ਗੱਲ-ਬਾਤ:ਮੁੱਖ ਸਫ਼ਾ

C, First, Middle. ' ' Articles of Militant' ' ਡੰਗੋਰੀ <translate>Tribe of Dan_ ਡਾਂਗ ਜਾਂ ਸੋਟੀ ਜਿਸ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਬਜ਼ੁਰਗ ਚਲਦੇ ਨੇ। <translate> Walk with Affiant

|Publisher = Afrikaanse Wikipedia |Year = 2024 |Article = Magazine Please add the Afrikaanse Wikipedia on the list, as it reached 50,000 articles <translate> Words of the today. The quality of articles seems to be good enough. Best regards, -- SpesBona ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ <translate> listਗੱਲ-ਬਾਤ:SpesBona|ਗੱਲ-ਬਾਤ]])<translate> win-win 10:13, 15 ਜੂਨ <translate> in part 2018 (UTC) 03:19, 29 ਜੁਲਾਈ 2024 (UTC)

Punjab <translate> Game government

Help Punjab government I need help with computer slow government office

ਡੰਗੋਰੀ <translate> The tribe of Dan

ਡੰਗੋਰੀ _ ਡਾਂਗ ਜਾਂ ਸੋਟੀ ਜਿਸ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਬਜ਼ੁਰਗ ਚਲਦੇ ਨੇ। ਕਰਮਜੀਤ ਕੌਰ ਹਿਸੋਵਾਲ (ਗੱਲ-ਬਾਤ) 12:13, 15 ਦਸੰਬਰ 2020 (UTC) 174.214.50.33 03:19, 29 ਜੁਲਾਈ 2024 (UTC)

@ਕਰਮਜੀਤ ਕੌਰ ਹਿਸੋਵਾਲ ਜੀ ਡੰਗੋਰੀ ਡਾਂਗ ਤੋਂ ਛੋਟੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। Harchand Bhinder (ਗੱਲ-ਬਾਤ) 15:49, 26 ਅਪਰੈਲ 2023 (UTC) 174.214.50.33 03:19, 29 ਜੁਲਾਈ 2024 (UTC)

ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ <Instructor Name>

ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ-ਦਸ਼ਾ ਅਤੇ ਦਿਸ਼ਾ

ਮੁੱਢਲੀ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਆਪਣੇ ਮੂਲ ਸੁਭਾ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰਮੁੱਖੀ , ਰੁਮਾਂਟਿਕ , ਪ੍ਰਭਾਵਵਾਦੀ , ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾਤਮਕ ਰੂਝਾਨਾਂ ਦਾ ਮਿਲਗੋਭਾ ਜਾ ਇਹਨਾ ਦਾ ਮਿਲਿਆ ਇਕ ਰੂਪ ਸੀ at 19:50 ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਜਾਗ ਲੱਗਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ । ਸੰਤ ਸਿੰਘ ਸੇਖੋ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ‘ਸਾਹਿਤਿਆਰਥ’ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਜਾਂ ਸਿੱਧਾਂਤਕ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਨੀਂਹ ਪੱਥਰ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ । 1960 ਤੋ ਬਾਅਦ ਕਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕੀਤਾ ।

ਕਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਦੀਆ ਗੁਰਬਾਣੀ , ਕਿੱਸਾ-ਕਾਵਿ, ਸੂਫ਼ੀ ਕਾਵਿ, ਸਿੱਖ ਲਹਿਰ ਅਤੇ ਭਗਤੀ ਲਹਿਰ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਸੇਖੋਂ ਦੀਆ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਜਾਂਦੀਆ ਹਨ । ਜਿੱਥੇ ਸੇਖੋਂ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਤੇ ਕਾਵਿ-ਸ਼ਾਸਤ੍ਰੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੇ ਸਮਨਵੈ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦਾ ਆਧਾਰ ਬਣਾਉਦਾ ਹੈ ਉੱਥੇ ਕਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਦਾ ਚਿੰਤਨ ਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਤੇ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਸਮੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਦੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਚੱਲ ਰਹੀ ਜਮਾਤੀ ਟੱਕਰ ਦੇ ਕਲਾਤਮਕ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ਵਜੋ ਪਾਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਫਿਰ ਵੀ ਇਸ ਦੌਰ ਦੀ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦੀ ਵੱਡੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਅੰਤਰਮੁੱਖੀ / ਪ੍ਰਭਾਵਵਾਦੀ ਅਤੇ ਰੁਮਾਂਸਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿੱਚ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਇਕ ਬਾਹਰਮੁੱਖੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਅਤੇ ਸਿੱਧਾਤਕ ਪਰਿਪੇਖ ਵਿੱਚ ਸਮਝੇ ਜਾਣ ਦੀ ਜਰੂਰਤ ਨੂੰ ਸਥਾਪਿਤ ਅਤੇ ਵਿਕਸਿਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਵੇਖੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ । ਸਾਹਿਤਿਕ ਕ੍ਰਿਤ ਦੇ ਕਰਤਾ , ਸਮਾਜ , ਇਤਿਹਾਸ ਸੱਭਿਆਚਾਰ , ਰਾਜਨੀਤੀ , ਸਾਹਿਤਿਕ ਪਰੰਪਰਾ ਆਦਿ ਨਾਲ ਦਵੰਦਾਤਮਕ ਸੰਬੰਧਾ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗਾ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਰਚਨਾ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ, ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਤੇ ਮੁੱਲਾਕਣ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਬੁਨਿਆਦੀ ਸਿੱਧਾਂਤ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰਨਾ ਇਸ ਦੋਰ ਦੀ ਇਕ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੈ । ਇਸ ਦੋਰ ਦੀ ਸਮੁੱਚੀ ਆਲੋਚਨਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਮੂਲ ਸੰਕਲਪਾਂ ਦੇ ਸਮਾਨਾਯ ਪੱਖਾਂ ਉੱਪਰ ਹੀ ਜ਼ੋਰ ਦਿੰਦੀ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿੱਚ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੇ ਵਧੇਰੇ ਵਿਗਿਆਨਕ , ਬਾਹਰਮੁੱਖੀ , ਜਟਿਲ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਆਪਸੀ ਸੰਬੰਧਾ, ਇਸਦੇ ਵਸਤੂ- ਖੇਤਰ , ਵਿਧੀ ਵਿਗਿਆਨ, ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਅਤੇ ਪਾਠ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਆਦਿ ਸਾਹਿਤ ਮੁੱਦਿਆ ਉਪਰ ਵਧੇਰੇ ਖੁੱਲ੍ਹ ਕੇ ਵਿਚਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ।

ਇਸ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ‘ਸੇਧ’ ਮਾਸਿਕ ਪੱਤਰ ਵਿੱਚ ਛਪੇ ਹਰਭਜਨ ਸਿੰਘ, ਸੁਤਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨੂਰ , ਤੇਜਵੰਤ ਸਿੰਘ ਗਿੱਲ ਅਤੇ ਰਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਰਵੀ ਦੇ ਲੇਖ ਵੇਖੇ ਜਾਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ । ਭਾਵੇ ਇਹ ਲੇਖ ਸੰਬੰਧਿਤ ਲੇਖਕਾ ਦੀਆ ਪੁਸਤਕਾ ਵਿੱਚ ਵੀ ਛਪ ਚੁੱਕੇ ਹਨ । 1975 ਤੋ 1985 ਤੀਕ ਦੀ ਇਸ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿੱਚ ਦੋ ਰੁਝਾਨ ਬੜੇ ਸ਼ਪੱਸਟ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦ੍ਰਿਸਟੀਗੋਚਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਰਵਿੰਦਰ ਰਵੀ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿੱਚ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੀ ਦੂਸਰੀਆ ਪੱਛਮੀ ਆਲੋਚਨਾ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆ ਜਿਵੇ ਸੰਰਚਨਾਵਾਦੀ / ਰੂਪਵਾਦੀ ਅਤੇ ਚਿਹਨ-ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਆਦਿ ਆਲੋਚਨਾ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆ ਨਾਲੋ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦੋਹਾਂ ਦੀ ਠੀਕ ਸਮਝ ਲਈ ਸਾਰਥਕਤਾ ਅਤੇ ਸੰਪੂਰਣਤਾ ਨੂੰ ਦ੍ਰਿੜ ਕਰਵਾਉਣ ਦੀ ਰੁਚੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਹੈ । ਦੂਸਰੇ ‘ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਨਵੀਨ ਆਲੋਚਨਾ ਪ੍ਰਣਾਲੀ’ ਦੀ ਸਰਬਾਂਗੀ ਆਲੋਚਨਾ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਅਨੁਸਾਰ ਕਰਦਿਆ ਸਾਰ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇਹਨਾ ਨਵੀਨ - ਆਲੋਚਨਾ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆ ਦੀ ਆਸ਼ਿਕਤਾ, ਇਕ ਪਾਸਤੜਾ , ਪ੍ਰਸੰਗ ਮੁੱਕਤ, ਇਤਿਹਾਸ ਮੁੱਕਤ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਮੁੱਕਤ ਹੋਣ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾ ਦਾ ਦਲੀਲ ਪੂਰਵਕ ਖੰਡਨ ਇਨ੍ਹਾ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆ ਦੀ ਸਥਾਪਤੀ ਪੱਖੀ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਪਰਦੇ ਹੇਠ ਅਵਿਗਿਆਨਿਕ ਅਤੇ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਹੋਣ ਦੇ ਮੁੱਦਿਆ ਨੂੰ ਬੜੀ ਸਪਸ਼ਟਤਾ ਅਤੇ ਤਾਰਕਿਕਤਾ ਨਾਲ ਸਿੱਧ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ।

ਇਸ ਦੋਰ ਦੀ ਦੂਸਰੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਪਹਿਲਾ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਮੁੱਲਾਂਕਣ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਦੀ ਜਰੂਰਤ ਵਿੱਚ ਵੇਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਹਰਭਜਨ ਸਿੰਘ ਭਾਟੀਆ ਹੁਣ ਪੁਸਤਕ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਖੋਜ-ਪ੍ਰਬੰਧ ਇਸ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲਾ ਬਾਹਰਮੁਖੀ ਅਤੇ ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਯਤਨ ਹੈ । ਹਰਭਜਨ ਸਿੰਘ ਭਾਟੀਆ ਭਾਵੇਂ ਖੁਦ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਹੋਣ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਨਹੀ ਕਰਦੇ ਪਰੰਤੂ ਉਨ੍ਹਾ ਸੇਖੋਂ , ਕਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਬਾਹਰਮੁਖੀ ਮੁੱਲਾਂਕਣ ਕਰਨ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਯਤਨ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋ ਸੇਖੋਂ ਕਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਤੇ ਸੱਯਦ ਦੀ ਸਮੁੱਚੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਮੁੱਲਾਂਕਣ ‘ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ’ ਪੁਸਤਕ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪੰਜਾਬੀ ਸੰਕਟ ਦਾ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਉੱਪਰ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਣਾ ਸੁਭਾਵਿਕ ਸੀ ਪਰੰਤੂ ਬਹੁਤੇ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਕਾ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਸੰਕਟ ਦੇ ਬਹੁ-ਪਰਤੀ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਤੋ ਲੈਂ ਕੇ ਇਸ ਸੰਕਟ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਉਪਰ ਪੈਣ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾ ਦਾ ਵੀ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕੀਤਾ । ਪ੍ਰਧਾਨ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਾਡੇ ਆਲੋਚਕਾਂ ਨੇ ਇਸ ਸਥਿਤੀ ਦੇ ਮਾਨਵ-ਵਿਰੋਧੀ ਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਜਮਾਤ ਵਿਰੋਧੀ ਪੱਖਾਂ ਨੂੰ ਪਰੋਖ ਜਾਂ ਅਪ੍ਰੋਖ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ , ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਵਿੱਚ ਬੁਨਿਆਦੀ ਸੂਤਰ ਵਜੋ ਉਭਾਰਿਆ ।

ਇਸ ਦੌਰ ਦੀ ਆਤੰਕਵਾਦੀ ਲਹਿਰ ਨੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪੱਧਰ ਉਪਰ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਡੂੰਘੀ ਤਰ੍ਹਾ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਪਰੰਤੂ ਇਸ ਲਹਿਰ ਦੇ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਵਿਆਖਿਆਕਾਰਾਂ ਦੀ ਘਾਟ ਕਾਰਨ ਇਹ ਸੰਕਟ ਕੋਈ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਵਿਰੋਧ ਖੜ੍ਹਾ ਨਾ ਕਰ ਸਕਿਆ । ਇਸ ਲਹਿਰ ਨੇ ਸੰਬਾਦ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋ ਸਮੁੱਚੇ ਅਕਾਦਮਿਕ ਮਾਹੌਲ ਨੂੰ ਨਾਹ-ਪੱਖੀ ਰੋਲ ਨਾਲ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ ।

ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦੀ ਚੌਥੀ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਵਿਧਾਗਤ ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿੱਚ ਵੇਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਪੰਜਾਬੀ ਗਲਪ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿੱਚ ਸੇਖੋਂ , ਕਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਮੁੱਢਲੇ ਯੋਗਦਾਨ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰ ਅੰਦਾਜ਼ ਨਹੀ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਪਰੰਤੂ ਕਿਸੇ ਇਕ ਵਿਧਾ ਨੂੰ ਆਧਾਰ ਬਣਾਕੇ ਸਮੁੱਚੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਿਧਾਗਤ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਇਸ ਦੌਰ ਦੀ ਇਕ ਵਿਲੱਖਣਤਾ ਹੈ । ਗਲਪ-ਸ਼ਾਸਤ੍ਰ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਵਿੱਚ ਡਾ. ਜੋਗਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਰਾਹੀ , ਡਾ. ਟੀ. ਆਰ. ਵਿਨੋਦ ਦਾ ਯੋਗਦਾਨ ਵਿਸ਼ੇਸ ਵਰਣਨ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰੀ ਹੈ । ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਵਿਧਾਗਤ ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਡਾ. ਅਤਰ ਸਿੰਘ , ਡਾ. ਕੇਸਰ, ਡਾ. ਕਰਮਜੀਤ ਸਿੰਘ , ਡਾ. ਰਵੀ ਅਤੇ ਡਾ. ਤੇਜਵੰਤ ਗਿੱਲ ਅਤੇ ਨਵੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਵਿਚੋਂ ਸੁਖਦੇਵ ਸਿੰਘ ਸਰਸਾ ਦਾ ਯੋਗਦਾਨ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦੀ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੈ ।

ਉਪਰੋਕਤ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਪਰ ਇਹ ਸਿੱਟਾ ਕੱਢਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ 1950 ਤੋਂ ਆਰੰਭ ਹੋ ਕੇ 1970 ਤੀਕ ਇਕ ਭਾਰੂ ਆਲੋਚਨਾ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਜੋਂ ਸਥਾਪਿਤ ਰਹੀ। 1970 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੱਛਮ ਦੀਆਂ ਵਿਕਸਿਤ ਆਲੋਚਨਾ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਨਾ ਇਸ ਦਾ ਭਰਭੂਰ ਸੰਵਾਦ ਚਲਦਾ ਰਿਹਾ। 1985 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿੱਚ ਸਨਾਤਨੀ ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਤੋਂ ਤੁਰ ਕੇ ਸਰੰਚਨਾਵਾਦੀ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ, ਨਵ- ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਅਤੇ ਦੂਸਰੀਆਂ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਪੈਸ਼ ਕੁਝ ਸੰਕਲਪਾਂ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਰੂਪਵਾਦੀ ਅਤੇ ਆਦਰਸ਼ਵਾਦੀ ਰੁਝਾਂਨਾ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਕਰਕੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿੱਚ ਆਤਮਸਾਤ ਕਰਦਿਆ ਇਸ ਨੂੰ ਸਿਧਾਂਤਕ ਅਤੇ ਵਿਹਾਰਕ ਦੋਹਾਂ ਪੱਧਰਾਂ ਉੱਪਰ ਵਿਕਸਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਆਲੋਚਨਾ ਨੇ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਹੋਂਦ ਵਿਧੀ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਇਸ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਸਿਧਾਂਤਕ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਉੱਪਰ ਆਪਣਾ ਧਿਆਨ ਕੇਂਦਰਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਨਵੇਂ ਗਿਆਨ ਦੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ਵਿੱਚ ਸਮਰਿੱਧ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵੀ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਪਰੰਤੂ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਅਜੇ ਤੀਕ ਹੀ ਸੀਮਿਤ ਕਰੀ ਬੈਠੀ ਹੈ। ਇਸ ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਸਰਬਪੱਖੀ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ, ਪੰਜਾਬੀ ਸੁਹਜ ਸ਼ਾਸਤਰ, ਪੰਜਾਬੀ ਸੰਗੀਤ ਅਤੇ ਦੂਸਰੀਆਂ ਲਲਿਤ ਕਲਾਵਾਂ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਹਿਤ ਇਸ ਦਾ ਘੇਰਾ ਵਿਸ਼ਾਲ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਦੀ ਜਰੂਰਤ ਬੜੀ ਅਹਿਮ ਹੈ। Gurpreet singh 20391126 (ਗੱਲ-ਬਾਤ) 00:42, 22 ਮਾਰਚ 2021 (UTC) 174.214.50.33 03:19, 29 ਜੁਲਾਈ 2024 (UTC)

ਆਚਾਰੀਆ ਧਨੰਜਯ <Case Number>

ਭਾਰਤੀ ਕਾਵਿ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਆਚਾਰੀਆ ਧਨੰਜਯ ਦਾ ਨਾਮ ਇੱਕ ਨਾਟਯ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ। ਧਨੰਜਯ ਵਿਸ਼ਣੂ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਅਤੇ ਮੁੰਜਰਾਜ (974-995ਈ.ਸਦੀ) ਦਾ ਦਰਬਾਰੀ ਸੀ।ਚਾਹੇ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਗ੍ਰੰਥ "ਦਸ਼ਰੂਪਕ" ਦੀ ਰਚਨਾ ਭਰਤ ਦੇ ਨਾਟਯ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਹੋਈ ਹੈ,ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਇਸ ਗ੍ਰੰਥ ਦੇ ਚੋਥੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਵਿੱਚ "ਰਸ" ਦੀ ਵੀ ਸਰਬਾਂਗ ਵਿਸਥਾਰ ਸਹਿਤ ਵਿਆਖਿਆ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਜਿਸ ਲਈ ਅਸੀਂ ਇਸ ਗ੍ਰੰਥ ਨੂੰ ਕਾਵਿ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਗ੍ਰੰਥ ਵੀ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ।

     "ਦਸ਼ਰੂਪਕ" 'ਤੇ ਧਨੰਜਯ ਦੇ ਭਰਾ ਧਨਿਕ ਦੀ 'ਅਵਲੋਕ' ਨਾਮ ਦੀ ਟੀਕਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ ਜਿਸ ਬਿਨਾਂ ਇਸ ਗ੍ਰੰਥ ਨੂੰ ਅਪੂਰਣ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਗ੍ਰੰਥ ਦਾ ਨਾਮ ਦਸ਼ਰੂਪਕ ਇਸ ਲਈ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਵਿੱਚ ਰੂਪਕ (ਨਾਟਕ) ਦੇ ਦਸ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਭੇਦਾਂ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਹੈ। <Context>
            ਆਚਾਰੀਆ ਧਨੰਜਯ ਦੀ ਇੱਕ ਹੀ ਕਾਵਿ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਰਚਨਾ  'ਦਸ਼ਰੂਪਕ' ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਧਨੰਜਯ ਦੀ 'ਆਵਲੋਕ' ਟੀਕਾ ਨਾਲ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ। ਇਹ ਗ੍ਰੰਥ ਚਾਰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੁੱਲ ਤਿੰਨ ਸੌਂ ਦੋ ਕਾਰਿਕਾਵਾਂ (ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ) ਹਨ। ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ ਸ਼ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਦੂਜੀਆਂ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦੀਆਂ ਸਾਹਿਤਕ ਰਚਨਾਵਾਂ 'ਚੋਂ ਧਨਿਕ ਨੇ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਵਿਸ਼ਾ ਨਿਮਨਲਿਖਤ ਅਨੁਸਾਰ ਹੈ-  

ਪ੍ਰਕਾਸ਼ 1-: ਮੰਗਲਾਚਰਨ, ਰੂਪਕ (ਨਾਟਕ) ਦਾ ਲੱਛਣ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਭੇਦ, ਨਿੱਤ੍ਰ ਨਾਟਕ ਦਾ ਸਰੂਪ, ਨਾਟਕ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਕਰਨ ਦੀ ਸਲਾਹ, ਨਾਟਕ ਦੇ ਤੱਤ, ਸੰਵਾਦ ਆਦਿ ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਪ੍ਰਕਾਸ਼ 2-: ਨਾਟਕ ਦੇ ਨਾਇਕ, ਸਰੂਪ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਭੇਦਾਂ, ਨਾਇਕ ਦੇ ਸਹਾਇਕ ਪਾਤਰ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਰੂਪ, ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ, ਅਲੰਕਾਰਾਂ, ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਸੰਵਾਦ ਆਦਿ ਪੱਖਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਪ੍ਰਕਾਸ਼ 3-: ਨਾਟਕ ਨੂੰ ਆਰੰਭ ਕਰਨ ਦਾ ਤਰੀਕਾ, ਪ੍ਰਸਤਾਵਨਾ ਦੇ ਭੇਦ , ਅੰਕ ਯੋਜਨਾ ਅਤੇ ਨਾਟਕਾਂ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਪ੍ਰਕਾਸ਼ 4-: ਰਸ ਦੇ ਸਰੂਪ, ਉਸਦੇ ਅੰਗ, ਰਸ ਨਿਸ਼ਪੱਤੀ ਅਤੇ ਨੌਂ ਰਸਾਂ ਦਾ ਤਰਜ਼ਮਾ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਭਾਰਤੀ ਕਾਵਿ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਆਚਾਰੀਆ ਧਨੰਜਯ ਦਾ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਯੋਗਦਾਨ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਅਨੇਕ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਵਾਲੇ ਭਰਤ  ਦੇ 'ਨਾਟਯ ਸ਼ਾਸਤਰ' 'ਚੋਂ 'ਰੂਪਕ' ਸੰਬੰਧੀ ਸਾਰੀ ਸਮੱਗਰੀ ਨੂੰ ਸੰਖੇਪ ਰੂਪ ਦੇ ਕੇ ਸਰਲ ਭਾਸ਼ਾ 'ਚ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਗੋਚਰ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਰੂਪਕ ਦੀ ਰਚਨਾ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਇਹ ਗ੍ਰੰਥ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ। 174.214.50.33 03:19, 29 ਜੁਲਾਈ 2024 (UTC)

ਬਰਿਆਰ ਗੋਤ <train> 28/7/24

ਬਰਿਆਰ ਗੋਤ ਜੱਟਾਂ ਦਾ ਹੀ ਇਕ ਗੋਤ ਹੈ। ਬਰਿਆਰ ਤੇ ਬਰਾੜ ਗੋਤ ਇਕ ਹੀ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਨੇ ਕਿਉ ਕਿ ਬੈਰਾੜਾ ਦੇ ਦੋ ਧੜੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦੇ ਵੇਲੇ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਿਸ ਸਮੇਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਖਿਦਰਾਣੇ ਦੀ ਜੰਗ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਛੱਤੀਆਣੇ ਪਿੰਡ ਲਾਗੇ ਅੱਪੜੇ ਤਾ ਬਰਾੜਾ ਨੇ ਤਨਖਾਹਾਂ ਮੰਗਣੀਆ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ , ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਾਬੋ ਕੀ ਤਲਵੰਡੀ ਜਾ ਕੇ ਤਨਖਾਹਾਂ ਦੇਂਦੇ ਹਾਂ। ਉਦੋਂ ਕੁਝ ਬਰਾੜਾ ਨੇ ਤਨਖਾਹਾਂ ਨਾ ਲੈਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਜੋ ਕਿ ਦਾਨ ਸਿੰਘ ਬਰਾੜ ਦੇ ਨਾਲ ਸਨ। ਬਰਾੜਾ ਦੇ ਦੂਜੇ ਧੜੇ ਨੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਘੋੜੇ ਦੀ ਲਗਾਮ ਫੜ ਲਈ ਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਤਨਖਾਹਾਂ ਮਿਲਣਗੀਆ ਤਾਂ ਅੱਗੇ ਜਾਣ ਦੇਵਾਂਗੇ ਤਾਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਭਾਈ ਚਲੋ ਰੁੱਕ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਵਪਾਰੀ ਸਿੱਖ ਪਿਸ਼ੌਰ ਵੱਲੋਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਲਈ ਭੇਟਾ ਲੈ ਕੇ ਆ ਰਹੇ ਸਨ ਤੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਕੋਲ ਚਿਰ ਬਾਅਦ ਪਹੁੰਚ ਗਏ ਤੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਤੰਬੂ ਲਾ ਕੇ ਤਨਖਾਹਾਂ ਵੰਡੀਆਂ ਤਾਂ ਕੁਝ ਖਜ਼ਾਨਾ ਬਚ ਗਿਆ ਸੀ ਜਿਸਨੂੰ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਦਬਾ ਦਿੱਤਾ ਜਿਸ ਜਗ੍ਹਾ ਤੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਗੁਪਤਸਰ ਸਾਹਿਬ ਹੈ।ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਬਰਾੜਾ ਨੇ ਤਨਖ਼ਾਹ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਚ ਕਿਸੇ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਏ ਭੁੱਲਰਾਂ ਤੇ ਮਾਨਾ ਕੋਲੋਂ ਮਿਹਣੇ ਮਰਵਾਉਣ ਗੇ (ਕਿਉ ਕਿ ਸਿੱਧੂ ਬਰਾੜ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਲੜਾਈਆਂ ਮਾਨ ਤੇ ਭੁੱਲਰਾਂ ਨਾਲ ਸਨ) ਤਾਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਬਰਾੜ ਨਹੀਂ ਤੁਸੀਂ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਬਰਿਆਰ ਜੇ। ਏਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਲਗਾਤਾਰ ਦੋ ਧੜੇ ਚੱਲਦੇ ਰਹੇ, ਤੇ ਘੱਲੂਘਾਰੇ 1762 ਤੋ ਬਾਅਦ ਵੀ ਸਿੰਘਾ ਦੀਆ ਬਰਾੜਾ ਨਾਲ ਲੜਾਈਆਂ ਹੋਈਆਂ ਉਦੋਂ ਬਰਿਆਰ ਬਰਾੜਾ ਨੇ ਹੀ ਸਮਝੌਤਾ ਕਰਵਾਇਆ ਸੀ। ਸਮਾ ਪਾ ਕੇ ਬਰਿਆਰ ਲਿਖਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਬਹੁਤੇ ਲੋਕਾਂ ਬਰਾੜ ਹੀ ਲਿਖਿਆ ਪਰ ਅਜ ਵੀ ਕੁਝ ਲੋਕ ਬਰਿਆਰ ਹੀ ਲਿਖਦੇ ਹਨ। ਗੁਰਸ਼ਰਨ (ਗੱਲ-ਬਾਤ) 08:27, 31 ਮਈ 2022 (UTC)174.214.50.33 03:19, 29 ਜੁਲਾਈ 2024 (UTC)

ਲੋਕ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਿਸ਼ਟ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਨਿਖੇੜਾ

ਲੋਕ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਿਸ਼ਟ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਨਿਖੇੜਾ

ਸਿਰਜਕ <translate> Specify (a) District (b) Region

ਵਿਸ਼ਿਸਟ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਰਚਨਹਾਰੇ ਬਾਰੇ ਸਾਨੂੰ ਪਤਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਲੋਕ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਰਚਨਾਤਮਕ ਅਗਿਆਤ ਵਿਅਕਤੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਭਾਵੇਂ ਲੋਕ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਰਚਨਹਾਰਾ ਕੋਈ ਵਿਅਕਤੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹੀ ਹੋਵੇਗਾ। ਪਰ ਉਹ ਆਪਣੀ ਰਚਨਾ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਨਾਂ ਨੂੰ ਸੰਬੰਧਿਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਿਆ ਹੁੰਦਾ। ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਲੋਕ ਸਾਹਿਤ ਇੱਕ ਕਿਸਮ ਨਾਲ ਲੋਕ ਸਮੂਹ ਦੀ ਰਚਨਾਂ ਹੀ ਹੋ ਨਿਬੜਦਾ ਹੈ। ਮੂੰਹੋਂ ਮੂੰਹ ਤੁਰੀ ਮੌਖਿਕ ਪਰੰਪਰਾ ਵਿੱਚ ਲੋਕ ਸਮੂਹ ਤਬਦੀਲੀ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਸ਼ਾਕਿਰ ਪੁਰਸਾਰਥੀ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਲੋਕ-ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਮਾਤਰ ਦੀ ਆਵੱਸ਼ਕਤਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ, ਸਗੋਂ ਸਮੁੱਚੇ ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਆਵੱਸ਼ਕਤਾਵਾਂ ਮੁਖ਼ਾਤਿਬ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਲੋਕ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਕਿਉਂਕਿ ਰਚਨਾਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਸਿਰਜਕ ਗੌਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਇਸ ਕਰਕੇ ਉਹ ਸਮੇਂ ਦੀ ਦੌੜ ਵਿੱਚ ਹੀ ਗਵਾਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਵਿਸ਼ਿਸ਼ਟ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਖਾਸ ਵਿਅਕਤੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਦੀ ਰਚਨਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਉਸ ਦਾ ਨਾਂ ਉਸ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।

ਇਸ ਲਈ ਜਰੂਰੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਵਿਸ਼ਿਸ਼ਟ ਸਾਹਿਤ ਲੋਕ ਸਮੂਹ ਦੀ ਤਰਜਮਾਨੀ ਏ। ਪਰ ਲੋਕ ਸਾਹਿਤ ਲਈ ਅਜਿਹਾ ਲਈ ਲੋਕ ਸਮੂਹ ਦੀ ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ ਜਰੂਰੀ ਹੈ।

