ਨੰਦ ਪਰਿਆਗ

ਪੰਜ ਪਰਿਆਗ
ਦੇਵ ਪਰਿਆਗ
ਰੁਦਰ ਪਰਿਆਗ • ਕਰਣ ਪਰਿਆਗ
ਨੰਦ ਪਰਿਆਗ • ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਪਰਿਆਗ

ਇਹ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਪਹਾੜ ਸਬੰਧੀ ਤੀਰਥਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ। ਮੰਦਾਕਿਨੀ ਅਤੇ ਅਲਕਨੰਦਾ ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਸੰਗਮ ਉੱਤੇ ਨੰਦਪ੍ਰਯਾਗ ਸਥਿਤ ਹੈ । ਇਹ ਸਾਗਰ ਤਲ ਵਲੋਂ ੨੮੦੫ ਫੀਟ ਦੀ ਉਚਾਈ ਉੱਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ । ਇੱਥੇ ਗੋਪਾਲ ਜੀ ਦਾ ਮੰਦਿਰ ਦਰਸ਼ਨੀਕ ਹੈ । ਧਾਰਮਿਕ ਪੰਜ ਪ੍ਰਯਾਗੋਂ ਵਿੱਚੋਂ ਦੂਜਾ ਨੰਦਪ੍ਰਯਾਗ ਅਲਕਨੰਦਾ ਨਦੀ ਉੱਤੇ ਉਹ ਜਗ੍ਹਾ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਅਲਕਨੰਦਾ ਅਤੇ ਨੰਦਾਕਿਨੀ ਨਦੀਆਂ ਦਾ ਮਿਲਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਰੂਪ ਵਲੋਂ ਸ਼ਹਿਰ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਇਸ ਗੱਲ ਵਿੱਚ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਬਦਰੀਨਾਥ ਮੰਦਿਰ ਜਾਂਦੇ ਤੀਰਥਯਾਤਰੀਆਂ ਦਾ ਪੜਾਉ ਸਥਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਨਾਲ ਹੀ ਇਹ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਵਪਾਰਕ ਥਾਂ ਵੀ ਹੈ। ਸਾਲ 1803 ਵਿੱਚ ਆਈ ਹੜ੍ਹ, ਸ਼ਹਿਰ ਦਾ ਸਭ ਕੁੱਝ ਵਗਾ ਲੈ ਗਈ ਜਿਨੂੰ ਇੱਕ ਉੱਚੀ ਜਗ੍ਹਾ ਉੱਤੇ ਪੁਨਰਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਨੰਦਪ੍ਰਯਾਗ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਇਸ ਸਚਾਈ ਵਲੋਂ ਵੀ ਹੈ ਇਹ ਸਵਾਧੀਨਤਾ ਲੜਾਈ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਬਰੀਟੀਸ਼ ਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਦਾ ਮਕਾਮੀ ਕੇਂਦਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਇੱਥੇ ਦੇ ਸਪੁੱਤਰ ਅਨੁਸੂਆ ਪ੍ਰਸਾਦ ਬਹੁਗੁਣਾ ਦਾ ਯੋਗਦਾਨ ਇਸਵਿੱਚ ਅਤੇ ਕੁਲੀ ਵਗਾਰ ਪ੍ਰਥਾ ਦੀ ਅੰਤ ਵਿੱਚ, ਸਾਰਿਆ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਯਾਦ ਰਹੇਗਾ।

ਇਤਹਾਸ

ਮੁੱਖ ਲੇਖ: ਨੰਦ ਪ੍ਰਯਾਗ ਦਾ ਇਤਹਾਸ

ਅਲਕਨੰਦਾ ਅਤੇ ਨੰਦਾਕਿਨੀ ਦੇ ਸੰਗਮ ਉੱਤੇ ਬਸਿਆ ਪੰਜ ਪ੍ਰਯਾਗੋਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਨੰਦਪ੍ਰਯਾਗ ਦਾ ਮੂਲ ਨਾਮ ਕੰਦਾਸੁ ਸੀ ਜੋ ਵਾਸਤਵ ਵਿੱਚ ਹੁਣ ਵੀ ਮਾਮਲਾ ਰਿਕਾਰਡ ਵਿੱਚ ਇਹੀ ਹੈ। ਇਹ ਸ਼ਹਿਰ ਬਦਰੀਨਾਥ ਧਾਮ ਦੇ ਪੁਰਾਣੇ ਤੀਰਥਯਾਤਰਾ ਰਸਤਾ ਉੱਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਪੈਦਲ ਤੀਰਥ ਮੁਸਾਫਰਾਂ ਦੇ ਠਹਿਰਣ ਅਤੇ ਅਰਾਮ ਕਰਣ ਲਈ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਚੱਟੀ ਸੀ। ਇਹ ਇੱਕ ਵਿਅਸਤ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵੀ ਸੀ ਅਤੇ ਵਣਜ ਦੇ ਚੰਗੇ ਮੌਕੇ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਹੋਰ ਭੱਜਿਆ ਵਲੋਂ ਆਕੇ ਲੋਕ ਇੱਥੇ ਬਸ ਗਏ। ਠੰਡ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਭੋਟੀਆਂ ਲੋਕ ਇੱਥੇ ਆਕੇ ਊਨੀ ਕੱਪੜੇ ਅਤੇਵਸਤੁਵਾਂ, ਲੂਣ ਅਤੇ ਬੋਰੇਕਸ ਵੇਚਿਆ ਕਰਦੇ ਅਤੇ ਗਰਮੀਆਂ ਲਈ ਗੁੜ ਜਿਵੇਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸਾਮਾਨ ਖਰੀਦ ਲੈ ਜਾਂਦੇ। ਕੁਮਾਊਂਨੀ ਲੋਕ ਇੱਥੇ ਵਪਾਰ ਵਿੱਚ ਟ੍ਰਾਂਸਪੋਰਟ ਦੀ ਸਹੂਲਤ ਜੁਟਾਣ ( ਖੱਚਰਾਂ ਅਤੇ ਘੋੜੀਆਂ ਦੀ ਆਪੂਰਤੀ ) ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਗਏ ਜੋ ਬਦਰੀਨਾਥ ਤੱਕ ਸਾਮਾਨ ਪਹੁੰਚਾਣ ਅਤੇ ਤੀਰਥਯਾਤਰੀਆਂ ਦੀ ਲੋੜ ਪੂਰਤੀ ਵਿੱਚ ਜੁਟਕਰ ਰਾਜਸਥਾਨ, ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਅਤੇ ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਅੱਛਾ ਪੇਸ਼ਾ ਕੀਤਾ।

ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸੰਦਰਭ

ਅਜਿਹਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਕੰਦਪੁਰਾਣ ਵਿੱਚ ਨੰਗਪ੍ਰਯਾਗ ਨੂੰ ਕਣਵ ਆਸ਼ਰਮ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਦੁਸ਼ਪਾਰ ਅਤੇ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਗੜੀ ਗਈ। ਸਪੱਸ਼ਟ ਰੂਪ ਵਲੋਂ ਇਸਦਾ ਨਾਮ ਇਸਲਿਏ ਬਦਲ ਗਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਇੱਥੇ ਨੰਦ ਬਾਬਾ ਨੇ ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਤਪ ਕੀਤਾ ਸੀ।

ਨੰਦਪ੍ਰਯਾਗ ਵਲੋਂ ਜੁੜਿਆ ਇੱਕ ਦੂਜਾ ਰਹੱਸ ਚੰਡਿਕਾ ਮੰਦਿਰ ਵਲੋਂ ਜੁੜਿਆ ਹੈ। ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਦੇਵੀ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਮਾ ਅਲਕਨੰਦਾ ਨਦੀ ਵਿੱਚ ਤੈਰ ਰਹੀ ਸੀ ਅਤੇ ਵਰਤਮਾਨ ਪੁਜਾਰੀ ਦੇ ਇੱਕ ਪੂਰਵਜ ਨੂੰ ਇਹ ਸਵਪਨ ਵਿੱਚ ਵਿਖਾ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਚਰਾਵੀਆਂ ਨੇ ਮੂਰਤੀ ਨੂੰ ਨਦੀ ਦੇ ਕੰਡੇ ਇੱਕ ਗੁਫਾ ਵਿੱਚ ਲੁੱਕਾ ਦਿੱਤਾ। ਉਹ ਸ਼ਾਮ ਤੱਕ ਜਦੋਂ ਘਰ ਵਾਪਸ ਨਹੀਂ ਆਏ ਤਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਖੋਜ ਦੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂਨੂੰ ਮੂਰਤੀ ਦੇ ਬਗਲ ਵਿੱਚ ਮੂਰਛਿਤਾਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ। ਇੱਕ ਦੂੱਜੇ ਸਵਪਨ ਵਿੱਚ ਪੁਜਾਰੀ ਨੂੰ ਸ਼ਰੀਇੰਤਰ ਨੂੰ ਪ੍ਰਤੀਮਾ ਦੇ ਨਾਲ ਰੱਖਣ ਦਾ ਆਦੇਸ਼ ਮਿਲਿਆ। ਰਥਿਨ ਮਿਤਰਾ ਦੇ ਟੇੰਪਲਸ ਆਫ ਗੜਵਾਲ ਐਂਡ ਅਦਰ ਲੈਂਡਮਾਰਕਸ, ਗੜਵਾਲ ਮੰਡਲ ਵਿਕਾਸ ਨਿਗਮ 2004 ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਕਹਾਵਤਾਨੁਸਾਰ ਭਗਵਾਨ ਕ੍ਰਿਸ਼ਣ ਦੇ ਪਿਤਾ ਰਾਜਾ ਨੰਦ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਉੱਤਰਾਰੱਧ ਵਿੱਚ ਇੱਥੇ ਆਪਣਾ ਮਹਾਂ ਯੱਗ ਪੂਰਾ ਕਰਣ ਆਏ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਉੱਤੇ ਨੰਦਪ੍ਰਯਾਗ ਦਾ ਨਾਮ ਪਿਆ।

ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਸਭਿਅਤਾ

ਨੰਦਪ੍ਰਯਾਗ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਧਰਮ-ਨਿਰਪੇਖ ਅਤੇ ਭੇਦ-ਭਾਵ ਰਹਿਤ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਹੈ। ਵੱਖਰਾ ਖੇਤਰਾਂ ਅਤੇ ਧਰਮਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਇੱਥੇ ਇਕੱਠੇ ਸ਼ਾਂਤੀਪੂਰਵਕ ਰਹਿੰਦੇ ਆਏ ਹਨ ਅਤੇ ਅੱਜ ਵੀ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਹਿੰਦੁ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ, ਅਤੇ ਭੋਟੀਆ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹਾ ਬੰਧਨ ਹੈ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂਨੂੰ ਇੱਕ-ਦੂੱਜੇ ਦੇ ਤਯੋਹਾਰੋਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇੱਕ ਮਿਸ਼ਰਤ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਨੰਦਪ੍ਰਯਾਗ ਲਈ ਅਨੌਖਾ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਦੇ ਬਾਕੀ ਭੱਜਿਆ ਵਿੱਚ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਣ ਵਲੋਂ ਬਹੁਤ ਪਹਿਲਾਂ ਵਲੋਂ ਹੀ ਸੰਪ੍ਰਦਾਔਂ ਵਿੱਚ ਇੱਥੇ ਅੰਤਰਜਾਤੀਏ ਅਤੇ ਅੰਤਰਕਸ਼ੇਤਰੀਏ ਵਿਆਹ ਹੁੰਦੇ ਰਹੇ ਹਨ। ਵਾਸਤਵ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਗੌੜ ਬਾਹਮਣ ਅਤੇ ਇੱਕ ਮੁਸਲਮਾਨ ਤੀਵੀਂ ਵਲੋਂ ਪੈਦਾ ਨੰਦਪ੍ਰਯਾਗ ਦੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਨਾਗਰਿਕ ਨੇ ਵੀ ਸੰਹਾਰਣ ਆਰਤੀ ਨੂੰ ਲਿਖਿਆ ਜਿਸਦਾ ਹੁਣੇ ਵੀ ਬਦਰੀਨਾਥ ਮੰਦਿਰ ਵਿੱਚ ਪਾਠ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਗੀਤ ਅਤੇ ਨਾਚ

