ ਵਾਪਸੀ ਨਾਲ ਇਹ ਫਿਰ ਤੋਂ ਵਧਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਆਖਰਕਾਰ ਇਸ ਹੱਦ ਤਕ ਵਧ ਗਿਆ ਕਿ ਕੁਝ ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਸਵਾਮੀ ਜੀ ਵਾਪਸ ਆਏ, ਫਰਵਰੀ 1875 ਵਿਚ, ਗਿਰਗੁਮ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ, ਗਿਰਗੁਮ ਦੇ ਇਕ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਇਕ ਜਨਤਕ ਮੀਟਿੰਗ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਮਰਹੂਮ ਰਾਓ ਬਹਾਦੁਰ ਦਾਦੂ ਬਾ ਪਾਂਡੂਰੰਗ ਜੀ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਨੇ ਨਿਯਮਾਂ ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਇਕ ਉਪ-ਅਸੈਂਬਲੀ ਦੀ ਨਿਯੁਕਤੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ. ਪਰ ਉਸ ਮੀਟਿੰਗ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਆਪਣਾ ਵਿਚਾਰ ਜ਼ਾਹਰ ਕੀਤਾ ਕਿ ਹੁਣ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ।ਇਹ ਇੱਕ ਗੂੜ੍ਹਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈ, ਕਿ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵੀ ਉਹੀ ਰਹੀ (ਆਰੀਆ ਸਮਾਜ ਸਥਾਪਤ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ)। "
ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੰ: ਲੇਖਰਾਮ ਜੀ ਲਿਖਦੇ ਹਨ,
"ਅਤੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸੱਜਣ ਇਹ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਏ ਕਿ ਹੁਣ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਨਹੀਂ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ, ਕੁਝ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਨੇ ਮਿਲ ਕੇ ਉੱਘੇ ਰਾਜ ਸ਼੍ਰੀ ਪੰਚਚੰਦ ਆਨੰਦ ਜੀ ਪਾਰੇਖ (ਰਾਜਕੋਟ ਵਿੱਚ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕੀਤੇ ਗਏ 26 ਨਿਯਮ) ਲਈ ਨਿਯਮਾਂ ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਫਿਰ ਜਦੋਂ ਸਵਾਮੀ ਜੀ ਨੇ ਸਹੀ ਨਿਯਮ ਬਣਾਏ, ਉਸਦੇ ਬਾਅਦ ਕੁਝ ਸੱਜਣ, ਜੋ ਆਰੀਆ ਸਮਾਜ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਨਿਯਮਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਪਸੰਦ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਡਰ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਕੀਤੇ ਬਿਨਾਂ, ਧਰਮ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਚਲੇ ਗਏ. 5 ਸ਼ਨੀਵਾਰ, ਸੰਵਤ 1932 ਨੂੰ ਚਿਤ੍ਰ ਸੁਦੀ, ਉਸੇ ਅਨੁਸਾਰ 10 ਅਪ੍ਰੈਲ, 1875 ਨੂੰ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਸ਼੍ਰੀ ਗਿਰਧਰ ਲਾਲ ਦਿਆਲਦਾਸ ਕੋਠਾਰੀ ਬੀ.ਏ., ਐਲ.ਐਲ.ਬੀ. ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਹੇਠ, ਡਾ. ਮਾਣਕ ਜੀ ਦੇ ਬਗੀਚੇ ਵਿੱਚ ਗਿਰਗਾਮ ਮੁਹੱਲਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਜਨਤਕ ਮੀਟਿੰਗ ਕੀਤੀ ਗਈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇਹ ਨਿਯਮ (28 ਨਿਯਮ)) ਨੂੰ ਸਰਬਸੰਮਤੀ ਨਾਲ ਪਾਠ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਅਤੇ ਆਰੀਆ ਸਮਾਜ ਉਸ ਦਿਨ ਤੋਂ ਸਥਾਪਤ ਹੋਇਆ। ”
28 ਨਿਯਮਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਪਿ੍ੰ. ਲਖਰਾਮ ਜੀ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਦੁਬਾਰਾ ਅਧਿਕਾਰੀ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ. ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਆਰੀਆ ਸਮਾਜ ਦਾ ਹਰ ਸ਼ਨੀਵਾਰ ਸ਼ਾਮ ਦਾ ਸੈਸ਼ਨ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ, ਪਰ ਕੁਝ ਮਹੀਨਿਆਂ ਬਾਅਦ ਸ਼ਨੀਵਾਰ ਨੂੰ ਐਤਵਾਰ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਮਰਦਾਂ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਨਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ, ਜੋ ਕਿ ਹੁਣ ਤੱਕ ਹੈ.
ਮੁੰਬਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਤ ਆਰੀਆ ਸਮਾਜ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮਹੱਤਤਾ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਕੇਵਲ ਆਰੀਆ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਮਹਾਰਿਸ਼ੀ ਦਯਾਨੰਦ ਜੀ ਦੁਆਰਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਬਲਕਿ ਮੁੰਬਈ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕੀਤੇ ਗਏ 28 ਨਿਯਮਾਂ ਨੂੰ ਘਟਾਕੇ 10 ਨਿਯਮ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ 8 ਸਤੰਬਰ 1877 ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰ ਵੀ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਸੰਖੇਪ 10 ਨਿਯਮ ਅੱਜ ਵੀ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹਨ.
ਪੰਡਿਤ ਲੇਖਰਾਮ ਨੇ ਸਵਾਮੀ ਦਯਾਨੰਦ ਦੀ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਜੀਵਨੀ ਲਿਖੀ ਹੈ।
 | ਇਹ ਲੇਖ ਅਧਾਰ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਇਸਨੂੰ ਵਧਾਕੇ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਦੀ ਮੱਦਦ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ। |