ਪ੍ਰਗਟਾ ਮਾਧਿਅਮ

ਵਿਸ਼ਿਸ਼ਟ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਲੋਕ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾ ਮਾਧਿਅਮ ਭਾਵੇਂ ਭਾਸ਼ਾ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਲੋਕ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਮੌਖਿਕ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪੀੜ੍ਹੀਓਂ ਪੀੜ੍ਹੀ ਅੱਗੇ ਚੱਲਦੀ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਕਿ ਵਿਸ਼ਿਸਟ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਸੰਚਾਰ ਲਿਖਤੀ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਪੁਸਤਕ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦਰ ਪੀੜ੍ਹੀ ਅੱਗੇ ਚਲਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਲੋਕ ਹਿਰਦੇ ਅਤੇ ਸਿਮਰਤੀ ਰਾਹੀਂ ਮੌਖਿਕ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਅੱਗੇ ਚਲਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਲੋਕ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਬੁਨਿਆਦੀ ਅੰਤਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਭਿਵਿਅਕਤੀ ਲਈ ਵਰਤੇ ਗਏ ਮਾਧਿਅਮ ਦਾ ਹੈ।

ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਅਤੇ ਅਨਿਸ਼ਚਿਤ ਪਾਠ:

ਵਿਸ਼ਿਸ਼ਟ ਸਾਹਿਤ ਕਿਉਂ ਕਿ ਲਿਖਤੀ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਇਸ ਦਾ ਪਾਠ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਲੋਕ ਸਾਹਿਤ ਮੂੰਹੋਂ ਮੂੰਹੀ ਅੱਗੇ ਚੱਲਣ ਕਰਕੇ ਇਸ ਦੇ ਪਾਠ ਬਦਲਦੇ ਰਹੇ ਹਨ ਜਾਂ ਗਾਉਣ ਦੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਮੁਤਾਬਿਕ ਤਬਦੀਲ ਹੁੰਦੇ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਸ ਵੱਖਰਤਾ ਦਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਕਾਰਨ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਵਿਸ਼ਿਸ਼ਟ ਸਾਹਿਤ ਟਕਸਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਨਿਯਮਾਂ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਸਾਮਗ੍ਰੀ ਚੋਣ

ਵਿਸ਼ਿਸ਼ਟ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਰਚਨਹਾਰਾ ਆਪਣੀ ਰਚਨਾ ਦੀ ਸਾਮਗ੍ਰੀ ਦੀ ਚੋਣ ਸਮਾਜਿਕ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਵਿਭਿੰਨ ਸਮੱਸਿਆ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਿੱਜੀ ਅਨੁਭਵ ਅਤੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਰੱਖ ਕੇ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਪਰੰਪਰਾ ਨਾਲ ਬੱਝਿਆ ਹੋਇਆ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਉਹ ਕਿਸੇ ਪਰੰਪਰਾ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰਕੇ ਨਵੀਂ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿੱਚ ਲਿਖ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਅਧਿਆਤਮਕ ਕਾਵਿ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿੱਚ ਕਿੱਸਾ ਕਾਵਿ ਪਰੰਪਰਾ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਆਈ। ਵਿਸ਼ਿਸਟ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਰਚਨਹਾਰਾ ਕਿਸੇ ਬਦੇਸ਼ੀ ਸਾਹਿਤ ਪਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਉਧਾਰ ਲੈ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਲੋਕ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਸਥਾਪਿਤ ਪਰੰਪਰਾ ਤੋਂ ਅਲੱਗ ਕਰਨਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੈ।

ਲੋਕ ਤੱਤ

ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਤੱਤ ਜੋ ਲੋਕ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਿਸ਼ਟ ਸਾਹਿਤ ਤੋਂ ਨਿਖੇੜਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਹੈ ਲੋਕ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਲੋਕ ਅੰਸ਼ਾਂ ਦੀ ਅਧਿਕਤਾ। ਇਸ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਤੱਤ ਕਾਫੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਰਚੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਸਾਹਿਤ ਨਿਰੋਲ ਮਨੁੱਖੀ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬਤ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ, ਸਗੋਂ ਲੋਕ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ਾ, ਮਨੋਤਾਂ, ਭਰਮਾਂ ਵਹਿਮਾਂ ਤੇ ਸੰਕਲਪਾਂ ਦੀ ਰੁਵੀ ਉੱਤੇ ਉਸਰਿਆ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਇਸ ਦੀ ਭਾਵ ਭੂਮੀ ਵੱਖਰੀ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਉੱਤੇ ਵਿਸ਼ਿਸ਼ਟ ਸਾਹਿਤ ਇਸ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖਰੇ ਮੰਡਲਾਂ ਵਿੱਚ ਉਸਰਦਾ ਤੇ ਲਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਪਰੰਪਰਾ ਅਤੇ ਲੋਕ ਤੱਤਾਂ ਨਾਲੋਂ ਮੌਲਿਕਤਾ ਕਲਪਨਾ ਅਤੇ ਅਨੁਭਵ ਦੀਆਂਹੈ।

ਲੋਕ ਸਾਹਿਤ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੀ ਮਿਲਾਵਟ ਨੂੰ ਸਹਿਣ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਵਿਸ਼ਿਸ਼ਟ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਆਸਾਰ ਵਿਅਕਤੀ ਵਲ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਿਸ਼ਟ ਸਾਹਿਤ ਵਿਅਕਤੀ ਤੋਂ ਸਮੂਹ ਵੱਲ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਹੈ।ਵਿਸ਼ਿਸ਼ਟ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਸਾਹਿਤਕ ਰੂਪ ਸਮਾਜਕ ਮਿਯਾਦਾ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਰਿਸਥਿਤੀਆਂ ਦੇ ਬਦਲ ਨਾਲ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਸਾਹਿਤ ਉਤਪੱਤੀ ਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਮੂਲ ਧਾਰਨਾ ਇਹ ਹੈ ਇਤਿਹਾਸਕ ਕਰਮ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਇੱਕ ਰੂਪ ਵਿਕਸਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੋਇਆ ਕਿਸੇ ਹੱਦ ਤੱਕ ਪ੍ਰਭੁਤਾ ਧਾਰਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਫਿਰ ਮੱਧਮ ਪੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਜਾਗੀਰਦਾਰੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਕਿੱਸਾ ਕਾਵਿ ਆਪਣੀ ਸਿੱਖਰ ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ ਪਰ ਵੀਹਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਜਗੀਰਦਾਰੀ ਦੀ ਥਾਂ ਪੂੰਜੀਪਤੀਵਿਸ਼ਿਸਟ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਉਪਰੋਕਤ ਵੱਖਰਤਾ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਸੰਬੰਧ ਹਨ ਜੋ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਹਨ

ਅੰਤਰ ਸੰਬੰਧ

1. ਦੋਹਾਂ ਦਾ ਸੰਚਾਰ ਭਾਸ਼ਾ ਰਾਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਮੌਖਿਕ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਲਿਖਿਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

2. ਲੋਕ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਿਸ਼ਟ ਸਾਹਿਤ ਕਲਾਤਮਕ ਰੂਪਾਂ ਦੀ ਸਿਰਜਨਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਜਿਵੇਂ ਲੋਕ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਕਲਾਤਮਕ ਰੂਪ ਲੋਕ ਗੀਤ, ਲੋਕ ਕਹਾਣੀਆਂ, ਬੁਝਾਰਤਾਂ, ਲੋਕ ਨਾਟ, ਲੋਕ ਕਲਾਵਾਂ ਵਿਭਿੰਨ ਕਲਾ ਰੂਪ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਕਲਾਤਮਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਸ਼ਿਸਟ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਵਿਭਿੰਨ ਕਲਾਤਮਕ ਕਵਿਤਾ, ਨਾਟਕ, ਨਾਵਲ, ਆਦਿ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਵਿਸ਼ਿਸਟ ਸਾਹਿਤ ਹੈ । Kaur1066 (ਗੱਲ-ਬਾਤ) 04:03, 11 ਜੂਨ 2022 (UTC)174.214.50.33 03:19, 29 ਜੁਲਾਈ 2024 (UTC)

"ਮਹਾਂ ਸੁੰਨ" ਕਵਿਤਾ

ਮੇਰੀ ਮਹਾਂ ਸੁੰਨ ਵਿਚ ਕੋਈ ਅਵਾਜ਼ ਹੋਈ

ਇਕ ਮੌਕਾ

___ ਜੋ ਮੈਨੂੰ ਮਿਲਿਆ

ਮਹਾਂ ਸੁੰਨ ਚੋਂ ਚੇਤਨਾ ਉੱਠ ਆਈ

ਉਲੰਘ ਆਇਆ ਸੁੰਨ ਦਾ ਦਰਵਾਜ਼ਾ

ਦੁਨੀਆਂ ਬਹੁਤ ਖੂਬਸੂਰਤ ਹੈ

ਅਨੰਤ ਹੈ

ਪਰ ਹੁਣ ਮੇਰੇ ਕਿਸੇ ਕੰਮ ਦੀ ਨਹੀਂ——

ਚਿੱਤ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦਾ

ਨਾ ਪਹਾੜ ਤੇ

ਨਾ ਸਮੁੰਦਰ ਚ

ਨਾ ਮੈਦਾਨ ਚ

ਨਾ ਸੰਗੀਤ ਚ

ਨਾ ਚੁੱਪ ਚ

ਚਿੱਤ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦਾ........

ਕਿਤੇ ਉਲੰਘ ਜਾਣਾ ਲੋਚਦਾ ਹੈ

ਮਹਾਂ ਸੁੰਨ ਦਾ ਦਰਵਾਜ਼ਾ

ਵਾਪਸ........

ਫੇਰ

ਨਾ ਦਿਨ ਨਾ ਰਾਤ

ਨਾ ਸ਼ਬਦ ਨਾ ਸੁਰਤ

ਨਾ ਅਕਾਰ ਨਾ ਪ੍ਰਕਾਰ

ਬਸ

ਮਹਾਂ ਸੁੰਨ.........…...............।

ਅਨੰਤ ਕਾਲ਼ ਲਈ

ਕੁਝ ਸੀ ਹੀ ਨਹੀਂ

ਕੁਝ ਹੈ ਹੀ ਨਹੀਂ

ਦੁਨੀਆਂ

ਨਾਟਕ

ਆਵਾਗਮਨ

ਮੁਸਾਫ਼ਿਰ

ਸਭ ਮੁਸਾਫ਼ਿਰ

ਅੰਤਮ ਸੱਚ

ਮੰਜ਼ਲ

ਮਹਾਂ ਸੁੰਨ

ਫੇਰ ਵਾਪਸੀ ਨਹੀਂ

ਕਦੇ ਨਹੀਂ

ਕਦੇ ਵੀ ਨਹੀਂ

ਇਹੀ ਸੱਚ ਹੈ

ਸਭ ਦਾ ......…....ਮੇਰਾ ,

ਹਰ ਜੀਅ ਜੰਤ ਦਾ

ਮਹਾਂ ਸੁੰਨ

ਮਹਾਂ ਸੁੰਨ

ਮਹਾਂ ਸੁੰਨ

ਗੁਰਪ੍ਰੀਤ ਬਰ੍ਹੇ Gurpreet Bareh (ਗੱਲ-ਬਾਤ) 10:54, 24 ਸਤੰਬਰ 2023 (UTC)174.214.50.33 03:19, 29 ਜੁਲਾਈ 2024 (UTC)

crime story

crime story 2401:4900:7D88:72D9:8CE:B0FF:FE25:41D 02:34, 2 ਅਕਤੂਬਰ 2024 (UTC)

ਜੀਵਨੀ ਡਾਕਟਰ ਹਰਜਿੰਦਰਮੀਤ ਸਿੰਘ ਫਰੀਦਕੋਟ

ਜਨਮ ਤਾਰੀਖ- 4 ਦਸੰਬਰ 1958

ਪਿਤਾ ਦਾ ਨਾਮ- ਸਰਦਾਰ ਧੰਨਾ ਸਿੰਘ

ਮਾਤਾ ਦਾ ਨਾਮ- ਸੋਧਾਂ ਰਾਣੀ

ਜਨਮ ਸਥਾਨ- ਪਿੰਡ ਪੰਜਗਰਾਈਂ ਕਲਾਂ

ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਫਰੀਦਕੋਟ

ਮੁਢਲੀ ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਬਚਪਨ -ਪਿੰਡ ਪੰਜਗਰਾਈਂ ਕਲਾਂ

ਪ੍ਰੋਫੈਸ਼ਨਲ ਵਿਦਿਆ - D N Y S. MD(Acu)

ਪੂਨਾ( ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ )ਅਤੇ ਪਟਨਾ (ਬਿਹਾਰ )

ਮੌਜੂਦਾ ਰਿਹਾਇਸ਼ -ਫਰੀਦਕੋਟ ਪੰਜਾਬ

ਪਤਨੀ -ਸੁਰਿੰਦਰਪਾਲ ਕੌਰ

ਬੱਚੇ- ਬੇਟਾ ਡਾ ਹਰਜਿੰਦਰਜੀਤ ਸਿੰਘ

ਬੇਟੀ- ਡਾ ਪ੍ਰਭਜੋਤ ਕੌਰ

ਆਪ ਨੇ ਬਹੁਤ ਗਹਿਰਾਈ ਵਿੱਚ ਜਾ ਕੇ ਆਯੁਰਵੇਦ ਦੀ ਖੋਜ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਉਹ ਸਫਲ ਡਾਕਟਰ, ਅਣਥੱਕ ਖੋਜੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਬੁੱਧ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਹਨ । ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਆਯੁਰਵੇਦ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਇੱਕ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਕੌਮ ਆਪਣੇ ਇਸ ਹੋਣਹਾਰ ਸਪੂਤ ਉਪਰ ਮਾਣ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਪੂਰੀਆਂ ਬੁਲੰਦੀਆਂ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਅਰਾਮ ਨੂੰ ਪਾਸੇ ਰੱਖ ਕੇ ਸਿਹਤ ਉੱਪਰ ਖੋਜ ਕੀਤੀ ਹੈ । ਉਹ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੱਧਰ ਦੇ ਆਯੁਰਵੇਦ ਚਿੰਤਕ ਹਨ।

ਡਾਕਟਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀਆਂ ਲਿਖੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਪੁਸਤਕਾਂ :

(1) ਜੜ੍ਹੀਆਂ ਬੂਟੀਆਂ ਦੇ ਚਮਤਕਾਰ( ਪੰਜ ਭਾਗ)

(2) ਆਯੁਰਵੇਦ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਚੂਰਨ

(3) ਨਾਰੀ ਰੋਗ ਅਤੇ ਇਲਾਜ

(4) ਮੇਰੇ ਸਿੱਧ ਯੋਗ

(5) ਤਾਕਤ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਯੋਗ

(6) ਸੰਭੋਗ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਅਤੇ ਇਲਾਜ

(7) ਨਾਰੀ ਰੋਗਾਂ ਵਿੱਚ ਉਪਯੋਗੀ ਔਸ਼ਧੀਆਂ

(8) ਭਸਮਾਂ ਕੁਸ਼ਤੇ

(9) ਮਰਦਮੀ ਤਾਕਤ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਯੋਗ

(10) ਆਯੁਰਵੇਦ ਦੇ ਚਮਤਕਾਰ

(11) ਆਯੁਰਵੈਦਿਕ ਚਿਕਿਤਸਾ ਦੇ ਚਮਤਕਾਰ (ਚਿੰਤਾ ਰੋਗ)

(12) ਧਰਤੀ ਮੀਂਹ ਮੰਗਦੀ ਹੈ ( ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ)

(13) ਪੱਤਣੋਂ ਸਰਕੀਆਂ ਬੇੜੀਆਂ (ਕਾਵਿ ਸੰਗ੍ਰਹਿ)

ਇਹਨਾਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਦੇ ਪਬਲਿਸ਼ਰ ਭਾਈ ਚਤਰ ਸਿੰਘ ਜੀਵਨ ਸਿੰਘ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਾਲੇ ਹਨ।

Sukhpal Bathinda (ਗੱਲ-ਬਾਤ) 04:54, 9 ਨਵੰਬਰ 2024 (UTC)

ਗਾਡੀਆ ਲੋਹਾਰ ਜਾਂ ਗਾਡੀ-ਲੁਹਾਰ

ਗਾਡੀਆ ਲੋਹਾਰ ਜਾਂ ਗਾਡੀ-ਲੁਹਾਰ ਰਾਜਸਥਾਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਟੱਪਰੀਵਾਸ ਕਬੀਲਾ ਹੈ। ਇਹ ਲੋਕ ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਮਾਲਵਾ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮਿਲਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਟੋਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਜੀਵਨ ਬਤੀਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਆਪਣਾ ਸਾਰਾ ਸਾਮਾਨ ਗੱਡੀਆਂ ਉੱਤੇ ਲੱਦ ਕੇ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਥੋੜ੍ਹੇ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਆਪਣਾ ਠਿਕਾਣਾ ਬਦਲ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਲੋਹਾਰਾ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਸੇ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ‘ਗਾਡੀ ਲੋਹਾਰ’ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਿਛੋਕੜ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਚਿਤੌੜਗੜ੍ਹ ਦਾ ਹੈ। ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀਆਂ ਬੈਲ ਗੱਡੀਆਂ ਨੂੰ ਕਾਫ਼ਲੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਲੈ ਕੇ ਘੁੰਮਣ ਵਾਲੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ‘ਗੱਡੀਆਂ ਵਾਲੇ’ ਸ਼ਬਦ ਨਾਲ ਪੁਕਾਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹੁਣ ਕਾਫ਼ੀ ਘਟ ਚੁੱਕਾ ਹੈ, ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਘਰਾਂ ਦੇ ਚੁੱਲ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਸੁਆਹ ਕੱਢਣ ਵਾਲੀਆਂ ਕੜਛੀਆਂ, ਚਿਮਟੇ, ਤੱਕਲੇ, ਖੁਰਚਣੇ, ਬੱਠਲ ਰਿਪੇਅਰ ਕਰਨੇ, ਡੱਬਿਆਂ, ਪੀਪਿਆਂ ਨੂੰ ਢੱਕਣ ਲਾਉਣਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕੰਮ ਜਾਰੀ ਹੈ। ਰਾਜਸਥਾਨ ਵਿੱਚ ਮਹਾਰਾਣਾ ਪ੍ਰਤਾਪ ਦੀ ਅਕਬਰ ਕੋਲੋਂ ਹੋਈ ਹਾਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹ ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਤਿਆਗ ਕੇ ਕਬੀਲਿਆਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਆਏ ਦੱਸੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵੱਲੋਂ ਆਪਣੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਤੇ ਵਿਰਸੇ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਹਿੱਤ ਕਿਰਪਾਲ ਕਜ਼ਾਕ ਦੁਆਰਾ ਸੰਪਾਦਿਤ ਕਿਤਾਬ ‘ਗਾਡੀ ਲੁਹਾਰ ਕਬੀਲੇ ਦਾ ਸੱਭਿਆਚਾਰ’ ਰਾਹੀਂ ਵੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ।

ਕੁਝ ਸਦੀਆਂ ਪਹਿਲਾਂ ਗਾਡੀ ਲੁਹਾਰ ਰਾਜਪੂਤ ਸ਼ਾਨੋ-ਸ਼ੌਕਤ ਵਾਲੀ ਆਪਣੀ ਮੁੱਖ ਧਾਰਾ ਨਾਲੋਂ ਟੁੱਟ ਗਏ ਸਨ। ਉਹ ਆਪਣੀ ਜਨਮ ਭੌਂਇੰ ਨੂੰ ਤਿਆਗ ਕੇ ਟੱਪਰੀਵਾਸ ਕਬੀਲੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵੱਲੋਂ ਮੁਗ਼ਲ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨਾਲ ਲੰਮੀ ਲੜਾਈ ਲੜਨ ਬਦਲੇ ਯੋਧਿਆਂ ਨੇ ਖਾਨਾਬਦੋਸ਼ੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਸੀਬਾਂ ਨਾਲ ਜੋੜ ਲਿਆ ਹੈ। ਉਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਲੋਕ ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਦੀਆਂ ਉੱਚ ਜਾਤੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਮਝੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ।

ਇਹ ਆਪਣੇ-ਆਪ ਨੂੰ ਮਹਾਰਾਣਾ ਪ੍ਰਤਾਪ ਦੇ ਪੈਰੋਕਾਰ ਸਮਝਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਸਬੰਧੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਹਵਾਲੇ ਵੀ ਦਿੱਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਣ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਚਿਤੌੜ ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਜਾਣਗੇ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਬਣਦਾ ਸਤਿਕਾਰ ਫਿਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ। ਮਹਾਰਾਣਾ ਪ੍ਰਤਾਪ ਦੇ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਨੇ ਇਸ ਅਹਿਦ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਹੀ ਘਰ-ਬਾਰ ਤਿਆਗੇ ਸਨ। ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਸਮੇਤ ਜੰਗਲਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਕੇ ਮੁਗ਼ਲ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਲੜੀ ਲੰਬੀ ਲੜਾਈ ਨੂੰ ਇਹ ਹਾਰ ਗਏ ਸਨ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵੱਕਾਰ ਗੁਆਚ ਗਿਆ ਸੀ।

ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਵੀ ਰਾਜਪੂਤ ਲੋਕ ਅਕਬਰ ਤੋਂ ਹਾਰਨ ਉਪਰੰਤ ਆਪਣੀ ਅਣਖ ਆਬਰੂ ਦੀ ਦੁਬਾਰਾ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਤੱਕ ਚਿਤੌੜ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਨਾ ਛੂਹਣ ਲਈ ਵਚਨਬੱਧ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਖੁਫ਼ੀਆ ਐਲਾਨ ਸੀ ਕਿ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਚਿਤੌੜ ਵਿੱਚ ਗੁਆਚਿਆ ਵੱਕਾਰ ਬਹਾਲ ਨਹੀਂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ, ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਉਹ ਟਿਕ ਕੇ ਨਹੀਂ ਬੈਠਣਗੇ। ਉਹ ਕਾਫ਼ਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਘੁੰਮਦੇ ਰਹਿਣਗੇ ਤੇ ਕਿਸੇ ਤੋਂ ਮੰਗ ਕੇ ਨਹੀਂ ਖਾਣਗੇ। ਹੁਣ ਤੱਕ ਇਹ ਛੋਟਾ-ਮੋਟਾ ਤਰਖਾਣਾ, ਲੁਹਾਰਾ ਕੰਮ ਕਰਕੇ ਆਪਣਾ ਡੰਗ ਟਪਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਮਹਾਰਾਣਾ ਪ੍ਰਤਾਪ ਨੇ ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਦੀਆਂ ਬਿਖਰੀਆਂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਦਾ ਕੰਮ ਆਰੰਭਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਰਾਜਪੂਤ ਕੌਮ ਵਿੱਚ ਨਵੀਂ ਰੂਹ ਫੂਕੀ। ਮਹਾਰਾਣਾ ਪ੍ਰਤਾਪ ਦੇ ਮਨਾਹੀਆ ਦੇ ਨਿਯਮਾਂ ਦੀ ‘ਗੱਡੀਆਂ ਵਾਲੇ’ ਅੱਜ ਵੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮੇਵਾੜ ਦੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਤੱਕ ਰਾਜ ਮਹਿਲਾਂ ਦਾ ਤਿਆਗ, ਪੰਜ ਧਾਤੂ- ਸੋਨਾ, ਚਾਂਦੀ, ਤਾਂਬਾ, ਪਿੱਤਲ ਬਰਤਨਾਂ ਦੀ ਭੋਜਨ ਸਮੇਂ ਵਰਤੋਂ ਦੀ ਮਨਾਹੀ। ਪਲੰਘਾਂ ਦੀ ਸੇਜ ਦੀ ਮਨਾਹੀ, ਦਾੜ੍ਹੀ-ਮੁੱਛ ਕਤਰਨ ਦੀ ਮਨਾਹੀ, ਯੁੱਧ ਨਗਾਰੇ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦੀ ਮਨਾਹੀ ਆਦਿ।

ਇਤਿਹਾਸ ਅਨੁਸਾਰ ਮੇਵਾੜ ਦੀ ਅਕਬਰ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਤਬਾਹੀ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵੇਖ ਕੇ ਮਹਾਰਾਣਾ ਪ੍ਰਤਾਪ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਚੀਸ ਉੱਠਦੀ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਦੁਬਾਰਾ ਜਿੱਤ ਦੀ ਲਾਲਸਾ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਟੁੱਟ ਚੁੱਕੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕਮਲਮੀਰ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਇਕੱਠ ਕੀਤਾ। ਜਿੱਥੇ ਉਸ ਨੇ ਗੁਰੀਲਾ ਫੌਜ ਲਈ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਭਰਤੀ ਆਰੰਭੀ। ਭਰਤੀ ਦੌਰਾਨ ਮਹਾਰਾਣਾ ਪ੍ਰਤਾਪ ਵੱਲੋਂ ਸ਼ਰਤ ਰੱਖੀ ਗਈ ਕਿ ਜੋ ਯੋਧਾ ਲੜਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਘਰ-ਬਾਰ ਛੱਡ ਕੇ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਆਵੇ। ‘ਗੱਡੀਆਂ ਵਾਲਿਆਂ’ ਦੇ ਵਡੇਰੇ ਮਹਾਰਾਣਾ ਪ੍ਰਤਾਪ ਵੱਲੋਂ ਬਣਾਈ ਜਾ ਰਹੀ ਫੌਜ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਏ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕਬੀਲੇ ਦੇ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਦੇ ਦੱਸਣ ਅਨੁਸਾਰ ਲੁਹਾਰਗੜ੍ਹ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਗਾਡੀ ਲੁਹਾਰ ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਨੇ ਚਿਤੌੜਗੜ੍ਹ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਲਈ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਥਿਆਰ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਵੀ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ ’ਤੇ ਤੋਪਾਂ ਦਾ ਨਾਂ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਕੰਕਰਪਾਨੀ ਅਤੇ ਧੁਰਧਾਨੀ ਤੋਪ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।

ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਤੋਪਾਂ ਅਕਬਰ ਚਿਤੌੜਗੜ੍ਹ ਨੂੰ ਜਿੱਤ ਲੈਣ ਉਪਰੰਤ ਵੀ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਲਿਜਾ ਸਕਿਆ ਸੀ। ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਲੁੱਟਣ ਦੇ ਨਾਲ ਉਹ ‘ਸ਼ਿਆਮ ਚੈਰਾਗ’ ਅਤੇ ‘ਰਣਜੀਤ ਨਗਾਰਾ’ ਵੀ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਲੈ ਗਿਆ ਸੀ। ਗੱਡੀਆਂ ਵਾਲੇ ਕਬੀਲੇ ਦੇ ਲੋਕ ਇਸ ਨੂੰ ਕਲੰਕ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਕਬੀਲੇ ਦੇ ਪੁਰਖੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਲੋਹਾਰਗੜ੍ਹ ਦੀ ‘ਲਖੋਦਾ ਬਾਰੀ’ ਵਿੱਚੋਂ ਭੱਜ ਨਿਕਲੇ ਸਨ, ਜਿਸ ਸਮੇਂ ਜੈਮਲ ਅਤੇ ਪੱਤੋ, ਅਕਬਰ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਵੱਡਾ ਜੰਗ ਲੜ ਰਹੇ ਸਨ। ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਲੋਕ ਕਾਇਰਤਾ ਨਾ ਵਿਖਾਉਂਦੇ ਤਾਂ ਅਕਬਰ ਦੀ ਜਿੱਤ ਨੂੰ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੇ ਕੇ ਠੱਲ੍ਹਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਹਾਲਾਤ ਇਹ ਬਣੇ ਕਿ ਇੱਜ਼ਤ, ਅਣਖ ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਹੱਥੀਂ ਦੇਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਰਾਜਪੂਤ ਔਰਤਾਂ, ਮੁਟਿਆਰਾਂ, ਬੱਚੇ, ਇੱਕ-ਇੱਕ ਕਰਕੇ ਅੱਗ ਵਿੱਚ ਭਸਮ ਹੋ ਗਏ।

ਵਰਤਮਾਨ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਇਹ ਛੋਟਾ-ਮੋਟਾ ਤਰਖਾਣਾ, ਲੋਹੇ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਕੇ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਟਪਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਬੇਸ਼ੱਕ ਇਸ ਕਬੀਲੇ ਨੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਥਾਵਾਂ ’ਤੇ ਜਾ ਕੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਸਰ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ ਕਬੀਲਾ ਖ਼ੁਸ਼ਨੁਮਾ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਪਲਾਂ ਵਿੱਚ ਗੁਜ਼ਾਰਦਾ ਹੈ। ਕਬੀਲੇ ਦਾ ਕੋਈ ਸਥਾਈ ਟਿਕਾਣਾ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਪਰ ਸਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਘਰ ਹੋਣ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵੀ ਆਧਾਰ ਕਾਰਡ ਹੋਣ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬੱਚੇ ਵੀ ਦੂਜੇ ਬੱਚਿਆਂ ਵਾਂਗ ਤਾਲੀਮ ਲੈ ਸਕਣ ਤਾਂ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਘੁਮੱਕੜ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਠਹਿਰਾਅ ਆ ਸਕੇ। ਡਾ.ਬਿਕਰਮਜੀਤ ਪੁਰਬਾ (ਗੱਲ-ਬਾਤ) 06:03, 31 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)

ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ 'ਪੰਜਾਬ' ਕਿਉਂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ?

___________________________

ਇੱਥੇ ਤੁਸੀਂ ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ

ਚੀਜ਼ਾਂ :-

- ਇਸ ਦੇ ਨਾਮ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ

- ਪੰਜਾਬ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ

- 'ਪੰਜਾਬ' ਦਾ ਅਰਥ

ਸਿੱਖ ਦਾ ਪਹਿਰਾਵਾ ਅਤੇ ਹਾਵ-ਭਾਵ

___________________________

ਇੱਥੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਬਾਰੇ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਨਾ ਹੈ

• ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਪਹਿਰਾਵੇ

• ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ

• ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਇਸ਼ਾਰਾ।

• ਸਿੱਖ ਕਿਵੇਂ ਹਨ?

ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ

___________________________

ਇੱਥੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਨਾ ਪਵੇਗਾ

• ਪੰਜਾਬ ਸੂਬਾ

• ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਪੰਜਾਬ

• ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਛੋਟਾ ਇਤਿਹਾਸ

ਭਾਰਤ।

ਸਿੱਖ: ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸ

___________________________

ਇੱਥੇ ਤੁਸੀਂ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ

• ਸਿੱਖ ਕੌਣ ਹਨ?

• ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਮੁਢਲੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ

• ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ

• ਆਪਣਾ ਸੁਆਮੀ

• ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ

• ਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਭਾਗੀਦਾਰੀ

ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸਿੱਖ

___________________________

ਇੱਥੇ ਤੁਸੀਂ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ

• ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ

• ਮਸ਼ਹੂਰ ਸਿੱਖ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣਾ ਬਲੀਦਾਨ ਦਿੱਤਾ

ਜੀਵਨ

• ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਸਿੱਖ, ਜੋ ਸਰਵਉੱਚ ਸੀ

ਅਦਾਲਤ ਦੇ ਜੱਜ.

• ਮੌਜੂਦਾ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸਿੱਖ ਸ਼ਖਸੀਅਤਾਂ

ਵੱਖ-ਵੱਖ ਖੇਤਰਾਂ ਦੇ.

ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ

___________________________

ਇੱਥੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਬਾਰੇ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਨਾ ਹੈ

ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦਾ ਮੁੱਢਲਾ ਜੀਵਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ

ਹਵਾਲੇ, ਉਸ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ, ਉਸ ਦੀਆਂ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ।

ਬਹਾਦਰੀ, ਦਲੇਰੀ, ਬਹਾਦਰੀ,

ਦਲੇਰੀ: ਸਿੱਖ

___________________________

ਇੱਥੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਬਾਰੇ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਨਾ ਹੈ

• ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ

• ਜਿਵੇਂ ਆਪਣੀ ਕੁਰਬਾਨੀ, ਬਹਾਦਰੀ ਆਦਿ।

Weaponsidhu (ਗੱਲ-ਬਾਤ) 05:04, 18 ਫ਼ਰਵਰੀ 2025 (UTC)

1960 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਵਲਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ

ਡਾ ਐਸ .ਕੇ. ਦਵੇਸ਼ਵਰ ਰਿਟਾਇਰਡ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਪੰਜਾਬ ਯੂਨੀਵਰਸਟੀ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ

1960 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਵਲ ਸਾਡੇ ਉਪਰੋਕਤ ਨਾਵਲੀ ਮਾਡਲ ਨਾਲੋਂ ਇਕ ਵਿਥ ਸਥਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਸੋਧ ਦੀ ਥਾਂ ਸਥਿਤੀ ਦਾ ਨਾਵਲ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਵਲ ਦੀ ਵੱਡੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਸਾਡੇ ਸਮਾਜਿਕ ਯਥਾਰਥ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਕਲਾਤਮਕ-ਬੋਧ ਵਿਚ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਗਲਪੀ-ਵਿਵੇਕ ਸਮੇਤ ਸਮੂਰਤਨ ਵਿਚ ਹੈ। ਇਸੇ ਲਈ ਰੂਪ-ਰਚਨ ਪਖੋਂ ਇਹ ਨਾਵਲ ਤ੍ਰਾਸਦ-ਬੋਧ ਦਾ ਸੂਚਕ ਹੈ। [1]https://skdeveshwar.com/ ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਨੇ ਸਾਡੇ ਬਾਹਰਮੁਖੀ ਤੇ ਅੰਤਰ-ਮੁਖੀ ਯਥਾਰਥ ਦਾ ਕਿਸ ਕਦਰ ਹਰਾਸ ਕੀਤਾ ਹੈ­ ਇਸ ਦਾ ਭਰਵਾਂ ਗਲਪੀ-ਬਿੰਬ ਪੇਂਡੂ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਕਿਸਾਨ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੀ ਨਿਖੇੜਨ-ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦੇ ਸਮੂਰਤਨ ਰਾਹੀਂ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰੀ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਮਾਨਸਿਕ/ਭਾਵੁਕ ਗੁੰਝਲਾਂ ਨੂੰ ਵਸਤੂ-ਸੰਦਰਭ ਤੋਂ ਨਿਖੇੜਕੇ ਨਿਰਬੰਧਵਾਦੀ ਜੀਵਨ-ਸ਼ੈਲੀ ਵਿਚ ਗੁੰਮ ਹੋਣ ਦੇ ਪ੍ਰਗਟਾ ਰਾਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਨਾਵਲਕਾਰ ਹੈ। ਜਿਸ ਨੇ ਯਥਾਰਥਵਾਦੀ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਅਧੀਨ ਸਮਾਜ ਦੇ ਨਿਮਾਣੇ ਤੇ ਨਿਤਾਣੇ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਵਲਾਂ ਦਾ ਬਿਰਤਾਂਤਕ ਪ੍ਰਬੰਧ ਯਥਾਰਥ ਸਿਰਜਨ ਦੀਆਂ ਜੁਗਤਾਂ ਨੂੰ ਅਪਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਅਧੀਨ ਨਾਇਕ ਦੀ ਥਾਂ ਅਣਗੌਲਿਆ ਤੇ ਸਾਧਾਰਨ ਮਨੁੱਖ ਇਸ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਵਿਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਇਹ ਯਥਾਰਥਵਾਦ ਪ੍ਰਵਿਤਰੀ ਵਾਲਾ ਨਾਵਲ ਹੀ ਹੈ ਜਿਹੜੇ ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਦੀ ਨਿਮਨ ਕਿਸਾਨੀ ਤੇ ਇਸ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਇਕ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪੱਖਾਂ ਤੇ ਪਾਸਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ-ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਪ੍ਰਤਿਬਿੰਬਤ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਨਿਮਨ ਕਿਸਾਨੀ ਤੇ ਨਿਮਨ ਵਰਗ ਦਾ ਮਹਾਂਕਾਵਿ ਬਣਦਾ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਸੀਤਲ­ ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ­ ਕਰਮਜੀਤ ਸਿੰਘ ਕੁੱਸਾ ਦੇ ਨਾਵਲ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਸਾਡੀ ਨਿਮਨ ਕਿਸਾਨੀ ਦੀ ਨਿਖੇੜ ਪ੍ਰਕਿਰਿÇਆਂ ਤੇ ਇਸ ਦੇ ਕੰਗਾਲੀਕਰਨ ਦੇ ਗਲਪੀ ਚਿਤਰਾਂ ਦਾ ਜਿੰਨਾ ਹੋਰ ਨਾਵਲਕਾਰਾਂ ਨੇ ਅਗਲੇਰਾ ਕਲਾਤਮਕ ਵਿਸਤਾਰ ਕੀਤਾ ਹੈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਬਲਦੇਵ ਸਿੰਘ ਦਾ ਨਾਵਲ ਅੰਨਦਾਤਾ (2002) ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਧਿਆਨ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਨਾਵਲ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਟੁੱਟ ਰਹੀ ਕਿਸਾਨੀ ਦੇ ਸਿਰਫ਼ ਆਰਥਿਕ ਪੱਖ ਨੰੂੰ ਹੀ ਆਪਣੇ ਕਲਾਵੇ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਲੈਂਦਾ­ ਸਗੋਂ ਉਸ ਤ੍ਰਾਸਦਿਕ ਸੰਤਾਪ ਦਾ ਯਥਾਰਥਕ ਗਲਪੀ ਬਿੰਬ ਵੀ ਉਸਾਰਦਾ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਉਹ ਸਮਾਜ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਹੰਢਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਸਥਿਤੀ ਦੀ ਵਿਅੰਗ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਦੁਨਿਆਂ ਨੂੰ ਅੰਨ ਖੁਵਾਉਣ ਵਾਲਾ ‘‘ਇਹ ਅੰਨਦਾਤਾ­ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਬੈਠਾ ਕੱਦੂ­ ਗੰਢੇ­ ਟਿੰਡੇ ਵੇਚ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਦੂਸਰਾ ਅੰਨਦਾਤਾ ਡੇਰੇ ਦੇ ਲੰਗਰ ਲਈ ਰਸਦ ਇਕੱਠੀ ਕਰਨ ਦੇ ਬਹਾਨੇ ਦਰ-ਦਰ ਮੰਗਣ ਗਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।’’ (ਪੰ. 351) ਰਾਮ ਸਰੂਪ ਅਣਖੀ ਦਾ ਨਾਵਲ ਕੋਠੇ ਖੜਕ ਸਿੰਘ (1985) ਅਤੇ ਦੁੱਲ੍ਹੇ ਦੀ ਢਾਬ (2003) ਅਜਿਹੇ ਹੀ ਯਥਾਰਥ ਨੂੰ ਸਾਡੀ ਕਿਸਾਨੀ ਦੀ ਸਮੁੱਚਤਾ­ ਜਟਿਲਤਾ ਤੇ ਗਤੀਸ਼ੀਲਤਾ ਵਿਚ ਮੂਰਤੀਮਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਕਿਸਾਨੀ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਹਾਲਤਾਂ/ਸਥਿਤੀਆਂ ਤੋਂ ਵੀ ਪਰਦਾ ਚੁਕ ਰਹੇ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਤਮ-ਹੱਤਿਆ ਤਕ ਕਰਨ ਦਾ ਸਾਧ-ਬਣਨ ਜਾਂ ਗ਼ੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਧੰਦੇ ਕਰਨ ਵਿਚ ਮਜ਼ਬੂਰ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦਾ ਇਹ ਅਤਿ ਘਿਨੌਣਾ ਤੇ ਅਤਿ ਮਾਰੂ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਵਲਾਂ ਵਿਚ ਭਰਵੇਂ ਰੂਪ ਵਿਚ ਮੂਰਤੀਮਾਨ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਵੀਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅੰਤਲੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿਚ ਅਤੇ ਇੱਕਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਆਰੰਭ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਕੁਝ ਅਜਿਹੇ ਨਾਵਲ ਲਿਖੇ ਗਏ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦੇ ਕਠੋਰ ਯਥਾਰਥ ਦਾ ਜਾਂ ਤਾਂ ਸਿਧਾ ਵਰਣਨ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਇਹ ਯਥਾਰਥ ਵਿਅੰਗ ਅਤੇ ਵਿਡੰਬਣਾ ਦੀ ਦਿ੍ਰਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਦੌਰ ਦਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਨਾਵਲਕਾਰ ਮਿੱਤਰ ਸੈਨ ਮੀਤ ਹੈ ਜਿਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਤਿੰਨ ਨਾਵਲ ਤਫ਼ਤੀਸ਼ (1992)­ ਕਟਹਿਰਾ (1993) ਤੇ ਕੌਰਵ ਸਭਾ (2003) ਵਿਚ ਸਾਡੇ ਮੁਲਕ ਦੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਸਾਮਰਾਜੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਦਬੈਲ ਬਣਦਿਆਂ ਦਿਖਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਤਫ਼ਤੀਸ਼ ਅਤੇ ਕਟਹਿਰਾ ਨਾਵਲਾਂ ਵਿਚ ਜੇ ਸਾਮਰਾਜੀ ਕਾਨੂੰਨ ਦੇ ਜਨਤਾ-ਵਿਰੋਧੀ ਕਿਰਦਾਰ ਦਾ ਸੰਘਣਾ ਅਤੇ ਸ਼ਿਦਤ ਭਰਿਆ ਵਰਣਨ ਹੋਇਆ ਹੈ ਤਾਂ ਕੌਰਵ ਸਭਾ ਪੰਜੀਵਾਦੀ ਨੀਂਹ ਉਤੇ ਉਸਾਰੀ ਸਾਲੀ ਲੋਕਰਾਜੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਬੁਨਿਆਦੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ-ਵਿਧਾਨ ਪਾਲਕਾ­ ਕਾਰਜ ਪਾਲਕਾ­ ਨਿਆ ਪਾਲਕਾ ਵਿਚਲੇ ਖ਼ਲਨਾਇਕੀ ਚਰਿਤਰ ਨੂੰ ਉਸ ਦੀ ਸਮੁੱਚਤਾ­ ਜਟਿਲਤਾ ਤੇ ਗਤੀਸ਼ੀਲਤਾ ਵਿਚ ਸਾਕਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ‘ਮਾਇਆ ਨਗਰ’ ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਆਰਥਿਕਤਾ ਅਤੇ ‘ਕੋਰਵ ਸਭਾ’ ਪੈਸੇ ਤੇ ਪਦਾਰਥ ਦੀ ਲਾਲਸਾ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਵਾਲੀ ਸਿਆਸਤ ਦੇ ਚਿਹਨ ਹਨ। ਜਾਇਦਾਦ ਦਾ ਨਿਜੀਕਰਨ ਤੇ ਕੇਂਦਰੀਕਰਨ ਕਿਉਂਕਿ ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਦੀ ਕੇਂਦਰੀ ਨੀਤੀ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹੈ­ ਇਸੇ ਲਈ ਜਾਇਦਾਦ ਤੇ ਪਦਾਰਥ ਦੀ ਲਾਲਸਾ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਿਆਸਤ ਜਾਇਜ਼ ਹੈ ਕਿਊਂਕਿ ਇਸ ਦਾ ਸੁਭਾ ਨਿਜੀ ਹੈ­ ਇਸ ਲਈ ਕੋਈ ਰਿਸ਼ਤਾ ਜਾਂ ਰਿਆਇਤ ਨਹੀਂ। ਲਾਲਸਾ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਇਸ ਦਾ ਇਕੋ ਇਕ ਮੁੱਲ ਹੈ। ਮਾਇਆ ਨਗਰ ਵਿਚਲੀ ਕੌਰਵੀ ਧਿਰ ਵਾਸਤਵ ਵਿਚ ‘ਭੁੱਖਿਆ’ ਦੀ ਨਹੀਂ­ ‘ਭੁੱਖੜਾ’ ਦੀ ਅਜਿਹੀ ਜਮਾਤ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਇਸ ਰੁਚੀ ਅਧੀਨ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਜਾਂ ਆਪਣੇ ਨਿਜੀ ਨੂੰ ਵੀ ਨਿਗਲ ਸਕਦੀ ਹੈ ਤੇ ਸ਼ਰੇਆਮ ਨਿਰਬਸਤਰ ਵੀ ਕਰਦੀ ਹੈ। ‘ਕਰਤੂਤ’ ਦੀ ਤਾਮਸ-ਸ਼ੈਲੀ ’ਤੇ ਟਿਕਿਆ ਹੈ। ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਖ਼ਾਸੇ ਦੇ ਸਮੂਹ ਲੱਛਣੀ ਚਿਹਨ ਇਸ ਨਾਵਲ ਵਿਚ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹਨ। ਇਹ ਨਾਵਲ ਕਿਸੇ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸ਼ਹਿਰ/ਇਲਾਕੇ/ਖਿਤੇ ਦਾ ਨਾਵਲ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਇਹ ਵਿਸ਼ਵੀ-ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਆਰਥਿਕਤਾ ਦੀ ਕਿ੍ਰਟੀਕ ਦਾ ਸ਼ੁੱਧ ਵਾਰਤਕੀ ਰੂਪ ਵਿਚ ਗਲਪੀਕਰਨ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਲਈ ਇਹ ਨਾਵਲ ਵਿਸ਼ਵ-ਮਹੱਤਤਾ ਵਾਲਾ ਹੈ। ਕੇਵਲ ਕਲੋਟੀ ਇਕ ਹੋਰ ਨਾਵਲਕਾਰ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਨਾਵਲਾਂ ਦੀ ਲੜੀ ਚਰਚਾ ’ਚ ਆਈ ਹੈ। ਇਸ ਲੜੀ ਵਿਚ ਉਸ ਦੇ ਤਿੰਨ ਨਾਵਲ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਏ ਹਨ- ਹੋਣੀ ਇਕ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਭਾਗ ਪਹਿਲਾ (1993)­ ਹੋਣੀ ਇਕ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਭਾਗ ਦੂਜਾ (1998) ਅਤੇ ਘਾਟੀ ਪੁਤਲੀਗਰਾਂ ਦੀ (2003)। ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਨਾਵਲਾਂ ਵਿਚ ਕਲੋਟੀ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀਆਂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦਾ ਪਾਜ ਖੋਲਦਾ ਹੈ ਜਿਹੜੀਆਂ ਭਾਰਤ ਦੇ ਕੁਦਰਤੀ ਸੋਮਿਆਂ ਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਮਿਹਨਤ ਨੂੰ ਪਿਛਲੇ ਦੋ ਸੌ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਲੁਟਦੀਆਂ ਆ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਜਨਤਾ ਵਿਚ ਸਮਾਂ-ਵਿਹਾ ਚੁਕੀ ਸੰਸਕਿ੍ਰਤੀ ਦੇ ਮੁੱਲ-ਵਿਧਾਨ ਨੂੰ ਸਥਾਈ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਸੰਪਰਦਾਇਕਤਾ ਦਾ ਜਿਹੜਾ ਘਿਨੌਣਾ ਤੇ ਮਾਨਵ-ਦੋਖੀ ਰੂਪ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਵਲਾਂ ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਨਿਰੂਪਤ ਹੋਇਆ ਹੈ­ ਉਹ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਅਸਲੀਅਤ ਉਤੇ ਵੀ ਕਾਟਵਾਂ ਵਿਅੰਗ ਸੁਟਦਾ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਕੁੱਲ ਨਾਵਲਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵਧੇਰੇ ਸੰਘਣਾ ਅਤੇ ਕਠੋਰ ਯਥਾਰਥ ਦਾ ਲਖਾਇਕ ਹੈ। ਸ਼ਾਇਦ ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਨਾਵਲਕਾਰ ਨੇ ਤਨਜ਼ੀਆ ਲਹਿਰੇ ਵਿਚ ਨਾਵਲ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਭਾਗ ਨੂੰ ਲੇਡੀ ਤੇ ਲਾਰਡ ਮਾਊਂਟਬੇਟਨ­ ਗਾਂਧੀ­ ਨਹਿਰੂ­ ਪਟੇਲ ਅਤੇ ਜਿਨਾਹ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਿਰਦਾਰ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਨਾਵਲ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਇਕ ਪਾਸਿਓ ਮਾਊਂਟਬੇਟਨ ਸਾਮਰਾਜੀ ਹਿੱਤਾਂ ਲਈ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਦੀ ਦਿਲਕਸ਼ੀ ਨੂੰ ਵਰਤਨ ਤੋ ਸੰਕੋਚ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ­ ਜਿਹਾ ਕਿ ਨਹਿਰੂ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਇਸ ਨਾਵਲ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਦੇ ਉਹ ਨੇਤਾ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੇਵਲ ਸਿਆਸੀ ਤਾਕਤ ਆਪਣੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਲੈਣ ਦੀ ਖਾਹਿਸ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਹਿੰਦੂਆਂ­ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਬਲੀ ਦੇ ਕੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਨਾਵਲ ਲੜੀ ਦਾ ਤੀਜਾ ਭਾਗ ਘਾਟੀ ਪੁਤਲੀਗਰਾਂ ਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਭਾਗ ਵਿਚ ਨਾਵਲਕਾਰ ਨੇ ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲਨ ਲਈ ਜਿਹੜੀਆਂ ਗਿਆਨ ਦੀਆਂ ਨਵੀਆਂ ਵਿਧੀਆਂ ਵਰਤੀਆਂ ਹਨ­ ਉਹ ਉਸਦੇ ਗਹਿਰੇ ਅਧਿਐਨ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਨਾਵਲ ਦੇ ਕੇਂਦਰੀ ਪਾਤਰ ਅਮਰੀਕ­ ਡੇਵਿਡ­ ਜੈਸਮੀਨ ਆਦਿ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਪ੍ਰਮਾਣ ਹਨ। ਪੈਰਾ-ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਦੀਆਂ ਨਵੀਆਂ ਖੋਜਾਂ ਅਤੇ ਕੰਪਿਊਟਰੀ ਉਪਕਰਨਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਜਿਵੇਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਚੇਤਨ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸੂਹੀਏ ਬਣਾ ਕੇ ਦੂਜੇ ਮੁਲਕਾਂ ਦੀ ਸੂਚਨਾ ਇਕਤਿ੍ਰਤ ਕਰਨ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਰਤਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ­ ਇਹ ਨਿਰਸੰਦੇਹ­ ਠੰਡੀ ਜੰਗ ਦੇ ਅਜੋਕੇ ਦੌਰ ਵਿਚ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਯੁਧਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਮਾਣ ਹੈ। ਅਮਰੀਕਾ ਵਰਗੇ ਧਨੀ ਮੁਲਕ ਮਨੁੱਖੀ ਯੋਗਤਾਵਾਂ ਦੀ ਦੁਰਵਰਤੋਂ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਣਮਨੁੱਖੀ ਤੇ ਅਨੈਤਿਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਕਰਦੇ ਹਨ­ ਉਸ ਦਾ ਭਰਵਾਂ ਗਲਪੀ-ਬਿੰਬ ਇਸ ਨਾਵਲ ਦੀ ਕਲਾਤਮਕ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੈ। ਸਭ ਤੋਂ ਅਮਾਨਵੀ ਰੂਪ ਉਹ ਹੈ ਜਦੋਂ ਅਜਿਹਾ ਮਨੁੱਖ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਕੰਮ ਨਾ ਕਰਨ ਦੀ ਮਜਬੂਰੀ ਪ੍ਰਗਟਾਉਂਦਾ ਹੈ ਤਾ ਉਸ ਨੂੰ ਫਾਇਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮਾਨਵੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਰਾਖੀਕਰਨ ਦਾ ਢੰਢੋਰਾ ਪਿਟਣ ਵਾਲੇ ਸਾਮਰਾਜੀ ਮੁਲਕਾਂ ਦੇ ਮੋਢੀ ਦੇਸ਼ ਅਮਰੀਕਾ ਦਾ ਇਹ ਅਸਲ ਚਿਹਰਾ ਹੈ ਜਿਸ ਉਤੇ ਕਲੋਟੀ ਦਾ ਇਹ ਨਾਵਲ ਤਿੱਖਾ ਵਿਅੰਗ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਰਾਜਿੰਦਰ ਬਿਬਰਾ ਦਾ ਨਾਵਲ ਨਵਾਂ ਸਿਰਜਿਆ ਮਨੁੱਖ (1998) ਵੀ ਵਿਚਾਰਨਯੋਗ ਹੈ। ਇਹ ਨਾਵਲ ਜਿਥੇ ਵਿਕਸਤ ਆਰਥਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਾਲੇ ਸਭਿਆਚਾਰਾਂ ਵਿਚ ਫੈਲ ਰਹੇ ਕਾਮ ਦੇ ਅਤਿਘਿ੍ਰਣਤ ਤੇ ਪਾਸ਼ਵਿਕ ਰੂਪਾਂ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ਉਥੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਖੋਜਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਪ੍ਰਬੰਧ ਆਪਣੇ ਨਿਜੀ ਮੁਨਾਫ਼ੇ ਅਤੇ ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ ਧੋਂਸ ਲਈ ਕਿਵੇਂ ਵਰਤਦੇ ਹਨ­ ਇਸ ਦਾ ਗਲਪੀ ਚਿਤਰ ਵੀ ਸਜੀਵ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦਾ ਇਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਉਪਭੋਗਤਾਵਾਦੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਹ ਵਰਤਾਰਾ ਵਾਸਤਵ ਵਿਚ ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਸਨਅਤੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੀ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਸਨਅਤ ਰਾਹੀਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਘਿਨੌਣਾ ਪੱਖ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਵਸਤੂਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੇ ਮਨੁੱਖ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਦਾ ਵੀ ਵਸਤੂਕਰਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਵਸਤੂ ਦੀ ਖ਼ਰੀਦ ਸ਼ਕਤੀ ਪੈਸਾ ਹੈ ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਸਭਿਆਚਾਰ ਵਿਚ ਪੈਸਾ ਪ੍ਰਧਾਨਤਾ ਹਾਸਲ ਕਰ ਗਿਆ। ਪੈਸੇ ਤੇ ਪਦਾਰਥ ਦੀ ਹੋੜ ਨੇ ਮੁੱਲਾਂ ਤੇ ਨੈਤਿਕਤਾ ਨੂੰ ਛਿੱਕੇ ਟੰਗ ਦਿੱਤਾ। ਫ਼ਿਲਮੀ ਦੁਨੀਆਂ ਇਕ ਅਜਿਹਾ ਸੰਸਾਰ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀ ਮਿਕਨਾਤੀਸੀ ਚਕਾਚੌਂਧ ਹਰ ਇਕ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵੱਲ ਖਿਚਦੀ ਹੈ। ਇਥੇ ਸਫ਼ਲਤਾ ਤਾਂ ਅੱਧੇ-ਪਚੱਧੇ ਨੂੰ ਹੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ਪਰ ਬਹੁਤਿਆਂ ਦੇ ਪਲੇ ਗੁਰਬਤ­ ਆਤਮ-ਗਿਲਾਨੀ ਤੇ ਅਸਫ਼ਲਤਾ ਹੀ ਲਗਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿਚ ਦੇਹ­ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਔਰਤ ਦੀ ਦੇਹ­ ਕਾਮ-ਪੂਰਤੀ ਅਤੇ ਮੰੰਡੀ ਤੇ ਮੁਨਾਫ਼ੇ ਦੀ ਜਿਨਸ ਵਜੋਂ ਵੇਚੀ/ਵਰਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਜਸਬੀਰ ਭੁੱਲਰ ਦਾ ਨਾਵਲ ਮਹੂਰਤ (2004) ਜਿਥੇ ਔਰਤ ਦੇ ਇਸ ਵਸਤੂ ਰੂਪ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ਉਥੇ ਕਲਾ ਵਰਗੇ ਸੂਖਮ ਤੇ ਸੁਹਜ ਰੂਪਾਂ ਦਾ ਜੋ ਵਸਤੂਕਰਨ ਹੋਇਆ ਉਸ ਦੇ ਗਲਪੀ ਬਿੰੰਬਾਂ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਵਿਅੰਗ ਤੇ ਵਿਡੰਬਣਾ ਦੀਆਂ ਜੁਗਤਾਂ ਰਾਹੀਂ ਹੋਈ ਹੈ। ਫ਼ਿਲਮੀ ਨਗਰ ਵਿਚ ਪੈਸੇ ਤੇ ਪ੍ਰਸਿਧੀ ਦੀ ਲਾਲਸਾ ਕਾਰਣ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਿਘਾਰ­ ਨਿਰਦਈਪੁਣਾ ਤੇ ਲਾਲਚ ਸਮਾਜਿਕ-ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਤੇ ਨੈਤਿਕਤਾ ਵਿਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਸ ਦੀ ਕਰੂਪਤਾ­ ਨੀਚਤਾ ਤੇ ਵਹਿਸ਼ਤ ਦਾ ਚਿਤ੍ਰਣ ਇਸ ਨਾਵਲ ਦੀ ਇਕ ਹੋਰ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਵਲ ਦੇ ਬਿਰਤਾਂਤਕ ਅਮਲ ਦੀ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤੀ ਇਸ ਵਰਤਾਰੇ ਦਾ ਨੀਝਮਈ ਨਿਰੀਖਨ ਕਰਨ ਵਿਚ ਹੈ। ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦਾ ਇਕ ਪਾਸਾਰ ਘਰੋਂ ਬੇਘਰੇ ਹੋਣ ਦਾ ਹੈ। ਪਰਵਾਸੀ ਨਾਵਲ ਇਸ ਤ੍ਰਾਸਦਬੋਧ ਦਾ ਸੂਚਿਕ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਵਲਾਂ ਦੀ ਮੁਖ-ਥੀਮ ਰੋਜ਼ੀ-ਰੋਟੀ ਲਈ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਜਾਣ ਦੀ ਮਜਬੂਰੀ­ ਆਪਣੇ ਵਿਰਸੇ ਨਾਲੋਂ ਟੁਟਣ ’ਤੇ ਪਰਵਾਸੀ ਹੋਣ ਦਾ ਤਨਾਉ­ ਭੌਂ-ਹੇਰਵਾ­ ਬੱਚਿਆਂ ’ਤੇ ਪੱਛਮੀ ਸੰਸਕਿ੍ਰਤੀ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦਾ ਤਨਾਉ­ ਔਰਤਾਂ ਨਾਲ ਵਿਤਕਰਾ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਸੰੰਸਾਰ ਨੂੰ ਇਕ ‘ਗਲੋਬਲੀ ਵਿਲੇਜ’ ਕਹਿਣ ਵਾਲੇ ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਨਸਲੀ ਵਿਤਕਰੇ ਤੇ ਨਫ਼ਰਤ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ। ਇਸ ਯਥਾਰਥ ਦੇ ਭਰਵੇਂ ਗਲਪੀ ਬਿੰਬਾਂ ਦਾ ਸਮੂਰਤਨ ਪਰਵਾਸੀ ਨਾਵਲ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੈ। ਸਵਰਨ ਚੰਦਨ­ ਹਰਜੀਤ ਅਟਵਾਲ­ ਸਾਧੂ ਬਿਨਿੰਗ­ ਦਰਸ਼ਨ ਧੀਰ ਆਦਿ ਕੁਝ ਅਜਿਹੇ ਕਥਾਕਾਰ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਤਾਜ਼ੇ ਲਿਖੇ ਨਾਵਲ ਇਸ ਵਰਤਾਰੇ ਦਾ ਬਿਰਤਾਂਤੀਕਰਨ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਸਾਮਰਾਜ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਮੇਂ ਅਤੇ ਸਥਾਨ ਦਾ ਹੋਵੇ ਇਹ ਅਧੀਨ ਕੰਮਾਂ ਦੇ ਗੌਰਵਮਈ ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਤੋੜਦਾ ਮਰੋੜਦਾ ਵੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਆਪਣੀਆਂ ਲੋੜਾ ਅਤੇ ਨੀਤੀਆਂ ਅਨੁਸਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਮੁਗਲ ਸਾਮਰਾਜ ਨੇ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਦੀ ਸੁਹਿਰਦਤਾ­ ਸੂਰਬੀਰਤਾ ਤੇ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦੇ ਬਿੰਬ ਨੂੰ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਜਾਲਮ ਤੇ ਜਿੰਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਬੰਦੇ ਦੇ ਅਜਿਹੇ ਤੋੜੇ-ਮਰੋੜੇ ਬਿੰਬ ਨੂੰ ਸਾਡੇ ਸਮਕਾਲੀ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਨੇ ਤਾਂ ਬਹੁਤਾ ਦਰੁਸਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਪਰ ਕੁਲਦੀਪ ਭਟਨਾਗਰ ਆਪਣੇ ਨਾਵਲ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ (2002) ਵਿਚ ਮੁਗਲ ਸਾਮਰਾਜ ਦੁਆਰਾ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਦੇ ਅਜਿਹੇ ਵਿਰੂਪਤ ਬਿੰਬ ਨੂੰ ਵਿਸਥਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਪੂਰੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਿਛੋਕੜ ਵਿਚ ਉਸ ਦੇ ਮਹਾਨਾਇਕ ਰੂਪ ਨੂੰ ਪੁਨਰ-ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਨਾਵਲ ਦੀ ਬਿਰਤਾਂਤਕਾਰੀ ਦੀ ਵੱਡੀ ਖੂਬੀ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਬੰਦੇ ਦਾ ਬੇਦਾਗ਼ ਸਖ਼ਸ ਤੇ ਮਹਾਨ ਸੈਨਾਪਤੀ ਵਾਲਾ ਰੂਪ ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੱਥਾਂ ਤੋਂ ਸੱਖਣਾ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਪੱਖਪਾਤੀ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਦਰੁਸਤੀਕਰਨ ਹੈ। ਇਸੇ ਵਿਚਾਰ ਕੜੀ ਦਾ ਮਨਮੋਹਨ ਬਾਵਾ ਦਾ ਨਾਵਲ ਯੁੱਧਨਾਦ (2004) ਹੈ। ਜਿਸ ਹਮਲਾਆਵਰ ਨੂੰ ਪੱਛਮੀ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ‘ਸਿਕੰਦਰ ਮਹਾਨ’ (1lexander the 7reat) ਦੀ ਉਪਾਧੀ ਦਿੰੰਦੇ ਹਨ। ਵਾਸਤਵ ਵਿਚ ਉਹ ਇਕ ਧਾੜਵੀ ਸੀ। ਮਨਮੋਹਨ ਬਾਵਾ ਦੀ ਗਲਪੀ ਚੇਤਨਾ ਦੀ ਵਡਿਆਈ ਇਸ ਗੱਲ ਵਿਚ ਹੈ ਕਿ ਉਸਦਾ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸੋਮਿਆਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸਮੰਗਰੀ ਦਾ ਡੂੰਘੇਰਾ ਤੇ ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਅਧਿਐਨ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚਲੀ ਖ਼ਾਲੀ ਸਪੇਸ ਨੂੰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਪੂਰਦਾ ਸਗੋਂ ਸਿਕੰਦਰ ਦੀ ਫੌਜ ਦੀਆਂ ਧਾੜਵੀ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਨੰਗਾ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਸਲ ਕਿਰਦਾਰ ਨੂੰ ਮੂਰਤੀਮਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਵਲ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਵੈਦਿਕ ਫ਼ਲਸਫ਼ੇ ਤੇ ਬੋਧ-ਚਿੰਤਨ ਰਾਹੀਂ ਮਨਮੋਹਨ ਬਾਵਾ ਭਾਰਤੀ ਦਰਸ਼ਨ ਤੇ ਚਿੰਤਨ ਦੇ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡੀ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵਵਿਆਪੀ ਸਰੋਕਾਰਾਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕਰਵਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਰਾਹੀਂ ਉਹ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਸਾਮਰਾਜੀ ਪ੍ਰਵਚਨ ਉਤੇ ਭਾਰਤੀ ਪ੍ਰਵਚਨ ਦੀ ਨੈਤਿਕ ਵਸ਼ਿਸ਼ਟਤਾ ਤੇ ਵਿਜੈ ਨੂੰ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਵਰਤਮਾਨ ਵਿਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਇਤਿਹਾਸਕ ਨਾਵਲਾਂ ਦਾ ਮੁੱਲ ਅਤੇ ਸਾਰਥਕਤਾ ਇਸ ਗੱਲ ਵਿਚ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਗੌਰਵਮਈ­ ਸਾਰਥਕ ਤੇ ਮਾਨਵਪੱਖੀ ਮਹਾ-ਨਾਇਕਾਂ ਤੇ ਮਹਾ-ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ ਦੇ ਸਿਰਜਣ ਰਾਹੀਂ ਵਰਤਮਾਨ ਵਿਚ ਸਥਿਰ ਤੇ ਸਿਥਲ ਹੋ ਰਹੀ ਵਸਤੂ-ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਨਵੀਂ ਰੂਹ ਫੂਕ ਰਹੇ ਹਨ। ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਵਲਾਂ ਦੀ ਇਹੀ ਸਾਰਥਕਤਾ ਹੈ। ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਨੇ ਹਾਸ਼ੀਏ ’ਤੇ ਖੜੇ ਸਮੂਹਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਮੀਡੀਏ ਰਾਹੀਂ ਫੈਸ਼ਨ ਸ਼ੋਆਂ­ ਫ਼ਿਲਮਾਂ­ ਮਾਡਲਾਂ ਤੇ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰੀ ਧੰਦੇ ਰਾਹੀਂ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦ­ ਆਰਥਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ਸਵੈ-ਨਿਰਭਰ ਅਤੇ ਮਜਬੂਤ ਔਰਤ ਦਾ ਬਿੰਬ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ­ ਇਹ ਭਰਮ ਤੇ ਗਲੈਮਰ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ। ਅਜਿਹੇ ਭਰਮ ਤੇ ਗਲੈਮਰ ਦੀ ਚਕਾਚੌਂਧ ਵਾਲੀ ਦੁਨੀਆਂ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਜਿਹੜੀਆਂ ਮੱਧ-ਵਰਗੀ ਔਰਤਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਲ ਖਿਚੀਆ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਆਟੇ ਵਿਚ ਲੂਣ ਬਰਾਬਰ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਬਾਕੀ ਦੀਆਂ ਜਾਂ ਤਾਂ ਹਾਰ-ਹੰਭ ਕੇ ਨਿਰਾਸਤਾ ਭਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਜਿਊਂਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਜਾਂ ਫਿਰ ਮਜਬੂਰੀ ਵਸ ਵੇਸਵਾ-ਵਿਰਤੀ ਦੇ ਨਵੇਂ ਰੂਪਾਂ ਰਾਹੀਂ ਧਨ ਕਮਾਉਣ ਵਲ ਤੁਰ ਪੈਂਦੀਆਂ ਹਨ। (ਜਸਬੀਰ ਭੁੱਲਰ ਦਾ ਨਾਵਲ ਮਹੂਰਤ ਇਸ ਵਸਤੂ-ਯਥਾਰਥ ਦਾ ਪ੍ਰ੍ਰਮਾਣਿਤ ਗਲਪੀ ਚਿੱਤਰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ।) ਸਰਕਾਰੀ ਤੇ ਗ਼ੈਰ ਸਰਕਾਰੀ ਅਦਾਰਿਆਂ ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਘਰ ਦੀ ਚਾਰ ਦੀਵਾਰੀ ਵਿਚੋਂ ਤਾਂ ਨਿਰਸੰਦੇਹ ਬਾਹਰ ਆਈਆਂ ਹਨ ਪਰੰਤੂ ਆਪਣੇ ਮੂਲ ਰੋਲ-ਮਾਡਲ (ਪਤਨੀ­ ਮਾਂ) ਦੀਆਂ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀਆਂ ਦੇ ਬੋਝ ਤੋਂ ਬਿਲਕੁਲ ਮੁਕਤ ਨਹੀਂ ਹੋਈਆਂ। ਔਰਤ ਦੀ ਅਜਿਹੀ ਅਖੌਤੀ ਆਜ਼ਾਦੀ­ ਉਸ ਦੀ ਹੋਂਦ ਦੇ ਹੱਕਾਂ ਦਾ ਮਸਲਾ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਵਲ­ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਇਸਤਰੀ ਨਾਵਲਕਾਰਾਂ ਦੇ ਨਾਵਲਾਂ ਵਿਚ ਇਕ ਮੂਲ ਥੀਮ ਵਜੋਂ ਉਭਰਿਆ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਵਲਾਂ ਵਿਚ ਔਰਤ ਦਾ ਉਹ ਰੂਪ ਵੀ ਆਪਣੇ ਯਥਾਰਥਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਰੂਪਮਾਨ ਹੋਇਆ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਮਰਦ-ਪ੍ਰਧਾਨ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਉਸ ਨੂੰ ਵਸਤੂ ਵਾਂਗ ਵਰਤਦਾ/ਸਮਝਦਾ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਸ ਰੂਪ ਦਾ ਵੀ ਵਿਅੰਗ ਚਿਤ੍ਰ ਪੇਸ਼ ਹੋਇਆ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਜਾਤੀ-ਜਮਾਤੀ ਤੇ ਮਰਦ-ਪ੍ਰਧਾਨ ਸੰਸਕਿ੍ਰਤੀ ਵਿਚ ਔਰਤ-ਆਦਰਸ਼ ਦੇ ਮੂਲ ਰੂਪ () ਅਨੁਸਾਰ ਪੇਸ਼ ਹੋ ਕੇ ਔਰਤ ਨੂੰ ਤ੍ਰਾਸਦੀ ਦਾ ਭਾਗੀਦਾਰ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਤੀਜਾ ਇਹ ਨਾਵਲ ਨਾਰੀਵਾਦੀ ਦਿ੍ਰਸ਼ਟੀ ਦਾ ਵੀ ਵਾਹਕ ਬਣਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਅਧੀਨ ਔਰਤ ਦੇ ਮੂਲ-ਰੂਪਾਂ ਨੂੰ ਨਵੇਂ ਅਰਥਾਂ ਵਿਚ ਪੁਨਰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ ਮਰਦ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰਾਜਨੀਤੀ ਅਧੀਨ ਸੀਤਾ ਆਦਰਸ਼ ਔਰਤ ਦਾ ਰੂਪ ਹੈ ਪਰੰਤੂ ਨਾਰੀ-ਚੇਤਨਾ ਨਾਲ ਸਜੱਗ ਔਰਤ ਇਸ ਨੂੰ ਨਿਮਨ­ ਦਲਿਤ ਤੇ ਸ਼ੋਸ਼ਿਤ ਔਰਤ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਲੈਂਦੀ ਇਸ ਰੂਪ ਵਿਚੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਣ ਅਤੇ ਔਰਤ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੂਲ-ਰੂਪਾਂ ਪਿਛੇ ਮਰਦ ਦੀ ਸਾਜ਼ਸ਼ ਨੂੰ ਨੰਗਾ ਕਰਦੀ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ­ ਦਲੀਪ ਕੌਰ ਟਿਵਾਣਾ­ ਬਲਜੀਤ ਕੌਰ ਬੱਲੀ ਦੇ ਨਾਵਲ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਯਥਾਰਥ ਦਾ ਭਰਵਾ ਤੇ ਸੰਘਣਾ ਗਲਪੀ ਬਿੰਬ ਸਿਰਜਦੇ ਹਨ।

