ਗੱਲ-ਬਾਤ:ਮੁੱਖ ਸਫ਼ਾ
ਲੋਕ ਕਾਵਿ ਦੀ ਸਿਰਜਣ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ[ਸੋਧੋ]
| ਮੁੱਖ ਸਫ਼ਾ | |
|---|---|
| ਲੇਖਕ | ਡਾ. ਨਾਹਰ ਸਿੰਘ |
| ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਕ | ਲੋਕਗੀਤ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ, ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ |
| ਪੰਨੇ | 256 |
ਡਾ. ਨਾਹਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਨੂੰ ਦੋ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਹੈ। ਪਹਿਲੇ ਭਾਗ ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਚਾਰ ਅਧਿਆਇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਦੂਸਰੇ ਭਾਗ ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਦੋ ਅਧਿਆਇ ਹਨ। ਪਹਿਲੇ ਭਾਗ ਦੇ ਅਧਿਆਇ ਪਹਿਲੇ ਦੇ ਸਿਰਲੇਖ ‘ਮਲਵਈ ਲੋਕ ਕਾਵਿ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਕ ਪ੍ਰੇਰਕ’ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਗਿਆਰਾਂ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਹੈ:
- ਲੋਕ-ਕਾਵਿ ਦਾ ਮਾਲਵਾ
- ਮਲਵਈ ਪਿੰਡ
- ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮਲਵਈ ਪਾਤਰ
- ਮਲਵਈ ਰਸਮ ਰਿਵਾਜ
- ਮਲਵਈ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਭਾਈਚਾਰਕਤਾ ਤੇ ਨੈਤਿਕਤਾ
- ਮਲਵਈਆਂ ਦੀ ਧਾਰਮਕਤਾ ਤੇ ਸੁਹਜ-ਭਾਵਨਾ
- ਮਲਵਈਆਂ ਦੇ ਲੋਕ-ਵਿਸ਼ਵਾਸ
- ਮਲਵਈ ਤਿਉਹਾਰ
- ਮਲਵਈ ਮੇਲੇ
- ਮਲਵਈ ਲੋਕਨਾਚ
- ਮਾਲਵੇ ਦੀ ਲੋਕ ਕਲਾ
- ਮਾਲਵੇ ਦਾ ਕਿੱਸਾ ਕਾਵਿ ਤੇ ਕਵੀਸ਼ਰੀ
- ਮਲਵਈ ਲੋਕ ਗੀਤ ਸੰਗ੍ਰਹਿ
ਲੋਕ ਕਾਵਿ ਦਾ ਮਾਲਵਾ ਵਿਚ ਡਾ. ਨਾਹਰ ਸਿੰਘ ਮਾਲਵੇ ਦੇ ਪਿੰਡ ਬਾਰੇ ਵਿਸ਼ੇਸ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਪਿੰਡ ਦੀ ਭੂਗੋਲਿਕ ਸਥਿਤੀ, ਘਰਾਂ ਦੀ ਬਣਾਵਟ, ਪਿੰਡ ਦਾ ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਬੰਧ, ਜਾਤ ਪ੍ਰਥਾ ਦਾ ਸਰੂਪ, ਸਾਂਝੈ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੀ ਬਣਤਰ, ਰਿਸ਼ਤਾ ਨਾਤਾ ਪ੍ਰਬੰਧ, ਖੇਤੀ ਕਰਨ ਦੇ ਢੰਗ, ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਜੀਵਨ ਆਦਿ ਬਾਰੇ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਦਸਦੇ ਹਨ। ਮਾਲਵੇ ਦੇ ਰਸਮ ਰਿਵਾਜ ਵਿਚ ਜਨਮ, ਵਿਆਹ ਤੇ ਮੌਤ ਸੰਬੰਧੀ ਮਾਲਵੇ ਦੇ ਰਸਮ ਰਿਵਾਜਾਂ ਨੂੰ ਤਰਤੀਬ ਅਨੁਸਾਰ ਸੰਖੇਪ ਪਰਿਚੈ ਕਰਵਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਮਲਵਈ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਭਾਈਚਾਰਕਤਾ ਤੇ ਨੈਤਿਕਤਾ ਵਿਚ ਮਾਲਵੇ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਭਾਈਚਾਰਕ ਸਾਂਝ, ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਦੇ ਖਾਸ ਮਹੱਤਵ ਆਦਿ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਮਲਵਈ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਧਾਰਮਿਕਤਾ ਵਿਚ ਡਾ. ਨਾਹਰ ਸਿੰਘ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਮਲਵਈਆਂ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਵੀ ਧਰਮ ਦੇ ਅਮੂਰਤ ਫਲਸਫੇ ਨੂੰ ਸਿਧਾਂਤਕ ਪੱਧਰ ਤੇ ਪ੍ਰਵਾਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਹਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸੰਸਥਾਗਤ ਆਡੰਬਰਾਂ, ਪਾਖੰਡਾਂ ਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਆਗੂਆਂ ਦੇ ਭੇਖਾਂ ਨੂੰ ਨਿੰਦਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ‘ਸੁਹਜ ਭਾਵਨਾ’ ਵਿਚ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਕਸੀਦਾਕਾਰੀ, ਚਿੱਤਰਕਾਰੀ ਮਰਦਾਂ ਦੇ ਖੇਤਾਂ ਨੂੰ ਵਾਹੁਣ ਬੀਜਣ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਡਾ. ਨਾਹਰ ਸਿੰਘ ‘ਮਾਲਵੇ ਦੇ ਲੋਕ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ, ਤਿਉਹਾਰਾਂ, ਮੇਲਿਆਂ, ਲੋਕ-ਨਾਚਾਂ, ਲੋਕ ਕਲਾਵਾਂ ਆਦਿ ਬਾਰੇ ਦਸਦੇ ਹਨ। ‘ਲੋਕ ਗੀਤ ਸੰਗ੍ਰਹਿ’ ਵਿਚ ਡਾ. ਨਾਹਰ ਸਿੰਘ ਲੋਕ ਗੀਤਾਂ ਉਪਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਕੰਮਾਂ ਬਾਰੇ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਚਰਚਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਅਧਿਆਇ ਦੂਸਰੇ ਵਿਚ ‘ਕਾਵਿ ਵਿਚ ਰੂਪ ਰਚਨਾ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ’ ਸਿਰਲੇਖ ਨੂੰ ਕਾਵਿ ਦੀ ਰਚਨਾ ਅਤੇ ਰੂਪ ਸੰਬੰਧੀ ਛੇ ਭਾਗਾਂ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਦੂਸਰੇ ਅਧਿਆਇ ‘ਕਾਵਿ ਵਿਚ ਰੂਪ ਰਚਨਾ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ’ ਅਧਿਆਇ ਨੂੰ ਛੇ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਹੈ: ਵਸਤੂ ਤੇ ਰੂਪ ਸੰਬੰਧ ਰੂਪ ਤੇ ਰੂਪਾਕਾਰ ਰੂਪ ਤੇ ਸੰਰਚਨਾ ਰੂਪ ਤੇ ਸ਼ੈਲੀ ਪਾਠ ਤੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਸ਼ਬਦਾਰਥ ਤੇ ਸੰਦਰਭਾਰਥ ਇਸ ਅਧਿਆਇ ਵਿਚ ਲੋਕ ਕਾਵਿ ਦੇ ਰੂਪਗਤ ਸਰੂਪ ਨੂੰ ਅਧਾਰ ਬਣਾ ਕੇ ਗਹਿਰੀ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਇਸ ਚਰਚਾ ਵਿਚ ਲੇਖਕ ਲੋਕ ਕਾਵਿ ਦੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਰੂਪਾਂ ਦੀਆਂ ਵਿਲੱਖਣ ਰੂਪਗਤ ਵਿਸ਼ੇਸਤਾਈਆਂ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਹਰੇਕ ਦੇ ਸੁਭਾਅ ਬਾਰੇ ਚਰਚਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਸੰਬੰਧੀ ਚਰਚਾ ਕਰਦਿਆਂ ਡਾ. ਨਾਹਰ ਸਿੰਘ ਰੂਪ ਅਤੇ ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਅਲੱਗ ਅਲੱਗ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦੇ। ਲੇਖਕ ਵੱਲੋਂ ਰੂਪਾਕਾਰ ਦੀ ਸਮਰਥਾ ਅਤੇ ਸਰੂਪ ਸੰਬੰਧੀ ਵਿਸਥਾਰ ਪੂਰਵਕ ਚਰਚਾ ਕਰਦਿਆਂ ਸ਼ੈਲੀ ਸੰਬੰਧੀ ਵੀ ਭਰਪੂਰ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਇਸ ਅਧਿਆਇ ਦੇ ਅੰਤਲੇ ਸਿਰਲੇਖ ‘ਸ਼ਬਦਾਰਥ ਤੇ ਸੰਦਰਭਾਰਥ’ ਵਿਚ ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਪ੍ਰਸੰਗਾਤਮਕ ਅਰਥਾਂ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਤੀਸਰਾ ਅਧਿਆਇ ‘ਲੋਕ ਅਤੇ ਲੋਕਗੀਤ’ ਸੱਤ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਨਿਮਨ ਅਨੁਸਾਰ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਹੈ: ਲੋਕ ਲੋਕ ਜਨਤਾ ਤੇ ਚੇਤੰਨ ਲੋਕ ਲੋਕਗੀਤ: ਰੂਪ ਰਚਨਾ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਲੋਕਗੀਤ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਤੇ ਰੂਪ ਰਚਨਾ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਲੋਕਗੀਤ ਦੇ ਰੂਪਗਤ ਲੱਛਣ ਲੋਕਗੀਤ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਲੋਕਗੀਤਾਂ ਦੀ ਵਰਗਵੰਡ ਇੱਥੇ ਤਕ ਪਹੁੰਚਦਿਆਂ ਲੇਖਕ ਵਿਸ਼ੇਸ ਰੂਪ ਵਿਚ ‘ਗੀਤ’ ਦੀ ਵਿਧਾ ਬਾਰੇ ਬਰੀਕੀ ਵਿਚ ਗੱਲ ਕਰਨ ਦਾ ਪ੍ਰਸੰਗ ਉਸਾਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ‘ਗੀਤ’ ਵਿਧਾ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ ਵਿਧਾਗਤ ਲੱਛਣਾਂ ਸੰਬੰਧੀ ਚਰਚਾ ਕਰਦਿਆਂ ਉਹ ਇਸ ਸੰਬੰਧੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਉਸਾਰਨ ਵਿਚ ਵੀ ਸਫਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਲੋਕ ਗੀਤ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਬਾਰੇ ਦੱਸਦਿਆਂ ਉਹ ਵੱਖ ਵੱਖ ਲੋਕਗੀਤਾਂ ਦੀ ਵਰਗਵੰਡ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ ਅਧਾਰਾਂ ਬਾਰੇ ਵੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਚੌਥੇ ਅਧਿਆਇ ‘ਮਲਵਈ ਬੋਲਦੀ ਦੀ ਸਿਰਜਨ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ’ ਨੂੰ ਪੰਜ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਹੈ: ਸਾਹਿਤ ਸਿਰਜਨਾ ਤੇ ਲੋਕ ਸਾਹਿਤ ਸਿਰਜਨਾ ਮਲਵਈ ਬੋਲੀ ਦੀ ਸਿਰਜਨ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਮਲਵਈ ਬੋਲੀਕਾਰਾਂ ਦੀ ਕਾਵਿ ਚੇਤਨਾ ਬੋਲੀ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਦਾ ਵਿਵਹਾਰਕ ਪ੍ਰਸੰਗ ਪ੍ਰਾਪਤ ਬੋਲੀ ਦਾ ਰਚਨਾ-ਵਿਧਾਨਕ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਇਸ ਅਧਿਆਇ ਵਿਚ ਸਾਹਿਤ ਸਿਰਜਣਾ ਅਤੇ ਲੋਕ ਸਾਹਿਤ ਸਿਰਜਣਾ ਵਿਚ ਫਰਕ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਉਪਰੰਤ ਵਿਸ਼ੇਸ ਲੋਕ ਕਾਵਿ ਰੂਪ ‘ਮਲਵਈ ਬੋਲੀ’ ਬਾਰੇ ਵਿਸਥਾਰ ਵਿਚ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਡਾ. ਨਾਹਰ ਸਿੰਘ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਕਿ ਬੋਲੀ ਸਿਰਜਣਾ ਦਾ ਮੁੱਖ ਮੰਤਵ ਮਨੋਰੰਜਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਬੋਲੀ ਦੇ ਕਾਵਿ ਮੁੱਲਾਂ ਸੰਬੰਧੀ ਬੋਲੀਕਾਰ ਸੁਚੇਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਬੋਲੀਕਾਰ ਸਿ਼ਲਪ ਅਤੇ ਸੁਹਜ ਸੰਬੰਧੀ ਨੇਮਾਂ ਤੋਂ ਚੇਤੰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਤਹਿਤ ਉਹ ਮਾਂਜੀ ਸੰਵਾਰੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਸੁਚੱਜੇ ਪ੍ਰਯੋਗ ਰਾਹੀਂ ਬੋਲੀ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਉਪਰੰਤ ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਦੇ ਦੂਸਰੇ ਭਾਗ ‘ਲੋਕ ਕਾਵਿ: ਵਿਵਹਾਰਕ ਅਧਿਐਨ’ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਦੋ ਅਧਿਆਇਆਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਹੈ: ਖੁੱਲੇ ਰੂਪ ਵਿਧਾਨ ਵਾਲੇ ਕਾਵਿ ਰੂਪ ਬੰਦ ਰੂਪ ਵਿਧਾਨ ਵਾਲੇ ਕਾਵਿ ਰੂਪ ਲੇਖਕ ਵਖ ਵਖ ਕਾਵਿ ਰੂਪਾਂ ਨੂੰ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ਰੇਣੀਬੱਧ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਅਨੁਸਾਰ ਇਕ ਸ਼ਰੇਣੀ ਉਹ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਸਮੇਂ ਅਤੇ ਸਥਾਨ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਘਾਟਾ ਕਰਨ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਭਾਵ ਉਸ ਵਿਚ ਬਦਲਾਅ ਆਉਣਾ ਸੰਭਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਦੂਸਰੀ ਸ਼ਰੇਣੀ ਦੇ ਕਾਵਿ ਰੂਪ ਬੰਦ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਵਾਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਤੋਂ ਉਵੇਂ ਹੀ ਚੱਲੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਹੁਣ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਕੋਈ ਵੀ ਤਬਦੀਲੀ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਲੇਖਕ ਵੱਲੋਂ ਪਹਿਲੀ ਸ਼ਰੇਣੀ ਨੂੰ ‘ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਰੂਪ ਵਿਧਾਨ ਵਾਲੇ ਕਾਵਿ ਰੂਪ’ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਦੂਸਰੀ ਸ਼ਰੇਣੀ ਨੂੰ ‘ਬੰਦ ਰੂਪ ਵਿਧਾਨ ਵਾਲੇ ਕਾਵਿ ਰੂਪ’ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਦੋਹਾਂ ਬਾਰੇ ਵਿਸਥਾਰਪੂਰਵਕ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੋ ਅਲੱਗ ਅਲੱਗ ਅਧਿਆਇਆਂ ਵਿਚ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਇਸ ਭਾਗ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਭਾਵ ਪੰਜਵੇਂ ਅਧਿਆਇ ‘ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਰੂਪ ਵਿਧਾਨ ਵਾਲੇ ਕਾਵਿ ਰੂਪ’ ਨੂੰ ਅੱਗੇ 10 ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਹੈ: ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਰੂਪ ਕੀਰਨਾ ਟੱਪਾ ਨਿੱਕੀ ਬੋਲੀ ਲੰਮੀ ਬੋਲੀ ਅਲਾਹੁਣੀ ਸਿੱਠਣੀ ਹੇਅਰਾ ਛੰਦ ਪਰਾਗਾ ਖੇਡ ਗੀਤ ਤੇ ਨਾਚ ਗੀਤ ਇਸ ਅਧਿਆਇ ਵਿਚ ਲੇਖਕ ਦਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ‘ਖੁੱਲ੍ਹੀ’ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਵਾਲੇ ਕਾਵਿ ਰੂਪਾਂ ਦੀ ਪੁਨਰ ਸਿਰਜਣ ਦੇ ਦੋ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਹਨ: 1. ਨਿਭਾਉ ਸੰਦਰਭ 2. ਰਚਨਾ-ਵਿਧਾਨਕ ਖੁੱਲ੍ਹ ਇਸ ਅਧਿਆਇ ਦੀ ਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ੇਸਤਾ ਹੈ ਕਿ ਲੇਖਕ ਵਲੋਂ ਵਖ-ਵਖ ਕਾਵਿ ਰੂਪਾਂ ਦੀ ਸਿਧਾਂਤਕ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਸਿਰਜਣ ਦਾ ਸਫਲ ਯਤਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਹਰੇਕ ਕਾਵਿ ਰੂਪ ਦੀ ਬਣਤਰ ਅਤੇ ਕਾਰਜ ਨੂੰ ਅਧਾਰ ਬਣਾਉਂਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਇਹ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਸਿਰਜੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਅੰਤਲੇ ਅਧਿਆਇ ‘ਬੰਦ ਰੂਪ ਵਿਧਾਨ ਵਾਲੇ ਕਾਵਿ ਰੂਪ’ ਨੂੰ ਸੱਤ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਹੈ: ਬੰਦ ਰੂਪ ਬੁਝਾਰਤ ਮੁਹਾਵਰਾ ਅਖਾਣ ਸਿਆਣਪ ਦਾ ਟੋਟਾ ਦੋਹੜਾ ਲੰਮੇ ਮਲਵਈ ਗੀਤ ਲੇਖਕ ਦਾ ਮਤ ਹੈ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਾਵਿ ਰੂਪਾਂ ਦੀ ਕਠਿਨ ਵਿਸ਼ਾਗਤ, ਵਿਧਾਗਤ ਅਤੇ ਰੂਪਕਾਰਕ ਬਣਤਰ ਕਾਰਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪੁਨਰ-ਸਿਰਜਣਾ ਦਾ ਕਾਰਜ ਬਹੁਤ ਔਖਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪੁਨਰ ਸਿਰਜਣਾ ਸੌਖਿਆਂ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ ਇਕ ਅਖਾਣ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਤੱਥ ਉਸ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਦੀ ਜਿ਼ੰਦਗੀ ਦਾ ਨਿਚੋੜ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲੰਮੇ ਮਲਵਈ ਗੀਤਾਂ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਸਮੂਹਿਕ ਪੱਧਰ ਤੇ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਜਲਦੀ ਬਦਲਾਅ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ।
ਪੁਸਤਕ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿਚ ਦਿੱਤੇ ‘ਹਵਾਲੇ ਟਿੱਪਣੀਆਂ’, ‘ਪੁਸਤਕ ਸੂਚੀ’, ‘ਵਿਸ਼ਾ-ਅਨੁਕ੍ਰਮਣਿਕਾ’ ਅਤੇ ‘ਲੇਖਕ-ਅਨੁਕ੍ਰਮਣਿਕਾ’ ਵੀ ਬਹੁਤ ਹੀ ਜਿਆਦਾ ਜਾਣਕਾਰੀ ਭਰਪੂਰ ਹਨ।