ਸਮੁਦਾਇਕ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਗੀਤ ਅਤੇ ਨਾਚ ਦਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਅੰਸ਼ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਖੇਤੀਬਾੜੀ, ਕੁਦਰਤ ਅਤੇ ਧਰਮ ਦੇ ਚਕਰੋਂ ਵਲੋਂ ਡੂੰਘੇ ਜੁਡ਼ੇ ਹਨ। ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਲੋਂ ਹਟਕੇ ਹੁਣ ਜਾੱਗਰ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਲਗਾ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਮੋਕੀਆਂ ਉੱਤੇ ਗੀਤ ਅਤੇ ਨਾਚ ਦਵਾਰਾ ਦੇਵੀ -ਦੇਵਤਰਪਣ ਦਾ ਆਵਾਹਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਸਮਾਪਤ ਤੱਦ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਭੀੜ ਦੇ ਕਿਸੇ ਮੈਂਬਰ ਦੇ ਊਪਰ ਦੇਵੀ -ਦੇਵਤਾ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ। ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਦੀ ਕੁੱਝ ਘਟਨਾਵਾਂ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਪਾਂਡਵ ਨਾਚ ਵੀ ਇੱਕ ਆਜੋਜਿਤ ਕਲਾ ਹੈ। ਗੀਤ ਜੀਤੂ ਬਗਡਵਾਲ ਜਾਂ ਸਥਾਨੀਏ ਨਾਇਕ -ਨਾਇਕਾਵਾਂ ਦੀ ਕਥਾ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਯਾ ਨੰਦਾ ਦੇਵੀ ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਵਿੱਚ ਗਾਏ ਗੀਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਗੀਤ ਅਤੇ ਨਾਚ ਦੇ ਨਾਲ ੜੋਲ ਅਤੇ ਦਾਮੌਂ ਵੀ ਬਜਤੇ ਹਨ ਜੋ ਦਾਸ ਨਾਮਕ ਇੱਕ ਖਾਸ ਜਾਤੀ ਦੁਆਰਾ ਵਜਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਨੰਦਪ੍ਰਯਾਗ ਵਿੱਚ ਹੋਲੀ ਦਾ ਤਿਉਹਾਰ ਵੱਡੀ ਬੇਸਬਰੀ ਵਲੋਂ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪੁਰਾਣੇ ਦਿਨਾਂ ਇਹ 10 ਵਲੋਂ 15 ਦਿਨਾਂ ਤੱਕ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਉੱਤੇ ਹੁਣ ਕੇਵਲ ਚਾਰ ਵਲੋਂ ਪੰਜ ਦਿਨਾਂ ਤੱਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਬਰਜਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਰਚਿਤ ਧਾਰਮਿਕ ਅਤੇ ਮੋਹਕ ਗੀਤ ਹੋਲੀ ਗੀਤ ਦਾ ਭਾਗ ਹੁੰਦੇ ਹੈ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤੀਕ ਪਰੋਗਰਾਮ ਵੀ ਆਜੋਜਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹੈ ਅਤੇ ਨੰਦਪ੍ਰਯਾਗ ਦਾ ਹਰ ਇੱਕ ਨਾਗਰਿਕ ਇਸਕਾ ਆਨੰਦ ਚੁੱਕਦਾ ਹੈ।

ਬੋਲੀ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ

ਗੜਵਾਲੀ, ਹਿੰਦੀ, ਕੁਮਾਊਂਨੀ, ਭੋਟੀਆ ਬੋਲੀ ਅਤੇ ਥੋੜ੍ਹੀ ਬਹੁਤ ਅਂਗ੍ਰੇਜੀ।

ਵਾਸਤੁਕਲਾ

ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਰੂਪ ਵਲੋਂ ਛਤੋਂ ਦਾ ਉਸਾਰੀ ਪੱਥਰਾਂ ਅਤੇ ਗਿਲਾਵੋਂ ਵਲੋਂ ਅਤੇ ਛੱਤ ਦਾ ਉਸਾਰੀ ਸਲੇਟ ਦੇ ਟੁਕੜੋਂ ਵਲੋਂ ਹੋਇਆ। ਮਕਾਮੀ ਚੀੜ ਜਾਂ ਦੇਵਦਾਰ ਦੀ ਪ੍ਰਚੁਰ ਉਪਲਬਧਤਾ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਸ ਲਕੜੀਆਂ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਧਰਣੋਂ, ਦਰਵਾਜੀਆਂ ਅਤੇ ਬਾਰੀਆਂ ਦੇ ਆਕਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਬਾਲਕਨੀ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਜੋ ਦੋ-ਮੰਜਿਲੇ ਭਵਨ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੇ। ਹੇਠਾਂ ਦੀ ਮੰਜਿਲ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਰੂਪ ਵਲੋਂ ਮਵੇਸ਼ੀਆਂ ਦੇ ਰਹਿਣ ਜਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚਾਰਾ ਨੂੰ ਰੱਖਣ ਲਈ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਸੰਪੰਨ ਘਰਾਂ ਦੇ ਪਰਵਾਰਾਂ ਦੀ ਖੋਲੀ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਗਹਨ ਨੱਕਾਸ਼ੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਜੋ ਪਰਵੇਸ਼ ਦਵਾਰ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਉੱਤੇ ਲੱਕੜ ਦੀ ਇੱਕ ਗਣੇਸ਼ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਮਾ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ( ਖੋਲੀ ਦਾ ਗਣੇਸ਼ ) ਅਤੇ ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਬਾਲਕਨੀ ਨੂੰ ਚੁੱਕੇ ਬਰੇਕੇਟੋਂ ਉੱਤੇ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸੜਕ ਦੇ ਉੱਤੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਨੰਦਪ੍ਰਯਾਗ ਵਿੱਚ ਇਸਦੇ ਕੁੱਝ ਅਸਲੀ ਅਤੇ ਹੈਰਾਨੀਜਨਕ ਉਦਾਹਰਣ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਅੱਜ ਵੀ ਬਹੁਗੁਣਾ ਜਿਵੇਂ ਸੰਪੰਨ ਪਰਵਾਰ ਦੇ ਘਰਾਂ, ਦਰਵਾਜੀਆਂ, ਬਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਬਾਲਕਨੀਆਂ ਅਤੇ ਘਰਾਂ ਦੀਆਂ ਸੀੜੀਆਂ ਉੱਤੇ ਸੁੰਦਰ ਨੱਕਾਸ਼ੀ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਵਿਪਰਿਤ, ਅਜੋਕੇ ਆਧੁਨਿਕ ਘਰ ਆਤਮਾ-ਬਾਝੋਂ ਦਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਸੀਮੇਂਟ ਅਤੇ ਕੰਕਰੀਟ ਦੇ ਉਸਾਰੀ ਵਿੱਚ ਸਥਾਨ ਦੀ ਉਪਯੋਗਿਤਾ ਉੱਤੇ ਜਿਆਦਾ ਜੋਰ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਭਵਨ ਦੇ ਸੌਂਦਰਿਆ ਭਾਵ ਉੱਤੇ ਘੱਟ ਧਿਆਨ ਹੈ।