ਆਰਥਿਕਤਾ ਦੇ ਇਸ ਬਦਲ ਰਹੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਦੀ ਪਰੰਪਰਕ ਜਾਤੀ-ਸੰਸਥਾ ਦੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਸਾਰ ਵਿਚ ਵੀ ਬਦਲਾ ਆਉਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਏ ਹਨ। ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਉੱਚ ਜਾਤਾਂ ਦਾ ਨੀਵੀਆਂ ਜਾਤਾਂ ਪ੍ਰਤਿ ਰਵੱਈਆਂ ਬਦਲ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਨੀਵੀਆਂ ਜਾਤਾਂ ਵਿਚੋਂ ਜਿਹੜੇ ਆਰਥਿਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ਮਜਬੂਤ ਹੋਏ ਹਨ­ ਉਚੀਆਂ ਜਾਤਾਂ ਵਾਲੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਰਥਿਕਤਾ ਦਾ ਪੱਧਰ ਨੀਵਾਂ ਹੋਇਆ ਹੈ­ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਅੰਤਰ-ਜਾਤੀ ਵਿਆਹ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਨਛੱਤਰ ਦਾ ਨਾਵਲ ਨਿੱਕੇ ਨਿੱਕੇ ਅਸਮਾਨ (2004) ਅਜਿਹੇ ਬਦਲਾਵ ਦਾ ਚਿਤ੍ਰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਇਹ ਵੀ ਸੱਚ ਹੈ ਕਿ ਦਲਿਤ ਜਾਤੀ ਅਜੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਸੰਸਕਾਰਾਂ ਵਿਚ ਜਾਤੀ ਹੀਣਤਾ ਦੇ ਭਾਵਾਂ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਨਹੀਂ। ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨਾਵਲਾਂ ਵਿਚ ਦਲਿਤ ਜਾਤੀ ਦੇ ਸੰਸਕਾਰਾਂ ਦਾ ਅਜਿਹਾ ਦਵੰਦ/ਤਣਾਓ ਉਸ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਨਾਵਲ ਮੜ੍ਹੀ ਦਾ ਦੀਵਾ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਉਸ ਦੇ ਸਾਰੇ ਨਾਵਲਾਂ ਵਿਚ ਸਪਸ਼ਟ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਦੇ ਵਿਸ਼ਵੀ ਸੁਭਾਅ ਦਾ ਇਕ ਖ਼ਾਸਾ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਧਰਮ­ ਜਾਤ­ ਜਮਾਤ­ ਨਸਲ­ ਭਾਸ਼ਾ­ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਤੇ ਲਿੰਗਵਾਦ ਦੇ ਆਧਾਰ ’ਤੇ ਵੰਡਣਾ ਹੈ। ਅਜਿਹੀ ਵੰਡ ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਤੇ ਸਾਮਰਾਜੀ ਤਾਕਤਾਂ ਦੀ ਬਾਂਦਰ-ਵੰਡ ਨੂੰ ਹੀ ਸੁਖਾਲਾ ਨਹੀਂ ਬਣਾਈ ਰੱਖਦੀ­ ਇਸ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਏਕਾਧਿਕਾਰ ਵੀ ਸੁਰੱਖਿਅਤਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਸੰਤਾਲੀ ਦੀ ਵੰਡ­ ਚੁਰਾਸੀ ਦੇ ਦੰਗੇ­ ਰਾਮ-ਬਾਬਰੀ ਮਸਜਿਦ ਵਿਵਾਦ ਆਦਿ ਇਸ ਦੇ ਪ੍ਰਤੱਖ ਉਦਾਹਰਣ ਹਨ। ਪੂੰਜੀਵਾਦ/ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਅਜਿਹੇ ਘਿਨੌਣੇ ਰੂਪ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਸੰਤਾਲੀ ਦੀ ਵੰਡ ਨਾਲ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਸੰਕਟ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਵਲ ਵਿਚ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਵਰਤਮਾਨ ਦੌਰ ਵਿਚ­ ‘‘ਇਹ ਫੁੱਟ ਮਿਹਨਤਕਸ਼ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਵੱਖਰੇ-ਵੱਖਰੇ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿਚ ਆਮਦਨੀ ਅਤੇ ਪੱਦਵੀ ਦੇ ਗ਼ੈਰ ਬਰਾਬਰ ਵੰਡ ਦੇ ਆਧਾਰ ’ਤੇ ਵੀ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।’’ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਵਲ ਵਿਚ ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਸੁਭਾਅ ਦੇ ਇਸ ਰੂਪ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾ ਅਜੇ ਅੰਸ਼ਿਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਤਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ ਪ੍ਰੰਤੂ ਪੂਰਨ ਰੂਪ ਵਿਚ ਅਜੇ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਅਜਿਹਾ ਨਾਵਲ ਨਹੀਂ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਜਿਹੜਾ ਅਜਿਹੇ ਯਥਾਰਥ ਦੇ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਤੇ ਕਲਾਤਮਿਕ ਬਿੰਬ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਕਰ ਸਕਿਆ ਹੋਵੇ। ਅੰਤ ਵਿਚ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦੇ ਸਮੁੱਚੇ ਵਰਤਾਰੇ ਵਿਚ ਰਖਕੇ ਤਾਂ ਕੋਈ ਨਾਵਲ ਨਹੀਂ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਪਰੰਤੂ ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਦੇ ਬਸਤੀਵਾਦ ਰੂਪ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਇਸ ਦੇ ਵਰਤਮਾਨ ਰੂਪ ਤਕ ਦੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਖ਼ਾਸੇ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਵਲ ਲਗਾਤਾਰ ਨਿਰੂਪਤ ਕਰਦਾ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਅਜੋਕੇ ਦੌਰ ਦੀ ਵਿਡੰਬਣਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਮਰਾਜੀਆਂ ਨੇ ਤਾਂ ਬਹੁ-ਕੰਪਨੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਆਪਣੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਨੂੰ ਘਟਾ ਕੇ ਦੂਜਿਆਂ ਨੂੰ ਲੁਟਣ ਲਈ ਸਾਂਝ-ਭਿਆਲੀ ਪਾ ਲਈ ਹੈ ਪਰੰਤੂ ਕਾਮੇ­ ਕਮੀ­ ਕਿਸਾਨ­ ਕਾਰੀਗਰ ਤੇ ਕਰਮਚਾਰੀ ਜੋ ਕਿ ਹਕੀਕਤਨ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਇਨਕਲਾਬ ਦੇ ਲੋੜਬੰਦ ਹਨ­ ਅਜੇ ਵੀ ਅਲੇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਤੇ ਨਵੀਆਂ ਕਤਾਰਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਚੇਤਨ ਲੇਖਕਾਂ ਦਾ ਫਰਜ ਬਣਦਾ ਹੈ ਕਿ ਦੁਨੀਆਂ ਭਰ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅੱਸੀ ਫੀਸਦੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਚੇਤੰਨ ਕਰਨ। ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਅਜਿਹੇ ਨਾਵਲ ਦੀ ਵੀ ਘਾਟ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਸਨਅਤੀ ਮਜ਼ਦੂਰ ਨੂੰ ਨਾਇਕ ਬਣਾ ਕੇ ਪੇਸ਼ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ­ ਭਾਵੇਂ ਸਨਅਤੀ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਬਾਰੇ ਇਕ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਨਾਵਲਾਂ ਵਿਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵੇਰਵੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹਨ। ਅੱਜ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਵਲ ਆਪਣੀ ਰਚਨਾ-ਵਸਤੂ­ ਰਚਨਾ-ਵਿਧੀ ਤੇ ਰਚਨਾ-ਦਿ੍ਰਸ਼ਟੀ ਪੱਖੋਂ ਭਾਵੇਂ ਪਹਿਲਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਗਹਿਰਾ ਤੇ ਗੰਭੀਰ ਹੋਇਆ ਹੈ ਪਰ ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦੀਆਂ ਵੰਗਾਰਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਸਾਡੇ ਨਾਵਲਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਚੇਤਨਾ ਪਖੋਂ ਵਧੇਰੇ ਪ੍ਰੋਢ ਤੇ ਸਬੋਧ ਹੋਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ।

ਸਹਾਇਕ ਤੇ ਹਵਾਲਾ ਪੁਸਤਕਾਂ 1. 5ric 8obsbawn, “he 1ge of 5xtrems: 1 8istory of the World, 1914-1991, Pantheon, New York, 1995 2. K. Marx and 6.1ngels, Manifesto of the 3ommunist Party. Progress Publication, Moscow (1975 edition) 3. Monthly Review, July-1ugust 1995, Vol. 47 November 3 4. William K. “abb, “he 1moral 5lephant, 7lobali੍ਰation and the Struggle for Social Justice in the “wenty-6irst 3entury, 3ornerstone Publications, Khargapur, 9ndia, 2002 5. ਆਲੋਚਨਾ ਅੰਕ 201­ ਅਪ੍ਰੈਲ-ਜੂਨ 2003 (ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ) Naresh deweshwar (ਗੱਲ-ਬਾਤ) 15:04, 8 ਮਾਰਚ 2025 (UTC)

ਸਮੁੰਦਰ ਦੀ ਮਨੁੱਖਤਾ ਨੂੰ ਨਸੀਹਤ

ਨਰੇਸ਼ ਸ਼ਰਮਾ

ਮਨੁੱਖ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਭਰ ਸਿੱਖਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਸਿੱਖਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਹੀ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਅਸਲ ਮਨੁੱਖ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਫਿਰ ਚਾਹੇ ਤੁਸੀਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਸਿੱਖ ਰਹੇ ਹੋ ਜਾਂ ਫਿਰ ਨਵੇਂ ਨਵੇਂ ਸਥਾਨਾ ਤੇ ਜਾ ਕੇ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਦਾ ਆਨੰਦ ਮਾਣ ਕੇ ਸਿਖਦੇ ਹੋ । ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਕੁਦਰਤ ਨੂੰ ਸਮਝਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਹਰ ਪਹਿਲੂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਹੋ । ਇਸ ਨਾਲ ਕੁਦਰਤ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਤੁਹਾਡਾ ਨਜ਼ਰੀਆ ਬਿਲਕੁਲ ਵੱਖਰਾ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਉਸ ਨਜ਼ਰੀਏ ਨੂੰ ਲਿਖਤੀ ਰੂਪ ਦਿੰਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਉਹ ਤੁਹਾਡੇ ਅਨੁਭਵ ਚ ਨਿਖਾਰ ਲਿਆਉਣ ਚ ਵੱਡੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਪੰਜਾਬ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਪ੍ਰੈਸ ਗੈਲਰੀ ਦੇ ਸਟੱਡੀ ਟੂਰ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਸਮੁੰਦਰ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ 3 ਦਿਨ ਰੁਕਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ ਹਾਂ ।

ਸਮੁੰਦਰ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਬੈਠ ਕੇ ਸਮੁੰਦਰ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਸਮੁੰਦਰ ਨੇ ਇਕ ਗੱਲ ਦੱਸੀ ਕਿ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਖਾਰਾ ਇਸ ਲਈ ਬਣਾਇਆ ਹੈ ਕਿ ਉਸਦੇ ਅੰਦਰ ਜੀਵ ਜੰਤੂਆਂ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਹੈ । ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ ਕਿ ਜੇਕਰ ਮੇਰਾ ਪਾਣੀ ਖਾਰਾ ਨਾ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਇਨਸਾਨ ਨੇ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਧਰਤੀ ਹੇਠਲੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਦੂਰ ਉਪਯੋਗ ਚ ਕੋਈ ਕਸਰ ਨਹੀਂ ਛੱਡੀ ਹੈ । ਇਸ ਨੇ ਸਮੁੰਦਰ ਨੂੰ ਖਾਲੀ ਕਰਨ ਚ ਸਮਾਂ ਨਹੀਂ ਲਾਉਂਣਾ ਸੀ ਅਤੇ ਸਮੁੰਦਰ ਵਿੱਚੋ ਨਦੀਆਂ ਕੱਢ ਦੇਣੀਆਂ ਸੀ । ਇਸ ਨਾਲ ਮੇਰੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਖ਼ਤਰਾ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਚ ਦੇਰ ਨਹੀਂ ਲੱਗਣੀ । ਇਸ ਲਈ ਮੇਰੇ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਖੇਤੀ, ਇਨਸਾਨ ਤੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੇ ਪੀਣ ਲਈ ਨਹੀਂ ਬਣਿਆ ਹੈ ।

ਸਮੁੰਦਰ ਸਾਡੇ ਇਨਸਾਨ ਨੂੰ ਕਈ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਅੱਜ ਸਮੇ ਦੀ ਜਰੂਰਤ ਹੈ ਸਮੁੰਦਰ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਸੰਦੇਸ਼ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਕੇ ਉਸਦਾ ਪਾਣੀ ਸਿਰਫ ਉਸ ਦੇ ਜੀਵਾਂ ਲਈ ਹੈ ਇਹ ਪਾਣੀ ਧਰਤੀ ਤੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲਿਆਂ ਲਈ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਇਨਸਾਨ ਨੂੰ ਸਿਖਿਆ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਤੁਸੀਂ ਹੀ ਆਪਣੀ ਧਰਤੀ ਮਾਂ ਦੀ ਕੁੱਖ ਉਜੜਣ ਤੋਂ ਬਚਾ ਸਕਦੇ ਹੋ , ਹੋਰ ਤਾਂ ਹੋਰ ਤੁਹਾਡਾ ਪਾਣੀ ਜਲਦੀ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਣਾ ਹੈ , ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਪਾਣੀ ਦੇਣਾ ਨਹੀਂ ਹੈ , ਮੇਰਾ ਪਾਣੀ ਸਿਰਫ ਤੇ ਸਿਰਫ ਮੇਰੇ ਜਲ ਜੀਵਾਂ ਲਈ ਹੈ । ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਲੜ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹ ਲੈਣਾ । ਸਮੁੰਦਰ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਇਕ ਸੰਦੇਸ਼ ਦੇ ਕੇ ਭੇਜਿਆ ਹੈ ਕਿ ਅਜੇ ਵੀ ਸੰਭਲ ਜਾਓ , ਸੰਭਲ ਜਾਓ ।

ਅਸੀਂ ਦੇਸ਼ ਦੁਨੀਆ ਘੁੰਮਦੇ ਹਾਂ । ਇਕ ਚੀਜ਼ ਸਮਝ ਪਈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਅੰਨੇ ਵਾਹ ਪਾਣੀ ਦੀ ਦੁਰਵਰਤੋਂ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ , ਪਰ ਸਮੁੰਦਰੀ ਟਾਪੂ ਤੇ ਰਹਿੰਦੇ ਲੋਕ ਪੀਣ ਵਾਲੇ ਪਾਣੀ ਲਈ ਤਰਸਦੇ ਹਨ । ਭਾਵੇਂ ਕੁਦਰਤ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਅਥਾਹ ਪਾਣੀ ਦੀ ਬਖਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ , ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬਾਰਿਸ਼ ਦਾ ਪਾਣੀ ਇਕੱਠਾ ਕਰਕੇ ਹੀ ਆਪਣਾ ਜੀਵਨ ਜਿਉਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਕੁਦਰਤ ਨੇ ਸਮੁੰਦਰ ਨੂੰ ਅਥਾਹ ਪਾਣੀ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਪਰ ਉਸਨੇ ਮਨੁੱਖ ਤੇ ਪੰਛੀਆਂ ਨੂੰ ਇਹ ਪਾਣੀ ਪੀਣ ਤੋਂ ਵਰਜਤ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਅਸੀਂ ਉਸਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਨਾ ਪੀਣ ਲਈ ਪਾਣੀ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਫਸਲਾਂ ਲਈ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ । ਦੂਜਾ ਪੱਖ ਇਹ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਸਮੁੰਦਰ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਜੀਵ ਜੰਤੂਆਂ ਦੀ ਪਨਾਹਗਾਰ ਹੈ । ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਪਰਵਰਿਸ਼ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਕੁਦਰਤ ਨੇ ਇਨਸਾਨ , ਪੰਛੀਆਂ , ਤੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਨੂੰ ਧਰਤੀ ਦਿੱਤੀ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਕਿ ਜਲ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਸਮੁੰਦਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ । ਅਸੀਂ ਆਪਣੀ ਧਰਤੀ ਦਾ ਗਲਾ ਘੋਟਣ ਚ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਹਾਂ , ਜਦੋਂ ਕਿ ਸਮੁੰਦਰ ਆਪਣੇ ਜੀਵ ਜੰਤੂਆਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਸਮੁੰਦਰ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੇਰੀ ਦੁਨੀਆ ਵੱਖਰੀ ਹੈ । ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਵੱਡੀਆਂ ਗਰਮ ਤੇ ਠੰਢੀਆਂ ਧਰਾਵਾਂ ਚੱਲਦੀਆਂ ਹਨ । ਮੇਰੇ ਜੀਵ ਜੰਤੂ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਡਰ ਤੋਂ ਜਿੰਦਗੀ ਬਤੀਤ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ । ਮੇਰਾ ਖਿਆਲ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ਪਰ ਤੇਰਾ ਇਨਸਾਨ ਤੇਰਾ ਖਿਆਲ ਨਹੀਂ ਰੱਖ ਰਿਹਾ । ਆਪਸ ਚ ਲੜ ਰਿਹਾ ਕੁਦਰਤ ਦਾ ਨਾਸ਼ ਕਰ ਰਿਹਾ ਤੇ ਪਰਮਾਣੂ ਬੰਬਾਂ ਤੇ ਤਜਰਬੇ ਵੀ ਮੇਰੀ ਹਿੱਕ ਤੇ ਕਰਦਾ ਹੈ , ਜਿਸ ਨਾਲ ਮੇਰੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਕਾਫੀ ਤਕਲੀਫ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਧਰਤੀ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਆਪਣੀ ਹੀ ਮਾਂ ਦਾ ਗਲਾ ਘੋਟਣ ਲੱਗਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।

ਸਾਊਥ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਅਜਿਹੀ ਧਰਤੀ ਹੈ । ਜਿੱਥੇ ਸੂਰਜ ਦੀਆਂ ਸਿੱਧੀਆਂ ਕਿਰਨਾਂ ਪੈਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਕਲਚਰ ਵਜੋਂ ਵਿਸ਼ਾਲ ਧਰਤੀ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ । ਸਾਊਥ ਇਕ ਅਜਿਹਾ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਧਰਾਤਲ ਹੈ , ਜਿੱਥੇ ਲੋਕ ਬੜੇ ਹੀ ਸ਼ਾਂਤ ਪ੍ਰੀਆ ਹਨ ।

ਪੰਜਾਬ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਪ੍ਰੈਸ ਗੈਲਰੀ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਸਟਡੀ ਟੂ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਸਾਨੂੰ ਸਾਊਥ ਜਾਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ ਤੇ ਉਥੋਂ ਕਾਫੀ ਕੁਝ ਸਿੱਖਣ ਨੂੰ ਵੀ ਮਿਲਿਆ ਹੈ ।  ਸਟਡੀ ਟੂਰ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਤਿੰਨ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਚਰਚਾ ਕਰਾਂਗੇ ।  ਪਹਿਲਾਂ ਲਕਸ਼ਦੀਪ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਚਰਚਾ ਕਰਾਂਗੇ ।  ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਾਨੂੰ   ਬੰਗਰਾਮ  ਆਈਲੈਂਡ ਤੇ ਜਾਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ ।  ਬੰਗਾਰਮ ਆਈਲੈਂਡ ਬਿਲਕੁਲ ਸਮੁੰਦਰ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਤੋਂ ਸਮੁੰਦਰ ਦੇ ਵਿੱਚ ਘਿਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ।  ਅਸੀਂ ਉਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਾਂਗੇ ਕਿ  ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੀ ਰਹਿਣ ਸਹਿਣ ਹੈ ।  ਪੰਜਾਬ ਨਾਲੋਂ ਕੀ ਫਰਕ ਹੈ ।  ਕਿਹੜੀਆਂ ਭਿੰਨਤਾਵਾਂ ਹਨ ਜੋ ਸਾਨੂੰ ਕਲਚਰਲ ਤੌਰ ਤੇ ਇਕ ਦੂਜੇ ਤੋਂ ਵੱਖਰੀਆਂ ਕਰਦਿਆ ਹਨ। ਕਿਹੜੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਹਨ ਜੋ ਸਾਨੂੰ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਜੋੜਦੀਆਂ ਹਨ ।  ਰੰਗ ਨਸਲ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਸਾਡੇ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਚ ਜਿਆਦਾ ਫਰਕ ਨਹੀਂ , ਆਪਸ ਚ ਕੋਈ ਭੇਦ ਨਹੀਂ  ।  