ਪਾਰੰਪਰਕ ਸਮਾਜ

ਸਦੀਆਂ ਵਲੋਂ ਨੰਦਪ੍ਰਯਾਗ ਦੇ ਧੁਨਿਆਰ ਜਾਂ ਮਲਾਹ ਦੋ ਨਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਉਪਲੱਬਧ ਰੋਹੂ ਮੱਛੀ ਨੂੰ ਫੜ ਕਰ ਜੀਵਿਕੋਪਾਰਜਨ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਤੋਲਚਾ ਭੋਟੀਆ ਜੋ ਨੰਦਪ੍ਰਯਾਗ ਦੇ ਅਰੰਭ ਦਾ ਵਪਾਰੀ ਸਨ, ਉਹ ਠੰਡ ਵਿੱਚ ਹਿਮਾਲਾ ਪਾਰ ਵਲੋਂ ਵਪਾਰ ਲਈ ਹੀ ਆਉਂਦੇ ਸਨ, ਉਹ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇਹੀ ਬਸ ਗਏ। ਉਹ ਉੱਦਮੀ ਲੋਕ ਹਨ ਅਤੇ ਅੱਜ ਸਾਰਾ ਵਪਾਰਕ ਕੰਮਾਂ ਜਿਵੇਂ ਦੂਕਾਨੇਂ ਚਲਾਨਾ ਅਤੇ ਹੋਟਲ ਅਤੇ ਭੋਜਨਾਲਏ ਚਲਾਨਾ ਦੇ ਮਾਲਿਕ ਹੋ ਗਏ ਹੈ। ਉਹ ਡਾਕਟਰ, ਇੰਜੀਨੀਅਰ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਕਾਰਜ ਵਿੱਚ ਵੀ ਲੱਗ ਗਏ। ਕੁਮਾਊਂਨੀ ਲੋਕ ਨੰਦਪ੍ਰਯਾਗ ਵਿੱਚ ਦੋ-ਤਿੰਨ ਪੀੜ੍ਹੀ ਪਹਿਲਾਂ ਆਏ ਜੋ ਬਦਰੀਨਾਥ ਜਿਵੇਂ ਊਪਰੀ ਹਿਮਾਲਾ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਮਾਨੋਂ ਦੀ ਆਪੂਰਤੀ ਕਰਣ ਦੇ ਪੇਸ਼ਾ ਵਲੋਂ ਜੁੜ ਗਏ ਅਤੇ ਅੱਜ ਉਹ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਸਾਮਾਜਕ ਤਾਣ-ਬਾਣੇ ਦਾ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਭਾਗ ਹੋ ਗਏ ਹੈ। ਬਹੁਗੁਣਾ ਜਿਵੇਂ ਬਾਹਮਣ, ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਲੋਂ ਬੰਗਾਲ ਵਲੋਂ 9ਵੀਆਂ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਵਿੱਚ ਕਨਕ ਪਾਲ ਦੇ ਨਾਲ ਆਏ ਅਤੇ ਪੰਵਾਰ ਰਾਜਾਵਾਂ ਦੇ ਰਾਜਗੁਰੂ ਪੀੜੀਆਂ ਤੱਕ ਰਹੇ। ਕਸ਼ਤਰਿਅ ਭਾਰਤ ਦੇ ਹੋਰ ਭੱਜਿਆ ਵਲੋਂ ਆਏ। ਮੁਸਲਮਾਨ ਜੋ ਕਿ ਨਜੀਬਾਬਾਦ ਅਤੇ ਬਿਜਨੌਰ ਵਲੋਂ ਆਏ, ਪਹਿਲਾਂ ਸੱਬਜੀ ਅਤੇ ਫਲ ਦੇ ਵਿਕਰੇਤਾ ਸਨ। ਅੱਜ ਇਹ ਸਾਰੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਸਾਮਾਜਕ ਗਠਨ ਦੇ ਅਨਿੱਖੜਵਾਂ ਅੰਗ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਪੀੜੀਆਂ ਵਲੋਂ ਵਿਆਹ ਅਤੇ ਅੰਤਰਵਿਵਾਹ ਹੁੰਦੇ ਆਏ ਹਨ।

ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਵਸਤਰ

ਪੁਰਖ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਰੂਪ ਵਲੋਂ ਊਨੀ ਜੈਕੇਟ ਜਾਂ ਕੋਟ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਕੁੜਤਾ-ਪਜਾਮਾ ਅਤੇ ਸਿਰ ਉੱਤੇ ਟੋਪੀ ਪਾਓਂਦੇ ਹਨ। ਔਰਤਾਂ ਸਾੜ੍ਹੀ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਧੋਂਦੀ, ਅੰਗਰਾ ਜਾਂ ਬਲਾਉਜ ਅਤੇ ਇੱਕ ਪਗੜਾ ਪਹਿਨਦੀ ਹੈ ਜੋ ਕੱਪੜਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਮਰ ਦੇ ਈਦ-ਗਿਰਦ ਬੱਝਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਇਹ ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਸਮਾਂ ਪਿੱਠ ਦੀ ਚੋਟ ਵਲੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂਨੂੰ ਬਚਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸਨੂੰ ਸਿਰ ਢੰਕਨੇ ਦਾ ਇੱਕ ਸਾਫਾ ਸਾਰਾ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਜੇਵਰ ਸੋਣ ਦੇ ਬਣੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਬੁਲਾਕ ( ਠੋਡੀ ਤੱਕ ਝੂਲਦਾ, ਪੁਸ਼ਪਾਕਾਰ ਇੱਕ ਨੱਕ ਦਾ ਪੀਨ ਫੁਲੀ, ਦੋ ਨਥੁਨੋਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਨੱਕ ਦੀ ਬਾਲੀ ਹੈ ) , ਗਲਾ ਬੰਦ ( ਗਲੇ ਦਾ ਹਾਰ ) , ਇੱਕ ਹੰਸੁਲੀ ( ਗਲੇ ਦੇ ਈਦ-ਗਿਰਦ ਪਾਇਆ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਚਾਂਦੀ ਦਾ ਜੇਵਰ ) ਜੋ ਸੰਪੰਨ ਵਰਗਾਂ ਲਈ ਸੋਨਾ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਸਦੇ ਇਲਾਵਾ ਧਾਗੁਲਾ ਜੋ ਪੁਰਖ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਦੋਨਾਂ ਧਾਰਨ ਕਰਦੇ ਹਨ।