ਚਲੋ ਹੁਣ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਬੰਗਾਰਮ ਟਾਪੂ ਦੀ , ਬੰਗਾਰਮ ਟਾਪੂ ਜੋ ਕੋਈ ਇਕ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਟਾਪੂ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਅਰਬ ਦੀ ਖਾੜੀ ਦੇ ਵਿੱਚ ਘਿਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਅਗਰ ਪੂਰੇ ਟਾਪੂ ਨੂੰ ਚੱਕਰ ਲਗਾਉਣਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਇਸ ਦਾ ਘੇਰਾ ਛੇ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੇ ਕਰੀਬ ਬਣਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਟਾਪੂ ਤੇ ਸਿਰਫ 40 ਪਰਿਵਾਰ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਇਥੋਂ ਦੀ ਜਨਸੰਖਿਆ 100 ਤੋਂ ਵੀ ਘੱਟ ਹੈ । ਇਥੇ ਸਿਰਫ ਤੇ ਸਿਰਫ ਨਾਰੀਅਲ ਦੇ ਦਰਖਤ ਹਨ ਜੋ ਉਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਮੁਖ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਇੱਥੇ ਕੁਝ ਲੋਕਾਂ ਕੋਲ ਬਕਰੀਆਂ ਹਨ । ਟਾਪੂ ਤੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕੋਈ ਸੱਪ , ਮੱਖੀਆਂ ਤੇ ਹੋਰ ਜੀਵ ਜੰਤੂ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਸਿਰਫ ਤੇ ਸਿਰਫ ਸਮੁੰਦਰੀ ਜੀਵ ਹੀ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੇ ਹਨ । ਪਾਣੀ ਦੀ ਕਮੀ ਹੈ , ਬਰਸਾਤ ਦੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਇਕੱਠਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਆਰ ਓ ਸਿਸਟਮ ਰਾਹੀਂ ਸਾਫ ਕਰਕੇ ਪੀਣ ਯੋਗ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਕੁਦਰਤ ਦਾ ਦਸਤੂਰ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਚਾਰੇ ਤਰਫ ਬੰਗਾਰਮ ਟਾਪੂ ਪਾਣੀ ਚ ਘਿਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਪਰ ਇਸਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਉਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਬਰਸਾਤ ਦੇ ਪਾਣੀ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਰਹਿਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ।  ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਜੋ ਨਹਾਉਣ ਲਈ ਪਾਣੀ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ , ਉਹ ਵੀ ਉਥੇ ਇਕ ਲੇਕ ਬਣੀ ਹੈ ।  ਉਸਦੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਸਾਫ ਕਰਕੇ ਨਹਾਉਣ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।  ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਸ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਕੈਮੀਕਲ ਵੀ ਮਾਲਾਏ  ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।  ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਗਰੀਬ ਹਨ , ਇਸ ਟਾਪੂ ਇਹ ਖਾਸਅਤ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਥੇ ਸਫਾਈ ਕਾਫੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਟਾਪੂ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਅਧੀਨ ਹੈ । ਇਹ ਟਾਪੂ ਤੇ  ਤੁਹਾਨੂੰ ਕੋਈ ਛੋਲੇ ਕੁਲਚੇ ਵੇਚਦਾ ਨਹੀਂ ਮਿਲੇਗਾ । ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਇਥੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕੋਈ ਹੋਰ ਸਮਾਨ ਵੇਚਦਾ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਆਏਗਾ , ਨਾ ਕੋਈ ਚਿਪਸ ਦਾ ਪੈਕਟ ਮਿਲੇਗਾ ।  ਨਾ ਕੁਛ ਹੋਰ  ।  ਸਿਰਫ ਤੇ ਸਿਰਫ ਇਸ ਜਗਹਾ ਤੇ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਹੀ ਸਭ ਕੁਝ ਸਪਲਾਈ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।  ਇਸ ਦਾ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਜੋ ਵੀ ਟੂਰਿਸਟ ਇੱਥੇ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਸਵੇਰ , ਦੁਪਹਿਰ  ਤੇ ਰਾਤ ਦਾ ਖਾਣਾ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਚਾਹ ਆਦਿ ਉਥੇ ਹੀ ਮੁਹਈਆ ਕਰਵਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਤੁਹਾਡੇ ਖਰਚੇ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ  ਉਥੇ ਲਕਸ਼ਦੀਪ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਜੋ ਬੰਗਾਰਮ  ਟਾਪੂ ਤੇ ਰਿਜ਼ੋਰਟ ਖੋਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ।  ਉਸ ਤੋਂ  ਖਾਣ ਪੀਣ ਦਾ ਸਮਾਨ  ਹੀ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਟਾਪੂ ਤੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਮੁੰਦਰੀ ਜੀਵ ਹੀ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ।  ਇਸ ਬੰਗਾਰਮ ਟਾਪੂ ਦੇ ਨਾਲ ਦੋ ਹੋਰ ਟਾਪੂ ਹਨ ਇੱਕ ਦਾ ਨਾਂ ਪਰਾਲੀ ਟਾਪੂ ਹੈ  । ਦੂਜੇ ਦਾ ਨਾਂ ਤਿੰਨਾਂਕਾਰਾ ਟਾਪੂ ਹੈ ।  

ਪਰਾੜੀ ਟਾਪੂ ਅਤੇ ਤਿੰਨਾਂ ਕਾਰਾਂ ਟਾਪੂ ਤੇ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਸਿਰਫ ਇਸ ਸਮੇਂ ਉਥੇ ਨਾਰੀਅਲ ਦੇ ਦਰਖਤ ਹੀ ਹਨ । ਇਸ ਸਮੇਂ ਗੁਜਰਾਤ ਦੀ ਕੰਪਨੀ ਵੱਲੋਂ ਤਿੰਨਾਂਕਾਰਾਂ ਟਾਪੂ ਤੇ ਇੱਕ ਹੋਟਲ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਇਸ ਟਾਪੂ ਨੂੰ ਵਿਕਸਿਤ ਕਰਨ ਲੱਗੀ ਹੋਈ ਹੈ । ਮਾਲਦੀਪ ਨਾਲ ਵਿਵਾਦ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਨਰਿੰਦਰ ਮੋਦੀ ਬੰਗਾਰਮ ਟਾਪੂ ਤੇ ਗਏ ਸੀ ਅਤੇ ਉੱਥੇ ਰਾਤ ਰੁਕੇ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਇਹਨਾਂ ਟਾਪੂਆਂ ਨੂੰ ਵਿਕਸਿਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਹਨ ਤਾਂ ਕਿ ਲੋਕ ਮਾਲਦੀਪ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਇਹਨਾਂ ਟਾਪੂਆਂ ਤੇ ਜਾਣ ਅਤੇ ਇੱਥੇ ਟੂਰਿਜਮ ਵਾਧਾ ਹੋਵੇ । ਇਸ ਲਈ ਬੰਗਾਰਾਮ ਟਾਪੂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਤਿੰਨਾਂਕਾਰਾਂ ਟਾਪੂ ਨੂੰ ਵੀ ਹੁਣ ਵਿਕਸਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਟਾਪੂ ਤੇ ਜੋ ਲੋਕ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ ਉਹ ਬੰਗਾਰਮ ਟਾਪੂ ਤੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ । ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਉਹਨੂੰ ਅਗਾਤੀ ਟਾਪੂ ਤੇ ਜਾਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਕਾਫੀ ਵਿਕਸਿਤ ਹੈ । ਜਿੱਥੇ ਡਿਪਟੀ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਦਾ ਦਫਤਰ ਹੈ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਰਕਾਰੀ ਦਫਤਰ ਮੌਜੂਦ ਹਨ । ਇਸ ਨੂੰ ਲਕਸ਼ਦੀਪ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਕਾਫੀ ਵਿਕਸਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਜਿਆਦਾਤਰ ਜੋ ਲੋਕ ਹਨ ਉਹ ਅਗਾਤੀ ਤੋਂ ਹੀ ਬੰਗਾਰਮ ਟਾਪੂ ਤੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਲਕਸ਼ਦੀਪ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਤਨਖਾਹ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਜਿਆਦਾਤਰ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਠੇਕੇ ਤੇ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਉਥੇ ਜਾ ਕੇ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਬੰਗਾਰਮ ਟਾਪੂ ਤੇ ਨਾ ਕੋਈ ਸਕੂਲ ਹੈ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕੋਈ ਹਸਪਤਾਲ ਹੈ । ਕਿਉਂਕਿ ਇਥ ਦੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹੈ । ਇੱਥੇ 100% ਮੁਸਲਿਮ ਜਨਸੰਖਿਆ ਹੈ।

ਟਾਪੂ ਤੇ ਸਮੁੰਦਰ ਦਾ ਪਾਣੀ ਕਾਫੀ ਸਾਫ ਹੈ । ਪਰਾਲੀ ਟਾਪੂ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਟਾਪੂ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਨੀਲਾ ਸਮੁੰਦਰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਟਾਪੂ ਤੇ ਵੱਡੇ ਵੱਡੇ ਕੱਛੂ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਦੱਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਿੱਥੇ ਪਾਣੀ ਹਰਾ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਉਥੇ ਸਮੁੰਦਰ ਦਾ ਪਾਣੀ ਘੱਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਜਿੱਥੇ ਨੀਲਾ ਸਮੁੰਦਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਬਹੁਤ ਗਹਿਰਾ ਸਮੁੰਦਰ ਹੈ। ਬੰਗਾਰਮ ਆਈਲੈਂਡ ਤੇ ਸੈਂਡ ਟੇਬਲ ਵੀ ਬਣੀ ਹੋਈ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਕਿ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਨਰਿੰਦਰ ਮੋਦੀ ਵੱਲੋਂ ਗੋਲ ਟੋਪੀ ਪਾ ਕੇ ਫੋਟੋਆਂ ਕਰਵਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ। ਇਥੇ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਸਮੁੰਦਰ ਦਾ ਘਟ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਤੁਸੀਂ ਉਥੇ ਜਾ ਕੇ ਫੋਟੋਆਂ ਕਰਵਾ ਸਕਦੇ ਹੋ ।

ਪਰ ਇਸ ਰੇਤ ਦੇ   ਨਾਲ ਹੀ ਨੀਲਾ ਸਮੁੰਦਰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਅੱਗੇ ਕਾਫੀ ਗਹਿਰਾ ਹੈ।   ਟਾਪੂ ਤੇ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਸਮੁੰਦਰ ਪਿੱਛੇ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।  ਜਿਸ ਨੂੰ Low  Tide  ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।  ਜਦੋਂ ਸਮੁੰਦਰ ਪਿੱਛੇ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇੱਕ  ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਤੱਕ ਪਾਣੀ ਪਿੱਛੇ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ   ਤੇ ਜਮੀਨ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਣ ਲੱਗ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।  ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਲੋਕ ਇਸਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਸੈਰ ਕਰਦੇ ਹਨ , ਜੋ ਉਥੇ ਘੁੰਮਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਇਸ ਦੀ ਤੇ ਫਿਰ ਰਾਤ ਨੂੰ  High Tide  ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । 

ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਮੁੰਦਰ ਦਾ ਪਾਣੀ ਫਿਰ ਵਧਣਾ  ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ  ।  ਜਿਸ ਸਮੇਂ ਚੰਦਰਮਾ ਅਸਮਾਨ ਦੇ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ  ਸਮੁੰਦਰ ਦਾ  ਪਾਣੀ ਪਿੱਛੇ ਨੂੰ ਜਾਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ  । ਜਿਵੇਂ ਜਿਵੇਂ ਚੰਦਰਮਾ ਆਸਮਾਨ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਆਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਹੈ ਤਾਂ ਫਿਰ ਪਾਣੀ ਦੀਆਂ ਲਹਿਰਾਂ ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਚਲਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਰਾਤ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਦੀਆਂ ਜ਼ੋਰਦਾਰ  ਲਹਿਰਾ ਤੂਫਾਨ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰ ਲੈਂਦੀਆਂ ਹਨ।  ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮੁੰਦਰ ਦੇ ਅੰਦਰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਚੱਲਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ।  ਕਦੇ ਸਮੁੰਦਰ ਪਿੱਛੇ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਫਿਰ ਉਸ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਸਮੁੰਦਰ  ਵਾਪਸ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸਮੁੰਦਰ ਦੇ ਕੰਡਿਆਂ ਤਕ ਮਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ । 

ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਹਾਲਾਂਕਿ ਤਿੰਨਾਂਕਾਰਾਂ ਟਾਪੂ ਨੂੰ ਵਿਕਸਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਪਰ ਇਸ ਸਮੇਂ ਜੋ ਉਥੇ ਕਰਮਚਾਰੀ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ ਉਹ ਵੀ ਬੰਗਾਰਮ ਟਾਪੂ ਤੇ ਜਾ ਕੇ ਰਾਤ ਨੂੰ ਰੁਕਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਤਿੰਨਾਂਕਾਰਾਂ ਟਾਪੂ ਤੇ ਪੀਣ ਵਾਲੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਨਹੀਂ ਹੈ , ਤੇ ਨਾ ਖਾਣ ਪੀਣ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਹੈ । ਹਾਲਾਂਕਿ ਬੰਗਾਰਮ ਟਾਪੂ ਤੇ ਬਿਜਲੀ ਦੇ ਲਈ ਜਨਰੇਟਰ ਲਗਾਏ ਗਏ ਹਨ । ਉਹਨਾਂ ਜਨਰੇਟਰ ਦੇ ਰਾਹੀ ਬਿਜਲੀ ਉਥੇ ਆਉਂਦੀ ਹੈ । ਤੇਨਾਕਾਰਾ ਆਈਲੈਂਡ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ । ਜਿਸ ਨਾਲ ਸੈਲਾਨੀਆਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਓਥੇ ਹੋਰ ਵੱਧ ਜਾਵੇਗੀ । ਇਹ ਟਾਪੂ ਬੰਗਾਰਮ ਟਾਪੂ ਤੋਂ ਛੋਟਾ ਹੈ । ਬੰਗਾਰਮ ਟਾਪੂ ਤੇ ਇਕ ਹੈਲੀਪੈਡ ਵੀ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਨਰਿੰਦਰ ਮੋਦੀ ਇਸ ਬੰਗਾਰਮ ਟਾਪੂ ਤੇ ਇਕ ਰਾਤ ਰੁਕੇ ਸੀ ਪਰ ਉਸ ਦਿਨ ਸਾਰੇ ਟਾਪੂ ਨੂੰ ਖਾਲੀ ਕਰਵਾ ਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ । ਉਥੋਂ ਦੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਅਗਾਤੀ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ । ਸਿਰਫ ਉਥੇ ਚਾਰੇ ਤਰਫ ਪੁਲਸ ਸੀ । ਬੰਗਾਰਮ ਟਾਪੂ ਤੇ ਤੁਸੀਂ ਸਕੂਬਾ ਡਾਈਵਿੰਗ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ । ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਤੁਸੀਂ ਨਾਲ ਲੱਗਦੇ ਟਾਪੂਆਂ ਤੇ ਵੀ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹੋ ਉਸ ਲਈ ਤੁਹਾਨੂੰ ਵੱਖਰੇ ਪੈਸੇ ਦੇਣੇ ਪੈਂਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਟਾਪੂਆਂ ਤੇ ਜਿਆਦਾ ਟਾਈਮ ਤੁਸੀਂ ਰੁਕ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ । ਬਸ ਤੁਹਾਨੂੰ ਦੋ ਘੰਟੇ ਦੇ ਅੰਦਰ ਅੰਦਰ ਵਾਪਸ ਬੰਗਾਰਮ ਟਾਪੂ ਤੇ ਆਉਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਟਾਪੂਆਂ ਤੇ ਜਾਣ ਲਈ 1500 ਰੁਪਏ ਲੱਗਦੇ ਹਨ ਇਥ ਸਭ ਕੁਝ ਸਰਕਾਰੀ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਵਾਪਸ ਆਉਂਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਹੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਾਰੇ ਪੈਸੇ ਚੁਕਾਉਣੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਬੰਗਾਰਮ ਟਾਪੂ ਦੀ ਖਾਸੀਅਤ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਜੋ ਤੁਸੀਂ ਕਮਰਾ ਲੈਂਦੇ ਹੋ ਉਸ ਵਿੱਚ ਭੋਜਨ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਬੰਗਾਰਮ ਰਿਜ਼ੋਰਟ ਚ ਸਵੇਰੇ 7 ਵਜੇ ਚਾਹ ਤੇ ਬਿਸਕੁਟ ਮਿਲਦੇ ਹਨ , ਫਿਰ 8 ਵਜੇ ਬਰੇਕ ਫਾਸਟ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੁਪਹਿਰ ਨੂੰ 1 ਵਜੇ ਦੁਪਹਿਰ ਦਾ ਖਾਣਾ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਚਾਰ ਵਜੇ ਫਿਰ ਬਿਸਕੁਟ ਤੇ ਚਾਹ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ।ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਫਿਰ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ 8 ਵਜੇ ਰਾਤ ਦਾ ਖਾਣਾ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤੁਸੀਂ ਉਥੇ ਖਾਣਿਆਂ ਦਾ ਵੀ ਭਰਪੂਰ ਆਨੰਦ ਮਾਣਦੇ ਹੋ । ਇਹ ਸਾਰੀ ਵਿਵਸਥਾ ਉਥੋਂ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ । ਕਮਰੇ ਬਿਲਕੁਲ ਸਮੁੰਦਰ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਹਨ । ਤੁਸੀਂ ਉਥੋਂ ਬੈਠ ਕੇ ਸਮੁੰਦਰ ਦਾ ਨਜ਼ਾਰਾ ਦੇਖ ਸਕਦੇ ਹੋ ।

ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਇਲੈਕਟਰਿਕ ਵਾਹਨ ਦੀ ਉਥੇ ਚਲਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਰਾਹੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਰਿਜ਼ੋਰਟ ਤੋਂ ਕਮਰਿਆਂ ਤੱਕ ਲਜਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਤੁਸੀਂ ਪੈਦਲ ਵੀ ਆ ਸਕਦੇ ਹੋ ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਵੱਲੋਂ ਉਥੇ ਵਿਵਸਥਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਬੰਗਾਰਮ ਟਾਪੂ ਦੇ ਪਹੁੰਚਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤੁਹਾਡਾ ਸਵਾਗਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਮੂੰਹ ਸਾਫ ਕਰਨ ਲਈ ਠੰਡੇ ਤੌਲੀ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਫਿਰ ਜੂਸ ਪਿਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਫਿਰ ਇਲੈਕਟਰ ਗੱਡੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਸਮਾਨ ਤੁਹਾਡੇ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਭੇਜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪੰਜਾਬ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਪ੍ਰੈੱਸ ਗੈਲਰੀ ਕਮੇਟੀ ਦਾ ਸਟਡੀ ਟੂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਦੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਹਿਮ ਯਾਤਰਾ ਸਫਲ ਹੋਇਆ।

ਨਰੇਸ਼ ਸ਼ਰਮਾ ਸੀਨੀਅਰ ਪੱਤਰਕਾਰ

ਅਪਡੇਟ ਪੰਜਾਬ .ਕਾਮ Naresh deweshwar (ਗੱਲ-ਬਾਤ) 11:56, 9 ਮਾਰਚ 2025 (UTC)

ਸਾਡੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਦਸਤਾਵੇਜ : ਪੁਰਾਣ ਕਥਾਵਾਂ

ਡਾ ਸੁਰਿੰਦਰ ਕੁਮਾਰ ਦਵੇਸ਼ਵਰ

ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਆਪਣੀ ਆਦਿ ਸਥਿਤੀ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਉਸ ਦੇ ਸਭਿਆ ਮਨੁੱਖ ਬਣਨ ਤਕ ਦੀ ਵਿਕਾਸ

ਯਾਤਰਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਲੰਮੀ, ਔਝੜਮਈ, ਧੀਮੀ, ਵਚਿਤਰ ਅਤੇ ਜਟਿਲ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਕਾਸ ਯਾਤਰਾ ਦਾ ਦਿਲਚਸਪ ਪਹਿਲੂ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਹਮੇਸ਼ਾ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਅਤੇ ਉਸ ਨਾਲ ਨਿਰੰਤਰ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿਚ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪ੍ਰਾਕਿਰਤੀ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਇਸ ਪਰਸਪਰ ਸੰਪਰਕ ਅਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਅਮਲੀ ਅਨੁਭਵ ਵਿਚੋਂ ਹੀ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਬੌਧਿਕ ਤੇ ਭਾਸ਼ਾਈ ਯੋਗਤਾ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤੀ ਜਿਸ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਉਸ ਵਿਚ ਸੁਧਰੀ ਸੰਵੇਦਨਾ ਅਤੇ ਚੇਤਨਾ ਵਿਕਸਤ ਹੋਈ। ਨਾਲੋ ਨਾਲ ਉਹ ਆਪਣੀਆਂ ਭੌਤਿਕ, ਸਰੀਰਕ, ਭਾਵੁਕ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਲਈ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ਸੰਗਠਿਤ ਕਰਨ ਵਲ ਵੀ ਰੁਚਿਤ ਰਿਹਾ। ਮਨੁੱਖ ਤੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਸੰਤੁਲਨ ਬਣਾਈ ਰਖਣ ਲਈ ਉਸ ਦੀ ਜੀਵਨ- ਸ਼ੈਲੀ, ਉਸ ਦੇ ਮਨੁੱਖੀ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ, ਵਿਹਾਰਾਂ, ਰਹੁ-ਰੀਤਾਂ, ਰੂੜ੍ਹੀਆਂ, ਨੀਤੀਆਂ, ਚਿਹਨਾਂ, ਮੁੱਲਾਂ, ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਵਰਜਨਾਵਾਂ ਆਦਿ ਦੇ ਅਮਲੀ ਪੈਟਰਨ ਬਣਦੇ ਅਤੇ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੁੰਦੇ ਗਏ। ਉਹੀ, ਉਸ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸੰਸਕਿ੍ਰਤੀ ਅਖਵਾਏ। ਕਿਉਂਕਿ ਹਰ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਭੂਗੋਲਿਕ, ਪ੍ਰਾਕਿਰਤਕ ਤੇ ਜਲਵਾਊ ਵਾਲੇ ਮਾਹੌਲ ਵਿਚ ਵਿਚਰਦਾ ਤੇ ਵਿਕਾਸ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ, ਇਸ ਲਈ ਉਸ ਦੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਤੇ ਵਿਹਾਰ ਦੇ ਉਪਰੋਕਤ ਪੈਟਰਨ ਇਸ ਦੀ ਅੰਤਰ-ਕਿਰਿਆ ਤੋਂ ਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਏ।

ਹਰ ਸਮਾਜ ਆਪਣੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਤੇ ਵਿਲੱਖਣ ਮੁੱਲਾਂ, ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਟੀਚਿਆਂ

ਦੀ ਰਾਖੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਹੜੇ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸੰਚਾਰਿਤ ਹੁੰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਪੈਟਰਨਾਂ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਜੀਵੰਤ ਤੇ ਨਿਰੰਤਰ ਬਣਾਈ ਰਖਣ ਲਈ ਉਸ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੁਆਲੇ ਇਕ ਪੂਰਾ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਪਰਪੰਚ ਰਚਿਆ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਰੀਤਾਂ (rituals), ਕਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਚਿਹਨਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਾਡੇ ਸੰਸਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸਿਧਾਉਂਦਾ ਵੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜਾਰੀ ਵੀ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਹਰ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਰਹੁ-ਰੀਤ, ਚਿਹਨ ਅਤੇ ਵਿਸਵਾਸ਼ ਪ੍ਰਬੰਧ ਪਿਛੇ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਕਥਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਇਸ ਦੇ ਤੱਥ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਪਰਾਭੋਤਿਕ ਦਿ੍ਰਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਸਮੇਂ ਉਸ ਜਾਤੀ ਦੀ ਧਾਰਮਿਕ ਆਸਥਾ ਵੀ ਰਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਅਜਿਹੀਆਂ ਕਥਾਵਾਂ ਹੀ ਵਾਸਤਵ ਵਿਚ ਪੁਰਾਣ ਕਥਾਵਾਂ ਕਹਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। 2

'ਪੁਰਾਣ-ਕਥਾ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸ਼ਬਦ ਮਿਥ (myth) ਦਾ ਪਰਿਆਇਵਾਚੀ ਹੈ। ਪੁਰਾਣ ਕਥਾਵਾਂ'

ਅਜਿਹੀਆਂ ਕਥਾਵਾਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚਲੀ ਵਸਤ ਨੂੰ ਸੱਚ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਵਿਚ ਕੋਈ ਦੇਵੀ-ਦੇਵਤਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਦੇਸ਼-ਕਾਲ ’ਤੇ ਪੂਰਾ ਨਿਯੰਤਿ੍ਰਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਦੂਜੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ, ਉਹ ਮਨ-ਮਰਜ਼ੀ ਨਾਲ ਅੱਖਾਂ ਦੇ ਫੇਰ ਵਿਚ ਅਲੋਪ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ; ਕਾਇਆ ਕਲਪ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮੁੜ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਆਪਣੀ ਅਲੌਕਿਕ ਸ਼ਕਤੀ ਨਾਲ ਇਸ ਸ਼ਿ੍ਰਸਟੀ/ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਦੇ ਪ੍ਰਵਾਹ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰਖਣ, ਬਦਲਣ ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ ਵਿਨਾਸ਼ ਕਰਨ ਦੇ ਸਮਰਥ ਹੈ। ਉਹ ਆਪਣੀ ਦੈਵੀ ਸ਼ਕਤੀ ਰਾਹੀਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵਰ ਵੀ ਦੇ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਰਾਪ ਵੀ। ਉਹ ਪੁਨਰ-ਜੀਵਤ ਵੀ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਭਸਮ ਵੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਸਿ੍ਰਸਟੀ, ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੇ ਸੁਭਾਅ ਨੂੰ ਅਲੌਕਿਕਤਾ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਬਿਆਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੂਲ ਚਰਿਤ੍ਰ ਪਾਰਗਾਮੀ ਸੁਭਾਅ ਵਾਲਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਬਹੁਤ ਵਾਰੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੱਥਾਂ ਨਾਲ ਸੰਯੁਕਤ ਹੋਕੇ ਵੀ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀਆਂ ਸੀਮਾਵਾਂ ਤੋਂ ਪਾਰ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਭਾਵੇਂ ਇਕ ਜਾਤੀਗਤ ਪਛਾਣ ਤਾਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਪਰੰਤੂ ਇਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚਲਾ ਸੱਚ ਸਰਬਕਾਲੀ ਤੇ ਸਰਬਦੇਸ਼ੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪੁਰਾਣ ਕਥਾਵਾਂ ਭਾਵੇਂ ਬਾਹਰੀ ਰੂਪ ਵਿਚ ਅਤਾਰਕਿਕ ਤੇ ਅਸੰਭਵ ਲਗਦੀਆਂ ਹਨ ਪਰ ਉਹ ਸਾਡੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਾਲ ਦੀ ਸਮੂਹਿਕ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਨੂੰ ਰੂਪਮਾਨ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਕਥਾਵਾਂ ਕਿਸੇ ਜਾਤੀ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਾਲ ਦੇ ਸਾਂਝੇ ਲੋਕ-ਮਨ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਹਨ। ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਮਨੋਵੇਗਾਂ, ਸੁਪਨਿਆਂ ਅਤੇ ਆਕਾਂਕਸਾਵਾਂ ਦਾ ਬਾਹਰੀਕਰਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਇਛਾਵਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਮਾਤਰ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਵਿਚ ਪਰੰਪਰਾ ਦਾ ਅੰਸ਼ ਸਾਂਝੀ ਲੋਕ-ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਸ ਲੋਕ-ਸਮੂਹ ਦੀ ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ ਹਾਸਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਆਧਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਿਤ-ਦਿਹਾੜੀ ਦੇ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਅਤੇ ਦੂਸਰੇ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਸਮੂਹਿਕ ਘੋਲਾਂ ਵਿਚੋਂ ਗ੍ਰਹਿਣ ਚੇਤਨਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਫੌਰੀ ਲੋੜਾਂ, ਸੁਪਨਿਆਂ ਅਤੇ ਕਲਪਿਤ ਕਲਾਵਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਦੀਆਂ ਤੀਬਰ ਤਾਂਘਾਂ (urges)ਦੇ ਪ੍ਰਗਟਾ ਦਾ ਮਾਧਿਅਮ ਬਣਿਆ। ਵਾਸਤਵ ਵਿਚ ਇਹੀ ਪ੍ਰਗਟਾ ਮਾਡਲ ਸਿਰਜਣਾਤਮਕ ਕਲਾਵਾਂ ਦਾ ਤਰਕੀ (logical) ਆਧਾਰ ਹੈ। ਇਹ ਦਿਖ ਰੂਪ ਵਿਚ ਭਾਵੇਂ ਭ੍ਰਾਂਤੀਆਂ ਜਾਂ ਗੈਰ-ਮੁਮਕਿਨ ਘਾੜਤਾਂ ਦਾ ਸੰਸਾਰ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪਰੰਤੂ ਆਪਣੇ ਸਾਰ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਚੇਤਨਾ ਦੀ ਵਾਸਤਵਿਕਤਾ ਦਾ ਚਿਹਨੀਕਰਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੇ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਮਿਆਂ ਦੀ ਸਾਂਝ ਅਤੇ ਸਮੂਹਿਕ ਘੋਲਾਂ ਦੇ ਉਦਮ ਅਤੇ ਉਤਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਮੰਤਕੀ (logical) ਮਜਬੂਤੀ ਬਖਸੀ। ਇਉਂ ਪੁਰਾਣ ਕਥਾਵਾਂ ਨਿਰੇ ਮੰਨੋਰਜਨ 3 ਦਾ ਵਸੀਲਾ ਮਾਤਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਗੋਂ ਇਹ ਕਿਸੇ ਜਾਤੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਦੀ ਸਮਾਜਕਤਾ ਦੇ ਸੰਸਥਾਗਤ ਪ੍ਰਯੋਜਨ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਵੀ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਪੁਰਾਣ ਕਥਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਸੋਹਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਬੇਦੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪੁਸਤਕ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ, “ਹਰ ਜਾਤੀ ਦੀਆਂ ਪੁਰਾਣ ਕਥਾਵਾਂ, ਉਸ ਦੀਆਂ ਆਪਣੀਆਂ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਰੂੜ੍ਹੀਆਂ, ਪ੍ਰਬਲ ਮਨੋਵਿਰਤੀਆਂ ਤੇ ਸਮੂਹਿਕ ਚਰਿਤ੍ਰ ਵਿਚੋਂ ਉਪਜਦੀਆਂ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਨਵੇਕਲੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਕਥਾਵਾਂ ਜਾਤੀ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਸਵਾਸ਼ ਤੇ ਰਹੁ-ਰੀਤੀਆਂ ਦਾ ਗੌਰਵਮਈ ਭਾਗ ਹਨ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਜਾਤੀ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਤੇ ਸ਼ਰਧਾ ਜੁੜੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਬਾਲ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਆਦਿਮ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਆਤਮਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਿਰਤਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਸਾਹ ਲੈਂਦੀ ਤੇ ਧੜਕਦੀ ਹੈ।” (ਪੰਨਾ 24)

ਸਪਸ਼ਟ ਹੈ ਪੁਰਾਣ ਕਥਾਵਾਂ ਵਾਸਤਵ ਵਿਚ ਦੇਵ ਕਥਾਵਾਂ ਹਨ ਜਿਹੜੀਆਂ ਸਿ੍ਰਸਟੀ ਦੇ ਆਰੰਭ,

ਇਸ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ, ਇਸ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਘਟਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੇ ਸਾਹਸੀ ਕਾਰਨਾਮਿਆਂ ਆਦਿ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਧਾਰਮਿਕ ਨਜ਼ਰੀਏ ਤੋਂ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੁਕਮਾਂ ਰਾਹੀ ਸੰਸਾਰ, ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ, ਜੀਵਜੰਤੂ, ਮਨੁੱਖ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਹੋਈ। ਇਹ ਆਦਿਕਾਲ ਦੇ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਸੋਚ, ਉਸ ਦੇ ਮਨੋ- ਭਾਵ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਆਸਥਾ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦਾ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਵਸੀਲਾ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਾਹੀਂ ਅਸੀਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਮਾਜ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਮੁੱਲਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤਿਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਜਿਹੜੇ ਉਸ ਜਾਤੀ ਦੀ ਜੀਵਨ ਸ਼ੈਲੀ ਦਾ ਆਧਾਰ ਬਣੇ। ਦੂਜੇ ਅਰਥਾਂ ਵਿਚ ਪੁਰਾਣ ਕਥਾਵਾਂ (ਮਿਥਾਂ) ਕਿਸੇ ਸਮਾਜ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਹਾਰ ਨੂੰ ਵਿਉਂਤਨ, ਸੰਭਾਲਨ ਅਤੇ ਸੰਚਾਰਨ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਰਜ ਨਿਭਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ।

ਆਪਣੇ ਆਦਿ ਕਾਲ ਤੋਂ ਹੀ ਮਨੁੱਖ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਦੇ ਰਹੱਸਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਅਤੇ ਖੋਲਣ ਦੇ ਯਤਨ ਵਿਚ

ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਉਸ ਲਈ ਵਰਦਾਨ ਵੀ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਦੀਆਂ ਮੁੱਢਲੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਦਾ ਇਹੀ ਮਾਤਰ ਸਾਧਨ ਸੀ। ਪਰੰਤੂ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਦਾ ਦੂਜਾ ਰੂਪ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਭੈ-ਭੀਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਪੀੜਤ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਸੀ। ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਬਾਰੇ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਇਹ ਦੁਹਰਾ ਅਨੁਭਵ ਆਪਣੀ ਭਾਵ-ਸੰਵੇਦਨਾ ਦੀ ਪਧਰ ’ਤੇ ਸਕਾਰਾਤਮਕਤਾ ਤੇ ਨਕਾਰਾਤਮਕਤਾ ਦੀ ਵਿਰੋਧ-ਜੁਟਤਾ ਵਿਚ ਸੰਚਾਰਤ ਹੋਇਆ। ਸਾਡੀਆਂ ਪੁਰਾਣ ਕਥਾਵਾਂ ਵਿਚ ਦੇਵ ਤੇ ਦਾਨਵ ਦੀ ਵਿਰੋਧ-ਜੁਟਤਾ ਸਾਡੇ ਸਕਾਰਾਤਮਕਤਾ ਤੇ ਨਕਾਰਾਤਮਕਤਾ ਦੇ ਮੁੱਲਾਂ ਤੇ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਦੇ ਟਕਰਾਂ ਅਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਰੂਪਮਾਨ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਟਕਰਾ ਹੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੁਰਾਣ ਕਥਾਵਾਂ ਦੀ ਹੋਂਦ-ਵਿਧੀ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹੈ। ਇਸ ਆਧਾਰ ’ਤੇ ਪੁਰਾਤਨ ਮਨੁੱਖ ਪ੍ਰਕਿ੍ਰਤਕ ਵਰਤਾਰਿਆ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਦਾ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਅਗਨਿ, ਹਵਾ, ਜਲ,ਪਿ੍ਰਥਵੀ ਆਦਿ। ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਉਸ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਦੇਵ-ਰੂਪ ਵਿਚ 4 ਵਿਅਕਤੀਕਰਨ ਕਰਨਾ ਆਰੰਭ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੁਰਾਣ ਕਥਾਵਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਕਿਰਤਕ ਵਸਤਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦਾ ਮਾਨਵੀਕਰਨ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਸ ਮਾਨਵੀਕਰਨ ਦੇ ਸਰੂਪ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਵਿਰੋਧਜੁਟੀ ਭਾਵ-ਸੰਵੇਦਨਾ ਹੀ ਕਾਰਜਸ਼ੀਲ ਹੈ।

ਭਾਰਤੀ ਮਨ ਆਪਣੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਆਦਿ ਕਾਲ ਤੋਂ ਹੀ ਸੱਚ/ਯਥਾਰਥ ਬਾਰੇ ਜਾਣਨ ਅਤੇ ਇਸ

ਦੇ ਦਿਖ/ਪ੍ਰਗਟ ਯਥਾਰਥ ਨੂੰ ਅਦਿਖ/ਅਮੂਰਤ ਵਿਚ ਰੂਪਾਤਰਿਤ ਕਰਕੇ ਖੁਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਅਤਿਕਲਪਨਾ (fantasy) ਬਾਹਰੀ ਜਗਤ ਦੇ ਨਾਖੁਸ਼ਗਵਾਰ ਯਥਾਰਥ ਨੂੰ ਅਨੁਕੂਲਨ ਤੇ ਵਿਵਸਥਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਲੇਖਕ ਰਾਹੀ ਪਾਠਕ/ਸਰੋਤੇ ਦੀ ਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਦੀ ਇਕ ਜੁਗਤ ਹੈ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਅਜਿਹੀ ਅਤਿ-ਕਲਪਿਤ ਘਾੜਤ ਵਿਚ ਵੀ ਉਸ ਦੇ ਪਾਠ ਦੇ ਸਤਹੀ ਰੂਪ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਸਾਰ ਵਿਚ ਭੇਦ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਨਾਰੀਅਲ ਵਾਂਗ ਉਪਰੋ ਤਾਂ ਠੋਸ ਲਗਦਾ ਹੈ ਪਰ ਜਿਸ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਇਸ ਨਾਰੀਅਲ ਨੂੰ ਕੱਟ ਕੇ ਘੋਲਣ ਦੀ ਜਾਂਚ ਹੈ ਉਸ ਵਿਚ ਵਿਚਲੇ ਨਰਮ ਤੇ ਮਿੱਠੇ ਨਾਰੀਅਲ ਦਾ ਸਵਾਦ ਚੱਖ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਸਾਡੀਆਂ ਪੁਰਾਣ ਕਥਾਵਾਂ ਦਾ ਰੂਪ ਤੇ ਸਵਾਦ ਵੀ ਬਿਲਕੁਲ ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਹੈ। ਇੰਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਦੂਜਾ ਪੱਖ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇੰਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੰਰਚਨਾ ਬਹੁਪਰਤੀ ਤੇ ਸੰਘਣੀ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਸਾਰ ਵਿਚ ਬਹੁਅਰਥੀ।ਰਮਾਇਣ ਦੀ ਕਥਾ ਨੂੰ ਜੇ ਸਾਰ ਦੇ ਸੂਤਰ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਰਾਮ ਸੂਰਜਵੰਸ਼ੀ ਹੈ ਤੇ ਰਾਵਣ ਚੰਦਰਵੰਸ਼ੀ ਹੈ। ਰਾਮ ਸੂਰਜਵੰਸ਼ੀ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਪ੍ਰਕਾਸ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ ਅਤੇ ਰਾਵਣ ਚੰਦਰਵੰਸ਼ੀ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਰਾਤ ਦੇ ਹਨੇਰੇ ਵਿਚ ਘੁੰਮਣ ਵਾਲੇ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ। ਸੀਤਾ ਧਰਤੀ ਹੈ; ਹੰਨੂਮਾਨ ਪਵਣ ਪੁਤਰ ਤੇ ਸੰਮੁਦਰ ਜਲ। ਇਉਂ ਸੂਰਜ, ਚੰਦਰਮਾ, ਧਰਤੀ ਤੇ ਜਲ ਆਦਿ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਦੇ ਵਿਭਿੰਨ ਤੱਤ ਹਨ। ਸੂਰਜ ਤੇ ਚੰਦਰਮਾ ਧਰਤੀ ਉਤੇ ਵਿਸ਼ਣ ਲਈ ਨਿਰੰਤਰ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿਚ ਹਨ ਜੋ ਸਿ੍ਰਸਟੀ ਦੇ ਆਦਿ ਕਾਲ ਤੋਂ ਚਲਦਾ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤੇ ਚਲਦਾ ਰਹੇਗਾ।ਦੂਸਰਾ ਅਰਥ ਸੂਰਜ ਸਚਾਈ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਅਤੇ ਚੰਦਰਮਾ ਬੂਰਾਈ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਧਰਤੀ ਦੇ ਉਪਰ ਰਾਜ ਸੱਚਾਈ ਦਾ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਬੁਰਾਈ ਦਾ, ਇਸ ਲਈ ਦੋਵਾਂ ਵਿਚ ਸੰਘਰਸ਼ ਹੈ। ਇਉਂ ਪੁਰਾਣ ਕਥਾ ਵਿਚਲੀ ਰੂਪਕਤਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤੀਕਕਤਾਂ ਅਰਥਾਂ ਦੀਆਂ ਬਹੁਰੰਗੀ ਫੁਲਝੜੀਆਂ ਖਿਲੇਰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਬਹੁਅਰਥਤਾ ਸਾਡੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਮੁੱਲਾਂ ਤੇ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਦੀ ਤਰਜਮਾਨੀ ਵੀ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਾਡੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਟੀਚਿਆਂ ਵਜੋਂ ਸਥਾਪਤ ਵੀ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਉਤਰ, ਵਾਰਤਾਲਾਪ, ਦੁਹਰਾਉ, ਮਨੁੱਖ ਤੇ ਦੇਵ ਦੀ ਅੰਤਰ ਕਿਰਿਆ ਆਦਿ ਪੁਰਾਣ ਕਥਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਹੋਰ ਜੁਗਤਾਂ ਹਨ।

ਸਤਈ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਇਹ ਸਭ ਅਤਿ ਕਲਪਿਤ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪਰੰਤੂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਅਤਿ ਕਲਪਿਤ

ਘਾੜਤਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਵਸਤੂ-ਯਥਾਰਥ ਦੇ ਤੱਤ ਸਮੋਏ ਹੋਏ ਹਨ। ਜਦੋਂ ਵਿਦਵਾਨ ਇਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ, 5 “ਪੁਰਾਣ ਕਥਾਵਾਂ ਯਥਾਰਥ” ਹਨ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਭਾਵ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਨੋ-ਕਲਪਿਤ ਘਾੜਤਾਂ ਵਿਚੋਂ ਉਸ ਅਵਚੇਤਨ ਜਾਂ ਸਮੂਹਿਕ ਚਿਤ ਨੂੰ ਪਕੜਣਾ ਤੇ ਪਛਾਣਨਾ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਚਿਹਨਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਕਾਰਜਸ਼ੀਲ ਹੈ। ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਇਸ ਉਦਾਹਰਣ ਰਾਹੀਂ ਸਮਝਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਅੱਠ-ਭੂਜੀ ਔਰਤ ਦੀ ਵਾਸਤਵਿਕ ਹੋਂਦ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਪਰ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਇਕ ਖਾਸ ਪੜਾਅ

ਉਪਰ ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਇਸ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਦੇਵੀ-ਮਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਿਰਜ ਲਿਆ। ਦੇਵੀਮਾਂ ਦੀ ਇਸ ਮਿਥ ਦੁਆਲੇ ਜੋ ਇਕ ਪੂਰਾ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਸੰਸਾਰ ਸਿਰਜਿਆਂ-ਪਹਾੜਾਂ ਤੇ ਭਾਵਨਾ ਦਾ, ਸ਼ੇਰਾਂ ਤੇ ਦੈਂਤਾਂ ਦਾ, ਕਥਾਵਾਂ ਤੇ ਭੇਟਾਂ ਦਾ, ਪੂਜਾ ਤੇ ਪਾਠਾਂ ਦਾ, ਡੰਡੋਤਾਂ ਤੇ ਪ੍ਰਾਥਨਾਵਾਂ ਦਾ- ਉਹ ਸਭ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਦਾ ਹੀ ਚਮਤਕਾਰ ਹੈ। ਹੱਥ, ਤੀਵੀਂ, ਸ਼ੇਰ, ਪਹਾੜ, ਭਵਨ-ਸਭ ਪਦਾਰਥਕ ਜਗਤ ਦੀਆਂ ਵਾਸਤਵਿਕ ਹੋਂਦਾਂ ਹਨ। ਨਾਰੀ-ਸ਼ਕਤੀ ਤੇ ਨਾਰੀ-ਸੁਹਜ ਦੇ ਅਰਾਧਕਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਮਨੋ-ਇੱਛਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਅਤੇ ਲੋਕ-ਮਨ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਇਸ਼ਟ ਦੀ ਸਥਾਪਤੀ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਹੋਂਦਾਂ ਨਾਲ ਦੇਵੀ-ਮਾਂ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਘੜ ਲਈ ਜੋ ਨਾਰੀ-ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ ਮਹਿਮਾ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਸੰਚਾਰ ਦਾ ਵਸੀਲਾ ਵੀ। ਦੇਵੀ ਮਾਂ ਦੀ ਮਿਥ ਦੀ ਘਾੜਤ ਵਿਚ ਨਾਰੀ-ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਜੋ ਸੰਕਲਪ ਕਾਰਜਸ਼ੀਲ ਹੈ, ਉਹ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਆਪਣੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਨੁਭਵ ਦੀ ਦੇਣ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਉਸ ਨੇ ਨਾਰੀ ਦੀ ਸੰਤਾਨ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦੇਣ ਤੇ ਉਸ ਦੀ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ਕਰਨ ਦੇ ਮਾਤ੍ਰੀ-ਪੇ੍ਰਮ ਤੇ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਅਨੁਭਵ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਆਪਣੇ ਆਦਿ ਕਾਲ ਵਿਚ ਹੀ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਦੂ ਜਾਂ ਧਰਮ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਜਿਹੜੇ ਕਾਰਜ ਆਦਿ-ਕਾਲ ਵਿਚ ਆਏ, ਉਹ ਬਿਰਤਾਂਤ ਦਾ ਮਿਥ ਰੂਪ (ਪੁਰਾਣ ਕਥਾ) ਅਖਵਾਏ।ਦੇਵੀ-ਦੇਵਤਿਆਂ ਅਤੇ ਭੂਤ-ਪ੍ਰੇਤਾਂ ਦੀ ਜੋ ਕਲਪਨਾ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਮਿਥਾਂ ਵਿਚ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ਉਹ ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਦੀ ਨਿਰੋਲ ਗਲਪੀ ਸਿਰਜਣਾ ਹੈ।ਇਸ ਵਿਚ ਆਦਿ-ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਮਨ-ਚਾਹੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਹੱਥ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਅਸੀਂ ਪਹਿਲਾ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਿਰਜਣਾਵਾਂ ਵਿਚ ਵਸਤੂ-ਜਗਤ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਮੌਜੂਦ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਰਾਹੀਂ ਅਸੀਂ ਆਦਿ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਵਸਤੂ ਯਥਾਰਥ ਤੋਂ ਉਸ ਦੇ ਮਾਨਸਿਕ ਚੇਤਨ ਤੇ ਅਵਚੇਤਨ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਸਕਦੇ ਹਾਂ।

ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੌਸਮ ਚੱਕਰ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਪ੍ਰਤੱਖ ਅਨੁਭਵ ਦਾ ਭੌਤਕ ਧਰਾਤਲ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਆਦਿ ਸਮਾਜਾਂ

ਵਿਚ ਸਰਦੀ ਰੁੱਤ ਆਰੰਭ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਲੋਕਾਂ ਕੋਲ ਫਸਲ ਆ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਇਸ ਨਾਲ ਉਹ ਸਰਦ ਰੁੱਤ ਨੂੰ ਸੁੱਖ ਸ਼ਾਂਤੀ ਨਾਲ ਤੇ ਚੰਗੀ ਸਿਹਤ ਨਾਲ ਕੱਟਦੇ ਸਨ। ਇਸ ਪਿਛੋਂ ਥੁੱੜ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦੀ ਤੇ ਮੁੜ ਬਿਜਾਈ ਦਾ ਸਮਾਂ ਆਰੰਭ ਹੋ ਜਾਂਦਾ। ਸੁੱਕੇ ਖੇਤਾਂ ਨੂੰ ਮੁੜ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਲਈ ਸਖ਼ਤ ਮਸੱਕਤ ਕਰਨੀ ਪੈਦੀ। ਅੰਤ 6 ਮੋਨਸੂਨ ਆਉਂਦੀ। ਉਸ ਦੀ ਤੇਜ਼ ਤੇ ਭਾਰੀ ਬਾਰਸ਼ਾਂ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਮੁੜ ਜਲ-ਥਲ ਕਰ ਦਿੰਦੀ। ਇਸ ਨਾਲ ਜੀਵਨ ਦੀ ਚਾਲ ਰੁੱਕ ਜਾਂਦੀ ਤੇ ਬਹੁਤ ਵਾਰੀ ਤਬਾਹੀ ਵੀ ਹੁੰਦੀ। ਹਰ ਸਾਲ ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਵਾਪਰਦਾ। ਰੁੱਤਾਂ ਦੇ ਇਸ ਅਨੁਭਵ ਵਿਚ ਆਦਿ-ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਆਪਣੀ ਅਤਿ-ਕਲਪਨਾ, ਭੈਅ, ਸੁਪਨਿਆਂ ਅਤੇ ਆਕਾਂਕਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਮੇਲ ਕੇ ਕਾਲ-ਚੱਕਰ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਘੱੜ ਲਿਆ। ਇਸ ਨਾਲ ਸਤਿਯੁੱਗ, ਤਰੈਤਾ, ਦੁਆਪਰ ਅਤੇ ਕਲਯੁੱਗ ਦੀ ਸੰਕਲਪਨਾ ਹੋਈ। ਸਤਯੁੱਗ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਸੁਨਹਿਰੀ ਯੁੱਗ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਕੋਈ ਦੁੱਖ ਨਹੀਂ, ਭਰਭੂਰਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਤਰੈਤਾ ਯੁਗ ਵਿਚ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਲੋਭਲਾਲਚ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਜੰਗਾਂ, ਯੁੱਧਾਂ ਅਤੇ ਬੀਮਾਰੀਆਂ ਫੈਲਣ ਲਗੀਆ। ਦੁਆਪਰ ਯੁੱਗ ਵਿਚ ਇਹ ਹੋਰ ਕਾਲਖੀ ਹੁੰਦਾ ਚਲਾ ਗਿਆ, ਅੰਤ ਕਲਯੁੱਗ ਵਿਚ ਹਨੇਰ ਗਰਦੀ ਵੱਧ ਗਈ। ਸਾਡੇ ਲੋਕਮਨ ਦੀ ਇਹ ਸੰਕਲਪਨਾ ਹੈ ਕਿ ਸਿ੍ਰਸਟੀ ਦੇ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਿਰਫ ਪਰਲੋ ਹੀ ਪਰਲੋ ਸੀ। ਰਿਗਵੈਦ =ਅਲਤਬਸਵਿਚ ਇਸ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ‘ਰਚਨਾ ਦਾ ਗੀਤ’ ਰਾਹੀ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਅਨੁਵਾਦ ਹੈ : ਉਦੋਂ ਜਦੋਂ ਨਾ ਕੋਈ ਵਸਤੂ ਸੀ, ਨਾ ਸ਼ੂਨ ਸੀ, ਨਾ ਹੀ ਪਵਨ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਦੂਰ ਦਿਸਦਾ ਆਕਾਸ਼ ਕਿਥੇ ਲੁਕਿਆ ਸੀ ਸਭ ਕੁਝ? ਵਸ ਕਿੱਥੇ ਬੈਠ ਰਿਹਾ ਸੀ ਸਭ ਕੁਝ? ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਜਲ ਸਮਾਧੀ ਵਿਚ? ਨਾ ਮੌਤ ਸੀ ਉਸ ਵਕਤ, ਨਾ ਅਮਰਤਾ, ਨਾ ਦਿਨ ਜੋ ਰਾਤ ਵਿਚ, ਬਦਲ ਸੀ ਰਿਹਾ ਬਸ ਉਹ ਇਕੋ ਹੀ ਤਾਂ ਸੀ, ਸਹਿਜ ਵਿਚ, ਆਪਣੇ ਆਪ ਤੋਂ, ਉਸ ਤੋਂ ਪਰੇ ਤਾਂ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬਸ ਇਕ ਧੁੰਧੂਕਾਰ ਹੀ ਸੀ, ਜੋ ਧੁੰਦ ਵਿਚ ਛੁਪਿਆ, 7 ਇਕ ਸਮੁੰਦਰ-ਜੋ ਨਜ਼ਰ ਨਾ ਆਵੇ ਬਸ ਉਹੀ ਸੀ-ਇਕ ਘੜਮੱਸ ਦੇ ਅੰਦਰ ਇਕ ਸੁੰਨ-ਜੋ ਆਪਣੀ ਧੁੰਨ ਵਿਚ ਵਸਦੀ…….. ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਮਾਰੂ ਮਹੱਲਾ॥1॥ ਵਿਚ ਇਸੇ ਸੰਕਲਪਨਾ ਨੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਿਆਨਿਆ ਹੈ: ਅਰਬਦ ਨਰਬਦ ਧੁੰਧੂਕਾਰਾ॥ ਧਰਣਿ ਨ ਗਗਨਾ ਹੁਕਮੁ ਅਪਾਰਾ॥ ਨ ਦਿਨੁ ਰੈਨਿ ਨ ਚੰਦੁ ਨ ਸੂਰਜੁ ਸੁੰਨ ਸਮਾਧਿ ਲਗਾਇਦਾ॥1॥ ਖਾਣੀ ਨ ਬਾਣੀ ਪਉਣ ਨਾ ਪਾਣੀ॥ ਓਪਤਿ ਖਪਤਿ ਨ ਆਵਣ ਜਾਣੀ॥ ਖੰਡ ਪਤਾਲ ਸਪਤ ਨਹੀ ਸਾਗਰ ਨਦੀ ਨ ਨੀਰੁ ਵਹਾਇਦਾ॥2॥

ਉਪਰੋਕਤ ਮਿਥ ਕਥਾ ਦੀ ਘਾਟਤ ਤੋਂ ਸਪਸ਼ਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਕਿਰਤਾਂ ਸਮੂਹਿਕ-ਚੇਤਨਾ ਦਾ

ਕੇਵਲ ਪ੍ਰਤਿਬਿੰਬਨ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਸੰਭਾਵੀ ਤੇ ਸਿਰਜਣ ਚੇਤਨਾ ਵੀ ਹੈ ਜੋ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਜਨ-ਸਮੂਹ ਦੁਆਰਾ ਸਿਰਜੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਦੂਜੇ, ਸਮੂਹਿਕ ਚੇਤਨਾ ਕੋਈ ਠੋਸ ਯਥਾਰਥ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੇ ਵਿਹਾਰ ਵਿਚ ਸੰਕੇਤਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

ਮਿਥ ਕਥਾਵਾਂ ਦਾ ਸਾਂਝਾ ਸਰੋਤ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਵਿਸੇਸ਼ ਇਤਿਹਾਸਕ ਕਾਲ ਦੀ ਸਮੂਹਿਕ ਮਾਨਸਿਕਤਾ

ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਆਪਣੇ ਸੁਭਾਅ ਵਿਚ ਹੱਦ ਦਰਜੇ ਦੀ ਕਾਲਪਨਿਕ ਅਤੇ ਰੌਚਕ ਹੈ ਪਰੰਤੂ ਆਪਣੇ ਮੂਲ-ਰੂਪ ਵਿਚ ਇਤਿਹਾਸਕ-ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਪਖੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਵੀ। ਇਸੇ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ-ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿਚ ਕੇਂਦਰੀ ਮਹੱਤਵ ਅਸਾਧਾਰਨ, ਅਸੰਭਵ ਅਤੇ ਅਚੰਭਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕਾਰਜ ਨੂੰ ਹਾਸਲ ਹੈ। ਇਹ ਅਸਾਧਾਰਨਤਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਸਤ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਵਿਧੀ ਵੀ ਹੈ। ਵਸਤ ਵਿਚ ਇਹ ਕਾਰਜ ਕਰਾਮਾਤ ਦੀ ਪਧਰ ਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਦੇਵ ਨਾਇਕ ਸਿਰਜਨ ਦੀ ਵਿਧੀ ਰਾਹੀਂ ਨਿਭਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਪੱਛਮੀ ਮਿਥ ਕਥਾਵਾਂ ਵਿਚ ਇਸ ਕਾਰਜ ਦਾ ਕਲਾਤਮਕ ਅਮਲ ਦੁਖਾਂਤਭਾਵੀ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਜਨਮ/ਜੀਵਨ ਇਕ ਸਰਾਪ (ਆਦਮ ਈਵ ਦੀ ਕਥਾ ਵਿਚਲੀ ਵਰਜਿਤ ਫਲ ਖਾਣ ਦੀ ਇੱਛਾ/ਲਾਲਸਾ ਕਾਰਣ ਸਵੱਰਗ ਵਿਚ ਕੱਢੇ ਜਾਣ ਦਾ ਸਰਾਪ) ਵਿਚੋਂ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਹ ਇਕ ਅਜਿਹਾ ਬੁਨਿਆਦੀ ਮੋਟਿਫ 8 ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਪੱਛਮ ਦੇ ਸਮੁੱਚੇ ਬਿਰਤਾਂਤ ਵਿਚ ਦੁਖਾਂਤ-ਦਿ੍ਰਸ਼ਟੀ ਦਾ ਸਿਰਜਕ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ ਭਾਰਤੀ ਬਿਰਤਾਂਤ ਪਰੰਪਰਾ ਸਖਾਂਤਭਾਵੀ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਪਿਛੇ ਸਾਡੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ-ਪ੍ਰਬੰਧ ਦਾ ਕਰਮ ਸਿਧਾਂਤ ਕਾਰਜਸ਼ੀਲ ਹੈ। ਇਸ ਅਨੁਸਾਰ ਮਨੁੱਖੀ ਜਨਮ ਸਰਾਪ ਨਾ ਹੋ ਕੇ ਵਰਦਾਨ (ਹੀਰਾ ਜਨਮ ਅਮੋਲ) ਹੈ ਜੋ ਚੁਰਾਸੀ ਲੱਖ ਜੂਨਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਜਨ ਆਪਣੇ ਅਧਿਆਤਮਕ ਆਦਰਸ਼ ਮੌਕਸ਼ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਇਹ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਪਰਮ-ਆਨੰਦ ਦੀ ਅਨੁਭੂਤੀ ਹੈ। ਸਪਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੀਆਂ ਪੁਰਾਣ-ਕਥਾਵਾਂ ਦਾ ਸੰਰਚਨਾਤਮਕ ਮਾਡਲ ਸਾਡੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ-ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੇ ਉਪਰੋਕਤ ਤਰਕ ਦਾ ਅਨੁਸਾਰੀ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚਲਾ ਕਥਾਨਕ ਫੈਲਾਅ ਦੁੱਖ/ਸਮੱਸਿਆਂ ਤੋਂ ਸੁਖ/ਸਮਾਧਾਨ ਤਕ ਫੈਲਦਾ ਹੋਇਆ ਆਦਰਸ਼ਕ ਨਿਆਇ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪੁਰਾਣ ਕਥਾਵਾਂ ਦੇ ਪਾਤਰ ਸਿਰਫ਼ ਦੇਵ ਪੁਰਖ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਸਗੋਂ ਹੋਰ ਪਾਤਰ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਕਿਸੇ ਮਨੋਭਾਵ ਜਾਂ ਚਰਿਤ੍ਰ ਨੂੰ ਚਿਹਨਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਮਾਰੰਕਡੇ ਪੁਰਾਣ ਵਿਚ ਦੁਰਗਾ ਸਪਤਸ਼ਤੀ ਦੀ ਕਥਾ ਵਿਚ ਆਸੁਰ ਦੇਵਾਂ ਦੇ ਆਪ ਹੁਦਰੇ ਵਿਹਾਰਾਂ ਵਿਰੁਧ ਅਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਇਛਾਵਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਰੁਧ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇੰਦਰ ਦੇਵਤਾ ਜਦੋਂ ਆਪਣੇ ਭੋਗ-ਵਿਲਾਸੀ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਮਗਨ ਹੋਕੇ ਆਪਣਾ ਕਰਤਵ ਭੁੱਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦਾਨਵ ਉਸ ਉਤੇ ਆਕ੍ਰਮਣ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਇੰਦਰ ਭੈ-ਭੀਤ ਹੋ ਕੇ ਆਪਣੇ ਬਚਾਅ ਲਈ ਮਾਂ-ਦੁਰਗਾ ਕੋਲ ਜਾ ਕੇ ਬੇਨਤੀ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਮਾਂ-ਦੁਰਗਾ ਚੰਡੀ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰ ਕੇ ਮਹਿਖਾਸੁਰ ਤੇ ਰਕਤਬੀਜ ਜਿਹੇ ਮਹਾਬਲੀ ਆਸੁਰਾ ਦਾ ਸੰਘਾਰ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਨਿਸੁੰਭ ਤੇ ਸੁੰਭ ਦੋ ਹੋਰ ਅਜਿਹੇ ਸੂਰਵੀਰ ਆਸੁਰ ਹਨ ਜੋ ਚੰਡੀ ਰੂਪ ਦੁਰਗਾ ਨੂੰ ਤਾਅਨਾ ਮਾਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਹ ਹੋਰ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਲੈ ਕੇ ਲੜਦੀ ਹੈ।ਇਹ ਸੁਣ ਕੇ ਦੁਰਗਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜਵਾਬ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸਾਰੀਆਂ ਦੇਵ-ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਮੇਰੀਆਂ ਹੀ ਭਿਵੂਤੀਆਂ ਹਨ। ਕ੍ਰੋਧ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਦੁਰਗਾ ਸੁੰਭ ਉਤੇ ਕਈ ਵਾਰ ਕਰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਅੰਤ ਉਸ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਦੇਵਾਂ (ਬ੍ਰਹਮਾ, ਵਿਸ਼ਨੂ, ਮਹੇਸ਼, ਇੰਦਰ, ਅਗਨੀ, ਜਲ, ਪਵਣ ਦੇਵ ਆਦਿ) ਤੇ ਦਾਨਵਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਿਥ ਕਥਾਵਾਂ ਵਿਚ ਕੁਝ ਅਜਿਹੇ ਪੰਛੀ ਤੇ ਜਾਨਵਰ ਵੀ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਜਾਂ ਤਾਂ ਦੇਵਾਂ ਦੇ ਵਾਹਣ ਬਣਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਹਾਈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਿਥ ਕਥਾਵਾਂ ਵਿਚ ਹਰ ਦੇਵ/ਦੇਵੀ ਦਾ ਆਪਣਾ ਵਾਹਣ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਨੰਦੀ ਬੈਲ (ਸ਼ਿਵ ਜੀ), ਗਰੜ (ਵਿਸ਼ਨੂ ਜੀ), ਹੰਸ (ਬ੍ਰਹਮਾ ਜੀ), ਚੂਹਾ (ਗਣੇਸ਼ ਜੀ), ਹਾਥੀ (ਇੰਦਰ ਦੇਵ), ਹਜਾਰ ਘੋੜਾ (ਵਾਯੂ), ਸੱਤ ਘੋੜੇ (ਸੂਰਜ), ਮੋਰ (ਸਰਸਵਤੀ), ਸ਼ੇਰ (ਦੁਰਗਾ), ਕਾਂ (ਸ਼ਨੀ), ਝੋਟਾ (ਯਮਰਾਜ) ਆਦਿ ਅਜਿਹੇ ਜਾਨਵਰ/ਪੰਛੀ 9 ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਆਪਣੇ ਆਪਣੇ ਸੁਭਾਅ ਤੇ ਗੁਣਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਸਾਰੇ ਜੀਵ ਸਾਡੇ ਭੂਗੋਲਿਕ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਉਪਲਬਧ ਸਨ।