ਜਦੋਂ ਕਿ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦੀ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਪੁਰਖ ਹੁਣ ਵੀ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਬਸਤਰ ਅਤੇ ਜੇਵਰ ਧਾਰਨ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਸ਼ਹਿਰੀ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਬਸਤਰ ਆਧੁਨਿਕ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਔਰਤਾਂ ਸਲਵਾਰ-ਕਮੀਜ ਜਾਂ ਸਾੜ੍ਹੀ ਪਹਿਨਦੀ ਹਨ ਅਤੇ ਪੁਰਖ ਪੈਂਟ-ਸ਼ਰਟ ਜਾਂ ਜੀਂਸ, ਟੀ-ਸ਼ਰਟ ਪਾਓਂਦੇ ਹਨ।

ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਜੀਵਨ ਸ਼ੈਲੀ

ਇਸ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਖੇਤੀ ਮੁੱਖਤ : ਸੀੜੀਨੁਮਾ ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਕਣਕ, ਚਾਵਲ, ਮੜੁਆ ਅਤੇ ਝਿੰਗੋਰਾ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਉਪਜਣ ਵਾਲੇ ਅਨਾਜ ਕੌਨੀ, ਚੀਨਾ, ਆਲੂ, ਚੋਲਾਈ, ਗੌਥ, ਉੜਦ ਅਤੇ ਸੋਯਾਬੀਨ ਹਨ। ਉਂਨ ਅਤੇ ਮਾਸ ਲਈ ਭੇਡਾਂ ਦਾ ਪਾਲਣ, ਊਨੀ ਕੱਪੜੀਆਂ ਦੀ ਕਤਾਈ- ਬੁਣਾਈ ਅਤੇ ਹੋਰ ਘਰੇਲੂ ਉਦਯੋਗ ਵੀ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਰੂਪ ਵਲੋਂ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਕਮਾਈ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਣ ਲਈ ਆਪਣਾਏ ਗਏ ਹਨ। ਵਾਸਤਵ ਵਿੱਚ ਹਰ ਇੱਕ ਪਰਵਾਰ ਵਿੱਚ ਜੋਤ ਭੂਮੀ ਸੀਮਿਤ ਹੈ ਹਾਲਾਂਕਿ ਭੂਮੀ ਉਪਜਾਊ ਹਨ। ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਮੌਸਮ ਦੀ ਘੱਟ ਮਿਆਦ, ਨਿਮਨ ਤਾਪਮਾਨ, ਜਿਆਦਾ ਉਚਾਈ, ਭੂਮੀ ਦੇ ਛੋਟੇ ਟੁਕੜੇ, ਮਿੱਟੀ ਕਸ਼ਏ ਦੀ ਲਗਾਤਾਰ ਸਮੱਸਿਆ ਆਦਿ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਣ ਵਾਲੇ ਤੱਤ ਹੈ। ਉਂਨ ਅਤੇ ਮਾਸ ਲਈ ਗੁੱਝੀ ਗੱਲ ਪਾਲਨਾ, ਊਨੀ ਕੱਪੜੀਆਂ ਦੀ ਕਤਾਈ, ਬੁਣਾਈ ਅਤੇ ਹੋਰ ਘਰੇਲੂ ਉਦਯੋਗੋਂ ਵਲੋਂ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਕਮਾਈ ਦੀ ਕਮੀ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਵਾਸਤਵ ਵਿੱਚ ਹਰ ਇੱਕ ਪਰਵਾਰ ਵਿੱਚ ਚਾਹੇ ਤੋਲਚਾ ਹੋ ਜਾਂ ਨਹੀਂ, ਇੱਕ ਰਾਂਚ ( ਕਰਘਾ ) ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਸ਼ਾਲਾਂ ਅਤੇ ਪੰਖੀਆਂ ਨੂੰ ਬੁਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਹੋਰ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਪੇਸ਼ਾ, ਅਲਕਨੰਦਾ ਅਤੇ ਨੰਦਾਕਿਨੀ ਵਿੱਚ ਮੱਛੀ ਫੜਨਾ ਹੈ। ਇਹ ਕਾਰਜ ਹੁਣ ਵੀ ਘੁਨਿਆਰ ਤੱਕ ਸੀਮਿਤ ਹੈ ਜੋ ਬੌਰ, ਜਾਲ ਜਾਂ ਏਕਵਾਲ ਜਿਵੇਂ ਸਮੱਗਰੀ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਮੱਛੀ ਫੜਨ ਲਈ ਆਟੇ ਦਾ ਚਾਰਾ ਲਗਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਅੱਜ ਉਹ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਵੱਖਰੇ ਮਾਸਾਹਾਰੀ ਭੋਜਨਾਲਯੋਂ ਵਿੱਚ ਮੱਛੀ ਦੀ ਆਪੂਰਤੀ ਕਰਦੇ ਹੈ। ( ਜੇਕਰ ਤੁਸੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸੜਕ ਦੇ ਕੰਡੇ ਕਿਸੇ ਭੋਜਨਾਲਾ ਵਿੱਚ ਮੱਛੀ ਦੀ ਕਰੀ ਖਾਧੇ ਤਾਂ ਉਹ ਸਵਾਦਿਸ਼ਟ ਮਿਲੇਗਾ। ) ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਪੇਂਡੂ ਮਾਲੀ ਹਾਲਤ ਆਤਮਨਿਰਭਰ ਸੀ। ਸਮੁਦਾਏ ਦੇ ਵਿੱਚ ਕਾਰਜ ਬੰਟਾ ਸੀ ਅਤੇ ਗਿਰਵੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਵਸਤਾਂ ਅਤੇ ਸੇਵਾਵਾਂ ਦਾ ਲੈਣਾ-ਪ੍ਰਦਾਨ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਹਰ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਰੂਡਿਆ ( ਜੋ ਮਿਹਨਤ ਆਧਾਰਿਤ ਕਾਰਜ ਕਰਦੇ ਸਨ। ) ਲੁਹਾਰ, ਨਾਈ, ਦਾਸ, ਪੰਡਤ ਅਤੇ ਧੋਂਸਿਆ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਜੋ ਈਸ਼ਟ ਦੇਵੀ -ਦੇਵਾਤਾਵਾਂਲਈ ਆਜੋਜਿਤ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਹਰਕੂ ਵਜਾਉਂਦੇ ਸਨ। ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਭੋਜਨ ਵਿੱਚ ਜੌਂ ਜਾਂ ਚੋਲਾਈ ਦੀ ਰੋਟੀ, ਕੌਨੀ ਜਾਂ ਝੰਗੋਰਾ ਦਾ ਭਾਤ, ਚੈਸੁਈ, ਕੋਡਾ, ਫਾਨੂ, ਵੱਡੀ ਅਤੇ ਖੀਰ ਪਾਯਸ ਅਤੇ ਬਿੱਛੂ ਬੁੱਟੀ ਦਾ ਸਾਗ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸੀ।