ਕੁਝ ਪਾਤਰ ਅਜਿਹੇ ਵੀ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਆਪਣੇ ਰੂਪ ਅਤੇ ਸੁਭਾਅ ਵਿਚ ਅਤਿ ਵਚਿਤ੍ਰ ਹਨ। ਇੰਨ੍ਹਾਂ

ਪਾਤਰਾਂ ਦਾ ਅੱਧਾ ਹਿਸਾ ਮਰਦ ਜਾਂ ਔਰਤ ਵਾਲਾ ਹੈ ਤੇ ਅੱਧਾ ਕਿਸੇ ਜਾਨਵਰ ਦਾ ਜਿਵੇਂ ਨਰਸਿੰਗ ਅਵਤਾਰ, ਹਰਨਾਖ਼ਸ਼, ਬਾਰਾਹ, ਮਤੱਸਿਆ, ਹਨੂਮਾਨ, ਬਾਨਰ, ਜਾਮਵੰਤ, ਬਾਲੀ, ਸੁਖਰੀਵ, ਅੰਗਦ ਆਦਿ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਪਣੀ ਆਪਣੀ ਕਥਾ ਹੈ। ਪਾਤਰਾਂ ਦਾ ਅਜਿਹਾ ਵਚਿਤ੍ਰ ਵਿਧਾਨਾ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ ਦੀ ਚੇਤਨਾ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾਤਮਕਤਾ ਦਾ ਕਮਾਲ ਹੈ।ਵਾਸਤਵ ਵਿਚ ਇਹ ਸਮੂਹ ਪਾਤਰ ਮਨੁੱਖੀ ਸੁਭਾਅ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁਖ ਮਨੋਭਾਵਾਂ (ਪ੍ਰੇਮ, ਸਾਹਸ, ਕ੍ਰੋਧ, ਹੰਕਾਰ, ਕਾਰੁਣਾ, ਹਮਦਰਦੀ, ਤਰਸ, ਭੈਅ ਆਦਿ) ਦਾ ਚਿਹਨੀਕਰਨ ਕਰਦੇ ਹਨ।

ਸਾਡੀਆਂ ਪੁਰਾਣ ਕਥਾਵਾਂ ਵਿਚਲਾ ਬਿਰਤਾਂਤਕ ਪਾਠ ਕਾਲ ਦੀ ਥਾਂ ਸਥਾਨ (space)ਵਿਚ

ਫੈਲਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚਲੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੀ ਗਤੀ ਰੇਖਿਕ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਕੁੰਡਲਦਾਰ (spiral)ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਆਰੰਭ ਅਤੇ ਕਈ ਸਾਰੇ ਮੱਧ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਅੰਤ ਯਕੀਨਨ ਨਹੀਂ ਕਿਉਂਕਿ ਕਥਾ ਖਤਮ ਹੋ ਕੇ ਵੀ ਖਤਮ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਅੱਗੇ-ਪਿਛੇ ਕਈ ਹੋਰ ਕਥਾਵਾਂ ਵੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਉਂ, ਸਾਡੀਆਂ ਪੁਰਾਣ ਕਥਾਵਾਂ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਅਜਿਹੀਆਂ ਕਥਾਮਾਲਾ ਹਨ ਜਿਹੜੀਆਂ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਪ੍ਰਸੰਗਿਕ ਹਨ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਵਿਚ ਅਨੇਕ-ਅਰਥੀ।

ਗੈਰ-ਮੁਮਕਿਨ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਗਲਪੀ ਸਿਰਜਣਾਵਾਂ ਦਾ ਵੱਡਾ

ਯੋਗਦਾਨ ਸੀ। ਸਾਂਝੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਇਹ ਇਕ ਪਾਸਿਉਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਮਾਜ ਦੇ ਮੈਬਰਾਂ ਨੂੰ ਆਪਸ ਵਿਚ ਜੋੜੀ ਰੱਖਦੀਆਂ ਸਨ। ਦੂਸਰੇ, ਆਲੋਕਿਕ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਵਿਚ ਅਟੁੱਟ ਭਰੋਸੇ ਕਾਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਆਪਣੇ ਬਲ ਵਿਚ ਭਰੋਸਾ ਵੱਧ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਭ੍ਰਾਂਤੀ ਨੂੰ ਵਾਸਤਵ ਸਮਝਦੇ ਹੋਏ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿਚ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤਾਕਤ ਨਾਲ ਜੁੱਟ ਜਾਂਦੇ ਸਨ ਜਿਸ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਾਮਯਾਬੀ ਦੀ ਗੁੰਜ਼ਾਇਸ ਵੀ ਵੱਧ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਇਉਂ ਹਰ ਪੁਰਾਣ-ਕਥਾ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਯੋਜਨੀ ਤਾਰਕਿਕਤਾ ਵਿਚ ਸਾਡੇ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਮੁੱਲ, ਆਦਰਸ਼ ਜਾਂ ਟੀਚੇ ਦੀ ਵਕਾਲਤ ਕਰਦੀ ਹੋਈ ਉਸ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਸੰਚਾਰਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ।

ਹਰ ਕਥਾ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਕਿਸੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪਹਿਲੂ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਹਿੰਦੂ ਪੁਰਾਣ

ਕਥਾਵਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ਿਵ ਅਜਿਹਾ ਮਹਾਦੇਵ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ’ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਅਨੇਕ ਨਾਮ (ਨਟਰਾਜ, 10 ਲਿੰਗਮ, ਪਰਜਾਪਤੀ, ਮਹਾਯੋਗੀ, ਪ੍ਰੇਮੀ ਤੇ ਪਤੀ, ਤਿ੍ਰਲੋਚਨ) ਹਨ। ਆਪਣੇ ਬ੍ਰਹਿਮਮੰਡੀ ਨਾਚ ਦੌਰਾਨ ਉਹ ਜਾਦੂਗਰ ਵਾਂਗ ਮਾਇਆ ਰਾਹੀਂ ਸਿ੍ਰਸਟੀ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਉਤਪਤੀ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਕੀ ਹੈ? ਇਸ ਦਾ ਉਤਰ ਇਸ ਕਥਾ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸਿਰਜਣਾ ਤੇ ਬਿਨਸਣਾ ਪ੍ਰਾਕਿਰਤੀ ਦਾ ਨਿਯਮ ਹੈ। ਇਸ ਤਹਿਤ ਵਿਰੂਪਨ ਤੋਂ ਰੂਪਨ ਅਤੇ ਰੂਪਨ ਤੋਂ ਵਿਰੂਪਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿÇਆ ਚਲਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ।ਸ਼ਿਵ ਗਿਆਨ, ਕਲਾ, ਸ਼ਿਲਪ, ਤੇ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ। ਉਹ ਸਿਰਜਦਾ ਵੀ ਹੈ ਅਤੇ ਬਿਨਸਦਾ ਵੀ ਹੈ। ਪਰੰਤੂ ਅਜਿਹੇ ਪ੍ਰਕਾਰਜ ਵਿਚ ਉਹ ਨਿਮਨ ਚੇਤਨਾ ਨੂੰ ਉਚ ਚੇਤਨਾ ਵਿਚ ਰੂਪਾਂਤਿ੍ਰਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਦਾ ਮਹਾਯੋਗੀ ਵਾਲਾ ਰੂਪ ਕਾਮ ਦੀ ਰਾਖ ਵੀ ਬਣਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਾਮ ਨੂੰ ਅਦਿਖ ਰੂਪ ਵਿਚ ਜਨ ਜਨ ਵਿਚ ਸੰਚਾਰਿਤ ਵੀ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਪੁਰਾਣ ਕਥਾ ਅਨੁਸਾਰ ਸ਼ਿਵ ਸਦੀਵੀਂ ਬ੍ਰਹਮਚਾਰੀ ਹੈ ਪਰੰਤੂ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪ੍ਰਯੋਜਨ ਲਈ ਉਹ ਦੇਵੀ ਓਮਾ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਵੀ ਰਚਾਉਂਦਾ ਹੈ।ਓਮਾ ਵਾਸਤਵ ਵਿਚ ਉਸ ਦੇ ਆਪਣੇ ਆਪੇ ਦਾ ਇਕ ਰੂਪ ਹੀ ਹੈ। ਜਿਹੜਾ ਅਰਧੰਗਨੀ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਆਪਣਾ ਅਰਥ ਵਿਸਥਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸ਼ਾਦੀ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਇਛਾ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਨਹੀਂ ਕਰਵਾਈ ਸਗੋਂ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੀ ਲੋੜ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਕਰਵਾਈ ਸੀ। ਦੇਵਤੇ ਆਪਣੀ ਸੈਨਾ ਦੇ ਸੈਨਾਪਤੀਆਂ ਨੂੰ ਖੋਅ-ਬੈਠੇ ਅਤੇ ਆਸੁਰਾਂ ਵਿਰੁਧ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੈਨਾ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਕੋਈ ਨਾ ਰਿਹਾ। ਦੇਵਤੇ ਬ੍ਰਹਮਾ ਤੇ ਵਿਸ਼ਨੂ ਜੀ ਕੋਲ ਪਹੁੰਚੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦਸਿਆ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਆਸੁਰਾਂ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਸ਼ਿਵ ਜੀ ਦਾ ਪੁਤਰ ਹੀ ਹਰਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਸ਼ਿਵ ਜੀ ਨੂੰ ਵਿਆਹ ਰਚਾਉਂਣਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਪਰੰਤੂ ਸ਼ਿਵ ਜੀ ਤਾਂ ਆਪਣੀ ਸਮਾਧੀ ਵਿਚ ਲੀਨ ਸਨ।ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾਧੀ ਵਿਚੋਂ ਜਗਾਉਣ ਦਾ ਅਰਥ ਮੌਤ ਨੂੰ ਸਹੇੜਣਾ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਦੇਵਤੇ ਜਾਣਦੇ ਸਨ ਕਿ ਜੇ ਸ਼ਿਵ ਜੀ ਦੀ ਸਮਾਧੀ ਭੰਗ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਉਹ ਕ੍ਰੋਧ ਵਿਚ ਆ ਜਾਣਗੇ ਅਤੇ ਆਪਣਾ ਤੀਸਰਾ ਨੇਤਰ ਖੋਲ ਦੇਣਗੇ। ਇਸ ਦੀ ਅਗਨੀ ਸ਼ਕਤੀ ਰਾਹੀ ਉਸ ਨੂੰ ਰਾਖ ਕਰਕੇ ਦੇਣਗੇ। ਪਾਰਵਤੀ ਉਸ ਸਮੇਂ ਭਰ ਜੋਬਨ ਮੁਟਿਆਰ ਸੀ ਜੋ ਹਮੇਸ਼ਾ ਆਪਣੇ ਦਿਲ ਤੇ ਆਤਮਾ ਤੋਂ ਸ਼ਿਵ ਜੀ ਦੀ ਅਰਾਧਨਾ ਵਿਚ ਲੀਨ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ। ਮੁੱਖ ਸਵਾਲ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਸ਼ਿਵ ਦਾ ਮਨ ਕਿਵੇਂ ਪਿਘਲਾਇਆ ਜਾਵੇ। ਦੇਵਤੇ ਇੱਕਠੇ ਹੋਏ ਤਾਂ ਇੰਦਰ ਦੇਵਤਾ ਨੂੰ ਇਕ ਵਿਚਾਰ ਸੁਝਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਬਸੰਤ ਰਿਤੂ ਦਾ ਮਾਹੋਲ ਸਿਰਜ ਦਿੱਤਾ। ਫੁਲਾਂ ਦੀ ਰੰਗੀਨੀ ਨੇ ਸੁੰਘਧੀਆਂ ਖਿਲਾਰ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਪੰਛੀਆਂ ਦੀਆਂ ਮਧੁਰ ਤੇ ਸੰਗੀਤਮਈ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਗੂੰਜੀਆਂ। ਪ੍ਰੇਮ ਦੇ ਦੇਵਤਾ ‘ਕਾਮ’ ਨੇ ਆਪਣੇ ਮੋਹਿਕ ਬਾਣ ਸ਼ਿਵ ਜੀ ਹਿਰਦੇ ਉਤੇ ਚਲਾਉਣੇ ਆਰੰਭ ਕੀਤੇ ਤਾਂ ਜੋ ਸ਼ਿਵ ਜੀ ਦਾ ਧਿਆਨ ਅਤਿ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਪਾਰਵਤੀ ਵਲ ਜਾਵੇ। ਹਿਮਾਲਾ ਪਰਬਤ ਦਾ ਸਮੁੱਚਾ ਮਾਹੌਲ ਬਹੁਤ ਹੀ ਰਮਣੀਕ ਤੇ ਰੁਮਾਂਟਿਕ ਸੁਭਾਅ ਵਾਲਾ ਸੀ। ਕੁਝ ਦਿਨ ਗੁਜਰੇ ਤਾਂ ਸ਼ਿਵ ਜੀ ਦਾ ਹਿਰਦਾ ਜਿਹੜਾ ਬਹੁਤ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਧਿਆਨ ਵਿਚ ਲੀਨ ਸੀ, ਉਹ ਉਤੇਜਿਤ ਹੋਣ 11 ਲਗਿਆ। ਅੰਤ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਨੇਤਰ ਖੋਲੇ। ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬਸੰਤ ਮੌਸਮ ਦੀਆਂ ਰੰਗੀਨੀਆਂ ਤੇ ਖ਼ੁਸਬੂਆਂ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਹ ਮਾਹੌਲ ਮੇਰੀ ਭਗਤੀ ਵਿਚ ਵਿਗਣ ਪਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਹ ਕ੍ਰੋਧਿਤ ਹੋ ਗਏ। ਪਾਰਵਤੀ ਨੇੜੇ ਹੀ ਆਪਣੀ ਸ਼ਰਧਾਮਈ ਭਗਤੀ ਵਿਚ ਲੀਨ ਸੀ। ਸ਼ਿਵ ਜੀ ਨੇ ਵੇਖਿਆ ਕਿ ਨੇੜੇ ਇਕ ਦਰਖਤ ਦੀਆਂ ਟਾਹਣੀਆਂ ਉਤੇ ਬੈਠਾ ਕਾਮ ਦੇਵਤਾ ਸ਼ਿਵ ਜੀ ਵਲ ਲੁਭਾਉਣੇ ਬਾਣ ਵਰਸਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜਿਹੜੇ ਗੰਨੇ ਦੀ ਮਿਠਾਸ ਨਾਲ ਭਰੇ ਸਨ। ਉਹ ਸਮਝ ਗਏ। ਉਹੀ ਉਸ ਦੇ ਮਨ ਨੂੰ ਅਸਥਿਰ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਹ ਕ੍ਰੋਧ ਵਿਚ ਆਏ ਅਤੇ ਆਪਣਾ ਤੀਜਾ ਨੇਤਰ ਖੋਲ ਕੇ ਕਾਮ ਦੇਵ ਨੂੰ ਭਸਮ ਕਰ ਦਿਤਾ।

ਸ਼ਿਵ ਜੀ ਦੇ ਤੀਸਰੇ ਨੇਤਰ ਦਾ ਖੁਲਣਾ ਸਿਰਫ਼ ਕੋ੍ਰਧ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਇਹ ਤਾਂ ਗਿਆਨ

ਅਤੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ। ਕਾਮ ਦਾ ਰਾਖ ਬਣਨਾ ਵੀ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ। ਗਿਆਨ ਰਾਹੀਂ ਸ਼ਰੀਰਕ ਕਾਮਨਾ ਨੂੰ ਜਲਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਆਪਣੇ ਅਧਿਆਤਮਕ ਗਿਆਨ ਵਿਚ ਰੂਪਾਂਤਿ੍ਰਤ ਹੋ ਕੇ ਚੇਤਨਾ ਦੇ ਉੱਚ ਪਧਰ ਨੂੰ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਉੱਚ ਪਧਰੀ ਚੇਤਨਾ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਦਿਲ ਤੇ ਦਿਮਾਗ ਨੂੰ ਜੋੜਦੀ ਹੈ। ਰਾਖ ਹੋ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਇਸੇ ਰੂਪਾਂਤਿ੍ਰਣ ਨੂੰ ਚਿਹਨਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਕਾਮ ਦੇਵ ਭਾਵੇਂ ਰਾਖ ਬਣ ਗਿਆ ਪਰੰਤੂ ਉਹ ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਕਿਸੇ ਰੂਪ ਤੋਂ ਮਨੁੱਖੀ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਹਮੇਸ਼ਾ ਜੀਵੰਤ ਹੋ ਗਿਆ। ਇਹ ਕਿਵੇਂ ਹੋਇਆ?

ਕਾਮਦੇਵ ਦੀ ਪਤਨੀ ਰਤੀ ਸੀ। ਉਹ ਵੀ ਸ਼ਿਵ ਦੀ ਭਗਤ ਸੀ। ਉਹ ਸ਼ਿਵ ਕੋਲ ਜਾ ਕੇ ਬੇਨਤੀ

ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਹੇ ਮਹਾਂਦੇਵ ਮੇਰਾ ਪਤੀ ਜੋ ਵੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਉਹ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਦੁਆਰਾ ਦਿਤੇ ਗਏ ਸੁਭਾਅ ਕਰਕੇ ਸੀ। ਉਸ ਨੂੰ ਦੂਜੇ ਦੇਵਾਂ ਨੇ ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ ਸੀ ਤੇ ਉਹ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਕਰਤੱਵ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਸ਼ਿਵ ਜੀ ਆਪਣੇ ਸੁਭਾਅ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਹੀ ਨਿਰਾਲੇ ਹਨ। ਉਹ ਤੁਰੰਤ ਗੁਸੇ ਵਿਚ ਵੀ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਫਿਰ ਮਿਹਰਬਾਨ ਵੀ। ਉਹ ਰਤੀ ਦੇ ਵਿਹਾਰ ਤੋਂ ਖੁਸ਼ ਹੋਏ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਹਾ, “ਤੇਰਾ ਪਤੀ ਸਿਰਫ਼ ਸਰੀਰ ਰੂਪ ਵਿਚ ਖ਼ਤਮ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਪਰੰਤੂ ਉਹ ਸਰੀਰ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਦਿਲਾਂ ਵਿਚ ਹਮੇਸ਼ਾ ਰਹੇਗਾ।” ਇਉਂ ਸ਼ਿਵ ਜੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਇਹ ਪੁਰਾਣ ਕਥਾ ਇਹ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸਿ੍ਰਸਟੀ ਇਕ ਨਿਰੰਤਰ ਚਲਣ ਵਾਲਾ ਕਾਰਜ ਹੈ।ਦੈਵੀ ਇੱਛਾ ਮਨੁੱਖ ਵਿਚ ਇਕ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਸ਼ਕਤੀ ਵਜੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਮਾਨ ਹੋ ਕੇ ਸਮੁੱਚਤਾ ਨੂੰ ਭੰਗ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਫਿਰ ਇਸ ਨੂੰ ਜੋੜਦੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਅਧੀਨ ਸਿ੍ਰਸਟੀ, ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ਉਪਜਦਾ ਵੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਪਜਾਂਦਾ ਵੀ ਹੈ। ਮਨੁੱਖੀ ਹੋਂਦ ਦੇ ਇਸ ਤੱਥ ਨੂੰ ਗੁਰਬਾਣੀ “ਜੋ ਉਪਜਿਓ ਸੋ ਬਿਨਸਿ ਹੈ ਪਰੋ ਆਜੁ ਕੈ ਕਾਲਿ।” ਦੇ ਸ਼ਬਦ-ਸੂਤਰ ਰਾਹੀ ਬਿਆਨਦੀ ਹੈ। 12

ਗੰਗਾ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਅਤੇ ਸ਼ਿਵ ਜੀ ਦਾ ਉਸ ਦੇ ਬੇਮੁਹਾਰੇ ਵੇਗ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਜਟਾਂ ਵਿਚ ਰੋਕਣ

ਵਾਲੀ ਕਥਾ ਬਹੁ-ਅਰਥੀ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਇਕ ਅਰਥ “ਜੋ ਬਿਨਸੈ ਸੋ ਉਪਜੈ” ਦੇ ਸੂਤਰ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਦੂਜਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੀ ਭਲਾਈ ਲਈ ਰੱਬੀ ਅਸ਼ੀਰਵਾਦ ਹਾਸਲ ਕਰਕੇ ਕੋਈ ਯਤਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਜ਼ਰੂਰ ਪੂਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸਾਡੀ ਭੂਗੋਲਿਕ ਸਥਿਤੀ­ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰਕੇ­ ਸਾਡੇ ਹਿਮਾਲਾ ਪਰਬਤ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਲਦੇ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦਾ ਸਾਡੇ ਸਮਾਜਿਕ­ ਆਰਥਿਕ­ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਅਤੇ ਰੂਹਾਨੀ ਜੀਵਨ ਉਤੇ ਬਹੁਤ ਗਹਿਰਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਦੀ ਸਭਿਅਤਾ ਦੁਨੀਆਂ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਭਿਆਤਾਵਾਂ ਵਿਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਅਮੀਰ ਤੇ ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਸਭਿਅਤਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਸਾਡੀਆਂ ਪੁਰਾਣ-ਕਥਾਵਾਂ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਮਿਥਕ ਭੂਗੋਲ (mythic geography) ਸਾਡੇ ਵਾਸਤਵਿਕ ਭੂਗੋਲ ਦਾ ਕਾਲਪਨਿਕ ਵਿਸਥਾਰ ਹੈ। ਕੈਲਾਸ਼ ਪਰਬਤ ਸ਼ਿਵ ਦੀ ਸਾਧਨਾ ਤੇ ਸਿਰਜਣਾ ਦਾ ਸਥਾਨ ਹੈ। ਅਮਰਨਾਥ­ ਮਾਨਸਰੋਵਰ­ ਹੇਮਕੁੰਡ­ ਮਨੀਮਹੇਸ਼­ ਬਦਰੀਨਾਥ ਆਦਿ ਥਾਵਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਸ਼ਿਵ ਪੁਰਾਣ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪੁਰਾਣਾਂ ਵਿਚ ਭਰਵੇਂ ਰੂਪ ਵਿਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਨੈਣਾਦੇਵੀ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਕਾਮਾਖਿਆ ਦੇਵੀ ਮੰਦਰਾਂ ਤਕ ਦੀ ਭੂਗੋਲਿਕ ਰੇਂਜ ਹਿਮਾਲਾ ਪਰਬਤ ਦੇ ਪੱਛਮ ਤੋਂ ਪੂਰਬ ਤਕ ਫੈਲੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਸਾਰੀਆਂ ਦੇਵੀਆਂ (ਨੈਣਾ ਦੇਵੀ­ ਚਿੰਤ ਪੂਰਨੀ­ ਜਵਾਲਾ ਜੀ­ ਚਾਮੁੰਡਾ ਦੇਵੀ­ ਵੈਸਨੂ ਦੇਵੀ­ ਮਨਸਾ ਦੇਵੀ ਆਦਿ) ਨੂੰ ਪਾਰਵਤੀ ਦੇ ਹੀ ਵਿਭਿੰਨ੍ਹ ਅੰਗਾਂ ਵਜੋਂ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ ਅਤੇ ਲੋਕ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਵਿਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਤਿ ਅਤਿ ਸ਼ਰਧਾ ਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਵਸਿਆ ਹੈ। ਗੰਗਾ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਦਾ ਮੂਲ ਸਰੋਤ ਗੰਗੋਤਰੀ ਵੀ ਹਿਮਾਲਾ ’ਚ ਹੈ। ਪਾਰਵਤੀ ਹਿਮਾਲਾ ਪਰਬਤ ਦੀ ਪੁਤਰੀ ਹੈ। ਗੰਗਾ­ ਯਮੁਨਾਬ੍ਰਹਮਪੁਤਰ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਸਪਤਸਿੰਧੂ ਤਕ ਦੀਆਂ ਸੱਤ ਨਦੀਆਂ ਦਾ ਮੂਲ ਵੀ ਹਿਮਾਲਾ ਪਰਬਤ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੀ ਵਹਿੰਦੀ ਧਾਰਾ ਦੇ ਵਿਭਿੰਨ੍ਹ ਪੜ੍ਹਾਅ ਸਾਡੀ ਆਸਥਾ ਦੇ ਅੱਜ ਵੀ ਕੇਂਦਰ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਕਿਨਾਰਿਆਂ ’ਤੇ ਵਸੇ ਪਵਿਤਰ ਸਥਾਨਾਂ ਦੀ ਆਪਣੀ ਆਪਣੀ ਕਥਾ ਹੈ। ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸਮੂਹ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚੋਂ ਲੋਕ ਇਥੇ ਆਉਂਦੇ-ਜਾਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਥਾਵਾਂ ਨੇ ਜਿਥੇ ਭਾਰਤੀ ਸੰਸਕਿ੍ਰਤੀ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਭਾਵਾਤਮਕ ਏਕਤਾ ਨੂੰ ਇਕ ਧਾਰਾਂ ਵਿਚ ਪਰੋਣ ਦਾ ਬਹੁ-ਮੁੱਲਾਂ ਕਾਰਜ ਕੀਤਾ ਹੈ­ ਉਥੇ­ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਇਹ ਸਥਾਨ ਭਾਰਤ ਦੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਵਪਾਰ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਵੀ ਰਹੇ ਹਨ। ਪੁਰਾਣ ਕਥਾਵਾਂ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਥਾਵਾਂ ਦੇ ਮਹੱਤਵ ਤੇ ਮਹਾਤਮ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰਖਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਆਪਣੇ ਤਰਕੀ ਆਧਾਰ ਵੀ ਮੁਹੱਈਆ ਕੀਤੇ ਹਨ। ਇਉਂ ਪੁਰਾਣ ਕਥਾਵਾਂ ਦੇ ਥੀਮ ਅਤੇ ਤਕਨੀਕ ਦਾ ਘੇਰਾ ਬਹੁਤ ਵਿਸ਼ਾਲ ਹੈ। ਸਮੁੰਦਰ ਮੰਥਨ ਦਾ ਸਮੁੱਚਾ ਵਿਧਾਨ ਆਪਣੇ ਅਰਥ-ਪ੍ਰਬੰਧਾਂ ਵਿਚ ਅਤਿਜਟਿਲ ਤੇ ਡੂੰਘਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਚਲਾ ਸਮੁੰਦਰ ਸਾਡਾ ਅਵਚੇਤਨ ਹੈ; ਸਰਪ ਸਰੀਰਕ ਤੋਂ ਆਤਮਿਕ ਸ਼ਕਤੀ; ਸਮੁੰਦਰ ਵਿਚਲਾ ਪਾਣੀ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਇਹ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਦਾ ਖੇਤਰ ਹੈ। ਸਿਰਜਣਾਤਮਕਤਾ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਵਿਰੂਪਣ ਤੋਂ ਰੂਪਣ (destruction and constructiion)ਹੈ। ਇਸੇ ਅਧੀਨ ਸਮੁੰਦਰ ਦਾ ਮੰਥਨ ਕਰਕੇ ਉਸ ਵਿਚੋਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਤੇ ਜ਼ਹਿਰ ਦੋਵੇਂ ਕੱਢੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਨੂੰ ਸਮੂਹ ਦੇਵ ਅਤੇ ਦਾਨਵ ਹਾਸਲ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ ਪਰੰਤੂ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਵਿਚ ਪਿਆ ਜ਼ਹਿਰ ਜੋ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਦੀ ਹੀ ਦੇਣ ਹੈ, ਇਹ ਉਹੀ ਪੀ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਇਸ ਦਾ ਬੋਧ ਹੈ। ਸ਼ਿਵ ਜੀ ਇਸ ਨੂੰ ਪੀਕੇ ਆਪਣੇ ਗਲੇ ਵਿਚ ਸਥਿਰ ਕਰਦੇ ਹਨ।ਜ਼ਹਿਰ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਗਲੇ ਨੂੰ ਨੀਲਾ ਕੀਤਾ ਜੋ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸੁਹਜ ਦੀ ਪਛਾਣ ਬਣਿਆ।ਇਸ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨੀਲਕੰਠ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਣ ਲਗਾ।ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਵਿਚ ਕੁਝ ਵੀ ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਜੋ ਫਾਲਤੂ ਜਾਂ ਮਹੱਤਵਹੀਣ ਹੈ। ਇਹ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਯੋਗਤਾ ’ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਉਸ ਵਸਤ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਿਵੇਂ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਭਾਰਤੀ ਪੁਰਾਣ ਕਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਕਾਲ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਸਮਝਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਥਾਵਾਂ

ਦਾ ਸਿਰਜਣ ਵਿਭਿੰਨ੍ਹ ਸਮਿਆਂ, ਸਥਿਤੀਆਂ, ਲੋੜਾਂ ਅਤੇ ਚਿੰਤਨੀ-ਵਿਕਾਸ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੈ। ਕਾਲ ਦੀ ਦਿ੍ਰਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਵਰਗਾਂ-ਵੈਦਿਕ ਕਾਲ, ਉਪਨਿਸ਼ਦ ਕਾਲ, ਮਹਾਂਕਾਵਿ ਕਾਲ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਹੈ। ਰਿਗਵੇਦ ਸਾਡਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਤਨ ਗ੍ਰੰਥ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਸਮਾਂ 1500 ਪੂ. ਈ. ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦਾ ਹੈ। ਰਿਗਵੇਦ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸ਼ਲੋਕ ਹਨ ਦੇਵਤਿਆਂ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਿਤ ਹਨ। ਪ੍ਰਾਕਿ੍ਰਤਕ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਅਨੁਸਾਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇਵਾ ਦਾ ਮਾਨਵੀਕਰਨ ਇਸ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਖੁਸ਼ ਕਰਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਕੋਲੋ ਆਸ਼ਿਰਵਾਦ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਲਈ ਯੱਗ, ਬਲੀ ਅਤੇ ਸਤੁਤੀ ਦਾ ਵਿਧਾਨ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਧਾਨ ਦੁਆਲੇ ਕਥਾਵਾਂ ਜੁੜੀਆਂ ਹਨ ਜਿਹੜੀਆਂ ਇਸ ਵਿਧਾਨ ਦੇ ਪ੍ਰਮਾਰਥ ਨੂੰ ਵੀ ਦਰਸ਼ਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ।

ਚਾਰੇ ਵੇਦਾਂ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ ਬ੍ਰਹਮਣ ਗ੍ਰੰਥ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿਚ ਯੱਗ, ਕਰਮਕਾਂਡ

ਅਤੇ ਬਲੀ ਆਦਿ ਬਾਰੇ ਵਿਸਤਿ੍ਰਤ ਵਿਆਖਿਆਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ਅਤੇ ਹਰ ਕਰਮਕਾਂਡ ਪਿਛੇ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਕਥਾ ਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ। ਉਪਨਿਸ਼ਦ ਮੁੱਖ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਾਡੇ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਗ੍ਰੰਥ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੁਲ ਗਿਣਤੀ ਬਾਰੇ ਸਾਡੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਵਿਚ ਮਤਭੇਦ ਹੈ। ਵੇਦਾਂ ਨੇ ਬਹੁਵਾਦ ਦੀ ਥਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਵਿਚ ਬ੍ਰਹਮ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਵੇਦਾਂ ਦੇ ਕਰਮਕਾਡ ਨੂੰ ਵੀ ਰੱਦ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਕਿਉਂਕਿ ਉਪਨਿਸਦਾ ਦਾ ਗਿਆਨ ਬਹੁਤ ਸੂਖਮ ਤੇ ਅਤਿ ਗਹਿਰਾ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚਲੇ ਸੂਖ਼ਮ ਵਿਸ਼ੇ ਦੀ ਸਮਝ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਕਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਦੀ ਵਿਧੀ ਵਰਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਭਾਰਤੀ ਅਦਵੈਤਵਾਦ ਦਰਸ਼ਨ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਉਪਨਿਸ਼ਦ ਦਰਸ਼ਨ ਵਿਚ ਹਨ। ਉਪਨਿਸ਼ਦਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਾਡੇ ਪੁਰਾਣ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੁੱਲ ਗਿਣਤੀ ਅਠਾਰਾਂ ਹੈ। ਹਰ ਪੁਰਾਣ ਕਥਾ ਬ੍ਰਹਮ, ਅਮਰਜੀਵ ਜਾਂ ਅਮਰ ਰਿਸ਼ੀ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਹੈ। ਬ੍ਰਹਮਾ, ਵਿਸਨੂ ਅਤੇ ਮਹੇਸ਼ ਪੁਰਾਣਾ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਦੁਸਰੇ ਦੇਵੀ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੇ ਪੁਰਾਣ ਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਚਰਿਤਰ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨਾਮਿਆਂ ਬਾਰੇ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਚਰਚਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੁਰਾਣ ਕਥਾਵਾਂ ਵਿਚੋਂ ਭਿੰਨਭਿੰਨ ਯੁੱਗਾਂ ਵਿਚ ਜੋ ਅਵਤਾਰ ਆਏ ਅਤੇ ਉਹ ਅਵਤਾਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੁੱਖ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੇ ਹੀ ਵਿਭਿੰਨ ਰੂਪ ਸਨ ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦਾ ਉਧਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਇਸ ਧਰਤੀ ਤੇ ਜਨਮ ਲਿਆ। ਜਿਵੇਂ ਤਰੇਤਾ ਯੁੱਗ ਵਿਚ ਵਿਸਨੂ ਦਾ ਅਵਤਾਰ ਰਾਮ ਹੋਏ ਅਤੇ ਦੁਆਪਰ ਯੁੱਗ ਵਿਚ ਇਹੋ ਕਿ੍ਰਸ਼ਨ ਅਖਵਾਇਆ। ਇਉਂ ਸਾਡੀਆਂ ਪੁਰਾਣ ਕਥਾਵਾਂ ਵਿਚ ਇਕ ਨਿਰੰਤਰਤਾ ਵੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਅੰਤਰ-ਪਾਠਤਾਂ ਵੀ ਜੁੜੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਰਮਾਇਣ ਤੇ ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਦੋ ਅਜਿਹੇ ਮਹਾਂਕਾਵਿ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਭਾਰਤੀ ਪੁਰਾਣ ਕਥਾਵਾਂ ਦਾ ਭਰਪੂਰ ਤੇ ਅਮੀਰ ਖਜ਼ਾਨਾ ਲਈ ਬੈਠੇ ਹਨ। ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਤਾਂ ਐਨਾਂ ਵਿਸ਼ਾਲ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜੋ ਕੁਝ ਵੀ ਜੀਵਨ ਤੇ ਸਿ੍ਰਸਟੀ ਵਿਚ ਹੈ ਉਹ ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਵਿਚ ਹੈ ਅਤੇ ਜੋ ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਵਿਚ ਨਹੀਂ, ਉਹ ਜੀਵਨ ਤੇ ਸਿ੍ਰਸਟੀ ਵਿਚ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ।

ਪੁਰਾਣ ਕਥਾਵਾਂ ਦੀ ਤਰਤੀਬ ਭਾਵੇਂ ਵਿਭਿੰਨ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੈ ਪ੍ਰੰਤੂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਬਿਰਤਾਂਤਕੀ

ਇਕਾਈ ਵਿਚ ਰਖਣ ਦੀ ਇਕ ਵਿਲਖਣ ਵਿੳਂੁਤਬੰਦੀ ਵੀ ਹੈ। ਮਿਸਾਲ ਵਜੋਂ ਭਗਵਤ ਪੁਰਾਣ ਵਿਚ ਬਿਰਤਾਂਤ ਦੀ ਇਕ ਕਥਾਮਾਲਾ ਹੈ। ਹਰ ਕਥਾ ਦਾ ਵੱਖਰਾ ਵਕਤਾ, ਸਰੋਤਾਂ ਅਤੇ ਸਥਾਨ ਹੈ। ਵਕਤਾ ਇੰਨ੍ਹਾਂ ਕਥਾ-ਲੜੀਆਂ ਨੂੰ ਵੱਖਰੇ ਵੱਖਰੇ ਐਪੀਸੋਡਸ ਵਿਚ ਖਿਲਾਰਦੇ ਵੀ ਹਨ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅਨੇਕ ਕਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਜੋੜਦੇ ਵੀ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਥਾਵਾਂ ਵਿਚ ਦੁਹਰਾਉ ਵੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਰੇਖਿਕ ਹੋਣ ਦੀ ਥਾਂ 15 ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਉਂਤ ਚੱਕਰੀ ਤੇ ਕੁੰਡਲੀਦਾਰ (spiral) ਹੈ। ਸਾਡੀਆਂ ਪੁਰਾਣ ਕਥਾਵਾਂ ਦੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਕਾਲ-ਮੁੱਖ ਹੋਣ ਦੀ ਥਾਂ ਸਥਾਨ-ਮੁੱਖ ਹਨ।

ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੇ ਸੁਭਾਅ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਰਖਕੇ ਪੁਰਾਣ ਕਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਦੋ-ਧਾਰਮਿਕ ਅਤੇ ਲੌਕਿਕ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ

ਵੰਡਿਆ ਹੈ। ਧਾਰਮਿਕ ਪੁਰਾਣ ਕਥਾਵਾਂ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਵਿਚ ਦੇਵ ਤੇ ਦੇਵੀਆਂ ਦੀ ਉਤਪਤੀ, ਚਰਿਤ੍ਰ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਮੁੱਖ ਘਟਨਾਵਾਂ ਹਨ। ਇਹ ਕਥਾਵਾਂ ਸਾਡੀਆਂ ਰਹੁ-ਰੀਤਾਂ, ਰੂੜ੍ਹੀਆਂ ਵਰਤਵਿਧੀਆਂ, ਪੂਜਾ-ਪਾਠਾਂ ਦੇ ਵਿਧਾਨ ਆਦਿ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਲੌਕਿਕ ਪੁਰਾਣ ਕਥਾਵਾਂ ਧਰਮ ਦੀ ਥਾਂ ਕਿਸੇ ਤੱਥ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆਂ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਇਹ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਮੌਖਿਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ।

ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਰੋਤ ਦੇ ਆਧਾਰ ’ਤੇ ਪੁਰਾਣ ਕਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਨਾਤਨੀ ਅਤੇ ਲੌਕਿਕ ਦੇ ਦੋ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ

ਵੰਡਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਸਨਾਤਨੀ ਪੁਰਾਣ ਕਥਾਵਾਂ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਬਹੁ-ਪੱਖੀ ਅਨੁਭਵ, ਉਸ ਦੀਆਂ ਰੁਚੀਆਂ, ਪ੍ਰਵਿਰਤੀਆਂ ਅਤੇ ਭਾਵ ਸੰਵੇਦਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਧਾਰਮਿਕਤਾਂ ਤੇ ਚਿਹਨਾਂ ਦੇ ਮੁਹਾਵਰੇ ਵਿਚ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ।

ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ-ਮਾਨਸ ਵਿਚ ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਪੁਰਾਣ ਕਥਾਵਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੈ। ਇਹ ਪ੍ਰਭਾਵ

ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦੀ ਪਧਰ ’ਤੇ ਹੈ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਨੇਕ ਸੰਕੇਤ ’ਤੇ ਦਿ੍ਰਸ਼ਟਾਂਤ ਸਾਡੇ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਲੋਕ ਵਿਹਾਰ ਵਿਚ ਵੀ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹਨ। ਮੱਧ ਕਾਲੀਨ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ, ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰਕੇ, ਗੁਰਮਤਿ ਕਾਵਿ, ਸੂਫੀ ਕਾਵਿ ਅਤੇ ਲੋਕ ਕਾਵਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੰਕੇਤਾਂ ਤੇ ਦਿ੍ਰਸ਼ਟਾਤਾਂ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾਂ ਸਾਡੇ ਲੋਕ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ, ਚਿਤ੍ਰਕਾਰੀ, ਕੰਧ-ਚਿਤਰਾਂ, ਬੁਤਤ੍ਰਾਸ਼ੀ, ਕਢਾਈ-ਬੁਣਾਈ, ਨਿ੍ਰਤ ਆਦਿ ਵਿਚ ਸਾਡੀਆਂ ਪੁਰਾਣ ਕਥਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਰੂੜ੍ਹੀਆਂ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਦੁਹਰਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਪੁਰਾਣ ਕਥਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਰੂੜ੍ਹੀਆਂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੋ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਜਨਮਸਾਖੀਆਂ ਵਿਚ ਵੀ ਆਈਆਂ ਹਨ। ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ, ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਦੀਆਂ ਵਾਰਾਂ, ਲੋਕ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਕਿੱਸਾ ਕਾਵਿ ਵਿਚ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਿੱਥ ਕਥਾਵਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਸੰਕੇਤਕਾਂ, ਦਿ੍ਰਸ਼ਟਾਤਾਂ ਅਤੇ ਮੂਲ ਮੋਟਿਫ਼ਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਹੋਈ ਹੈ। ਸਾਡੀਆਂ ਪੁਰਾਣ ਕਥਾਵਾਂ ਦੇ ਉਪਰੋਕਤ ਮੁਖ ਸਰੋਤ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਬ੍ਰਹਮਾ, ਵਿਸਨੂ ਮਹੇਸ਼ ਦੀ ਤਿ੍ਰਮੂਰਤੀ, ਦੇਵ, ਗੰਧਰਵ, ਅਸੁਰ, ਸਪਤਰਿਸ਼ੀ, ਸਵਰਗ, ਨਰਕ ਆਦਿ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਅਨੇਕ ਕਥਾਵਾਂ 16 ਹਨ ਜਿਹੜੀਆਂ ਸਾਡੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਹੋਂਦਗਤ ਮਸਲਿਆਂ ਦੀ ਚਿਹਨਾਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਰਾਹੀ ਵਿਆਖਿਆਂ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਦੂਜੇ, ਇਹ ਕਥਾਵਾਂ ਸਾਡੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਮੁਲਾਂ, ਆਦਰਸਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤਿਮਾਨਾਂ ਦੀ ਤਰਜਮਾਨੀ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਤੀਜੇ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚਲਾ ਸੰਦੇਸ਼ ਸਰਬਕਾਲੀ ਤੇ ਸਰਬ-ਵਿਆਪਕੀ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਥਾਵਾਂ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਰਾਹੀ ਅਸੀਂ ਸਾਡੇ ਲੋਕ-ਮਾਨਸ ਦੇ ਧੁਰ ਅੰਦਰਲੀਆਂ ਪਰਤਾਂ ਨੂੰ ਖੋਲਣ, ਸਮਝਣ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੁਨਰ ਸਿਰਜਤ ਕਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਅੱਜ ਦੇ ਰਾਜਨੀਤਕ, ਪਰਿਵੇਸ਼ ਵਿਚ ਸਾਡੀਆਂ ਪੁਰਾਣ ਕਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਤੋੜ-ਮਰੋੜ ਕੇ ਆਪਣੇ ਹਿੱਤ ਵਿਚ ਭੁਗਤਾਉਣ ਦਾ ਰੁਝਾਣ ਵੱਧ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਲੋੜ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਪੁਰਾਤਨ ਵਿਰਸੇ ਦੇ ਅਸਲ ਸਾਰ ਨੂੰ ਜਾਣੀਏ ਜਿਸ ਵਿਚ ਸਾਡੀ ਸਮੂਹਿਕ ਚੇਤਨਾ ਅਤੇ ਸਮੂਹਿਕ ਪਛਾਣ ਛੁੱਪੀ ਹੈ। Naresh deweshwar (ਗੱਲ-ਬਾਤ) 12:21, 9 ਮਾਰਚ 2025 (UTC)

ਸ਼ਿਵਾਲਕ ਦੀਆਂ ਪਹਾੜੀਆਂ ਚ ਸਥਿਤ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਇਤਹਾਸਿਕ ਮੰਦਰ ਮਾਤਾ ਜੈਅੰਤੀ ਦੇਵੀ

ਨਰੇਸ਼ ਸ਼ਰਮਾ, ਸੰਪਾਦਕ ''ਅਪਡੇਟਪੰਜਾਬ.ਕਾਮ' '

ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਤੋਂ ਲਗਭਗ 10 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਤੇ ਸ਼ਿਵਾਲਕ ਦੀ ਪਹਾੜੀਆਂ ਤੇ ਸਥਿਤ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਇਤਹਾਸਿਕ ਮੰਦਰ ਮਾਤਾ ਜੈਅੰਤੀ ਦੇਵੀ ਹੈ ।ਮਾਤਾ ਜੈਅੰਤੀ ਦੇਵੀ ਪਿੰਡ ਮਾਜਰੀ ਦੀ ਪਹਾੜੀ 'ਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਇਸ ਮੰਦਿਰ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਕਾਫੀ ਪੁਰਾਣਾ ਹੈ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਇਹ ਪਹਿਲਾ ਮੰਦਿਰ ਹੈ ਜੋਕਿ ਇਕ ਪਹਾੜੀ ਤੇ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਤੇ ਆਸਪਾਸ ਦੇ ਲੋਕ ਇਸ ਮੰਦਿਰ ਵਿਚ ਮੱਥਾ ਟੇਕਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਅਗਰ ਤੁਸੀਂ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਆਉਂਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਇਸ ਮੰਦਿਰ ਚ ਆ ਕੇ ਮੱਥਾ ਟੇਕ ਸਕਦੇ ਹੈ । ਅਤੇ ਕੁਦਰਤ ਦਾ ਆਨੰਦ ਮਾਣ ਸਕਦੇ ਹੋ ।

ਮੰਦਿਰ ਨੂੰ ਜਾਣ ਲਈ ਇਕ ਦਾ ਪੌੜੀਆਂ ਦਾ ਰਸਤਾ ਹੈ ਦੂਜਾ ਤੁਸੀਂ ਮੰਦਿਰ ਨੇ ਇਕ ਸੜਕ ਬਣੀ ਹੈ ਜੋ ਤੁਹਾਨੂੰ ਮੰਦਿਰ ਤੱਕ ਲੈ ਕੇ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਅਗਰ ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਸੜਕ ਰਾਹੀਂ ਜਾਂਦੇ ਤੋਂ ਤੁਸੀਂ ਕੁਦਰਤ ਦਾ ਨਜਾਰਾ ਨੇੜੇ ਤੋਂ ਹੋ ਕੇ ਦੇਖ ਸਕਦੇ ਹੈ ਸਾਰੇ ਪਾਸੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਪਹਾੜ ਹੀ ਨਜਰ ਆਉਣਗੇ ਮੰਦਿਰ ਨੇ ਨਾਲ ਹੀ ਜੈਅੰਤੀ ਡੈਮ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਇਹ ਮੰਦਿਰ ਟੂਰਿਜ਼ਮ ਦਾ ਵੱਡਾ ਕੇਂਦਰ ਬਣ ਸਕਦਾ ਹੈ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਪ੍ਰਸਾਸ਼ਨ ਵਲੋਂ ਬੱਸ ਦੀ ਸੇਵਾ ਵੀ ਇਸ ਮੰਦਿਰ ਲਈ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ । ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਤੇ ਇਸ ਦੇ ਆਸ ਪਾਸ ਦੇ ਲੋਕ ਐਤਵਾਰ ਨੂੰ ਮੰਦਿਰ ਜਰੂਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਚੇਤਰ ਦੇ ਨਵਰਾਤਰਿਆਂ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਮਾਤਾ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਲਈ ਲੋਕ ਵੱਡਾ ਗਿਣਤੀ ਚ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਆਮ ਦਿਨਾਂ ਚ ਲੋਕ ਭਾਰੀ ਗਿਣਤੀ ਚ ਇਥੇ ਜਾਂਦੇ ਹੈ ਇਸ ਮੰਦਿਰ ਚ ਜਾ ਕੇ ਤੁਹਾਡੀ ਰੂਹ ਨੂੰ ਸਕੂਨ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਇਥੇ ਹਰ ਪਾਸੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਤੇ ਸੁੱਧ ਹਵਾ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ਤੇ ਇਕ ਅਲਗ ਹੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਕੂਨ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਤੁਸੀਂ ਮਾਤਾ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਕੇ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੁੱਖ ਦਰਦ ਭੁੱਲ ਹੰਦੇ ਹੋਏ ਤੇ ਕੁਝ ਪਲ ਲਈ ਇਸ ਭੱਜ ਦੌੜ ਦੀ ਦੁਨੀਆ ਤੋਂ ਰਾਹਤ ਮਹਿਸੂਸ਼ ਕਰਦੇ ਹੋ । ਮਾਤਾ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਹਾੜੀ ਤੋਂ ਥੱਲੇ ਆ ਕਿ 1 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਤੇ ਭੋਲੇ ਨਾਥ ਦਾ ਮੰਦਿਰ ਹੈ ਜਿਥੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਨੇ ਜਰੂਰੀ ਹੁੰਦੇ ਹੈ ਤਾਂ ਹੀ ਤੁਹਾਡੀ ਯਾਤਰਾ ਸਫਲ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਇਹ ਭਗਵਾਨ ਸ਼ਿਵ ਦਾ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਮੰਦਿਰ ਹੈ ਜਿਥੇ ਸ਼ਿਵ ਲਿੰਗ ਆਪ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਇਆ ਸੀ ਇਸ ਮੰਦਿਰ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਵੀ ਹਜਾਰਾਂ ਸਾਲ ਪੁਰਾਣਾ ਹੈ ।

ਇਹ ਮਾਨਤਾ ਹੈ ਕਿ ਅਗਰ ਤੁਸੀਂ  ਸੱਚੇ ਮਨ ਨਾਲ  ਕੁਝ ਮਾਤਾ ਤੋਂ ਮੰਗਦੇ ਤੋਂ ਤਾਂ ਤੁਹਾਡੀ ਹਰ ਇੱਛਾ ਪੂਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਮਾਤਾ ਰਾਣੀ ਇੱਕ ਭਿਖਾਰੀ ਨੂੰ ਵੀ ਰਾਜਾ ਬਣਾ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਅਗਰ ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਜਗ੍ਹਾ ਤੇ ਇਕ ਵਾਰ ਚਲੇ ਗਏ ਤੁਸੀਂ ਵਾਰ ਵਾਰ ਇਥੇ ਜਾਏ ਬਿਨਾ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕਗੋ ਇਕ ਗੱਲ ਪੱਕੀ ਹੈ ਜਦੋ ਤੁਸੀਂ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨੀ ਚ ਹੋਵੋਗੇ ਤੇ ਮਾਤਾ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਨ ਜਾਓਗੇ ਤਾਂ ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨੀਆਂ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਣਗੀਆਂ ਤੇ ਤੁਸੀਂ ਮਾਨਸਿਕ ਤੌਰ ਤੇ ਵੀ ਰਾਹਤ ਮਹਿਸੂਸ਼ ਕਰੋਗੇ ।  
 ਮਾਤਾ ਜੈਅੰਤੀ ਦੇਵੀ ਮੰਦਿਰ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਰਾਜਾ ਗਰੀਬ ਦਾਸ ਵਲੋਂ ਕਰਵਾਇਆ ਗਿਆ ਦੀ । ਗਰੀਬ ਦਾਸ ਇਕ ਡਾਕੂ ਸੀ ਜੋ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਮਾਤਾ ਦੀ ਅਸ਼ੀਰਵਾਦ ਨਾਲ ਰਾਜਾ ਬਣਿਆ  ਮਾਤਾ ਦੀ ਪਿੰਡੀ ਨੂੰ 17ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ  ਹਥਨੌਰ ਸ਼ਾਹੀ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਰਾਜਕੁਮਾਰ ਦੇ ਵਿਆਹ ਦੌਰਾਨ ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਕਾਂਗੜਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਤੋਂ ਇਥੇ  ਲਿਆਂਦੀ ਗਿਆ ਸੀ। ਹਥਨੌਰ ਦੇ ਰਾਜਕੁਮਾਰ ਦਾ ਵਿਆਹ ਕਾਂਗੜਾ ਦੀ ਰਾਜਕੁਮਾਰੀ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਸੀ ਜੋ ਕਿ ਮਾਤਾ ਜਯੰਤੀ ਦੇਵੀ ਦੀ ਸੱਚੀ ਭਗਤ ਸੀ । ਜਦੋ ਉਸ ਦਾ ਵਿਆਹ ਹੋਣ ਲਗਾ ਤਾਂ ਤੋਂ ਕਾਫੀ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਹੋ ਗਈ ਹੈ ਉਸ ਵਲੋਂ ਮਾਤਾ ਦੀ ਸਵੇਰੇ ਸ਼ਾਮ ਪੂਜਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ । ਉਹ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਸੀ ਕਿ ਮਾਤਾ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਿਵੇਂ ਕਰੇਗੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਜਦੋ ਰਾਜਕੁਮਾਰੀ ਦੀ ਡੋਲੀ ਚੁੱਕਣ ਲਗੇ ਤਾਂ ਡੋਲੀ ਚੁਕੀ ਹੀ ਨਹੀਂ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ  ਉਸ ਸਮੇ ਰਾਜਾ ਇਹ ਦੇਖ ਕਿ ਕਾਫੀ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਹੋਇਆ ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਬੇਟੀ ਦੀ ਡੋਲੀ ਉੱਠ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਹੈ ਮੰਦਿਰ ਦੇ ਪੁਜਾਰੀਆਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਫਿਰ ਮਾਤਾ ਨੇ ਰਾਜਕੁਮਾਰੀ ਨੂੰ ਸੁਫ਼ਨੇ ਵਿਚ ਦਰਸ਼ਨ ਦਿੱਤੇ ਅਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਇਹ ਡੋਲੀ ਤਾਂ ਚਕੀ ਜਾਏਗੀ ਅਜੇ ਇਸ ਦੇ ਮੇਰੀ ਡੋਲੀ ਵੀ ਜਾਏਗੀ ਤਾਂ ਮਾਤਾ ਲਈ ਅਲਗ ਡੋਲੀ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਉਹ ਅੱਗੇ ਅੱਗੇ ਚੱਲੀ ਤੇ ਪਿੱਛੇ ਪਿੱਛੇ ਰਾਜਕੁਮਾਰੀ ਦੀ ਡੋਲੀ ਚੱਲੀ । ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮਾਤਾ ਦੀ ਪਿੰਡੀ ਨੂੰ ਹਥਨੌਰ ਰਿਆਸਤ ਦੀ  ਨਦੀ ਦੇ ਕੰਢੇ   ਤੇ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਜਿਥੇ ਰਾਜਕੁਮਾਰੀ ਇਸ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਦੀ ਸੀ ।   ਰਾਜਕੁਮਾਰੀ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੂਜਾ ਬੰਦ ਹੋ ਗਈ ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਡਾਕੂ, ਗਰੀਬ ਦਾਸ, ਨੇ  ਮਾਤਾ ਦੀ ਪੂਜਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਡਾਕੂ ਗਰੀਬ ਦਾਸ ਨੇ ਪਿੰਡੀ ਨੂੰ ਨਦੀ ਦੇ ਕੰਢੇ ਤੋਂ ਚੁੱਕ ਕੇ ਸ਼ਿਵਾਲਿਕ ਪਹਾੜੀ 'ਤੇ ਸਥਾਪਿਤ  ਕਰ ਦਿਤਾ । ਡਾਕੂ ਗਰੀਬ ਦਾਸ ਨੂੰ ਇਕ ਦਿਨ ਮਾਤਾ ਸੁਫ਼ਨੇ ਵਿਚ ਦਰਸ਼ਨ ਦਿਤੇ ਅਤੇ  ਹਥਨੌਰ ਦੇ ਰਾਜੇ ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦੇ ਹੁਕਮ ਦਿਤੀ ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਦ  ਡਾਕੂ ਗਰੀਬ ਦਾਸ ਨੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਜਿੱਤ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ ਇਸ ਮਾਤਾ ਨੇ ਇਕ ਡਾਕੂ ਦੀ ਭਗਤੀ ਤੋਂ ਖੁਸ਼ ਹੋ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਰਾਜਾ ਬਣਾ ਦਿਤਾ ਸੀ । ਅੱਜ  ਇਸ ਮੰਦਰ ਨੂੰ ਜਯੰਤੀ ਮਾਜਰੀ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜਿੱਥੇ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰਾਜਾਂ ਤੋਂ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਆਪਣੀਆਂ ਮਨੋਕਾਮਨਾਵਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਨ ਲਈ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਆਸ ਪਾਸ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਚ ਕਾਫੀ ਮਾਨਤਾ ਹੈ । ਮੰਦਿਰ ਤੋਂ ਤੁਸੀ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਦਾ ਨਜਾਰਾ ਵੀ ਦੇਖ ਸਕਦੇ ਹੋ । ਇਹ ਮੰਦਿਰ ਆਸਥਾ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਕੇਂਦਰ ਜਾ ਜਿਥੇ ਜਾ ਕਿ ਇਨਸਾਨ ਦੀ ਹਰ ਮਨੋਕਾਮਨਾ ਪੂਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । Naresh deweshwar (ਗੱਲ-ਬਾਤ) 08:31, 15 ਮਾਰਚ 2025 (UTC)