ਪਰਿਆਵਰਣ

ਅਲਕਨੰਦਾ ਅਤੇ ਨੰਦਾਕਿਨੀ ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਸੰਗਮ ਉੱਤੇ ਨੰਦਪ੍ਰਯਾਗ ਪੰਜ ਧਾਰਮਿਕ ਪ੍ਰਯਾਗੋਂ ਵਿੱਚ ਦੂਜਾ ਪ੍ਰਯਾਗ ਹੈ। ਦੇਵਪ੍ਰਯਾਗ, ਰੂਦਰਪ੍ਰਯਾਗ, ਕਰਣਪ੍ਰਯਾਗ ਵਲੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਨੰਦਪ੍ਰਯਾਗ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਪਹਿਲਾਂ ਪ੍ਰਯਾਗ ਵਿਸ਼ਣੁਪ੍ਰਯਾਗ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਹੇਠਾਂ ਹਰੀ ਪਹਾੜੀਆਂ ਅਤੇ ਨਦੀਆਂ ਵਲੋਂ ਘਿਰੇ ਇਸ ਛੋਟੇ ਉੱਤੇ ਸ਼ਾਂਤ ਸ਼ਹਿਰ ਉੱਤੇ ਕੁਦਰਤ ਨੇ ਆਪਣਾ ਜਾਦੂ ਬਖੇਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।

ਵਨਸਪਤੀਆ

ਨੰਦਪ੍ਰਯਾਗ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਚੀੜ ਦੇ ਪੇੜਾਂ ਵਲੋਂ ਮੰਦ ਹਵਾ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਨਿਮਨ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਮੈਦਾਨਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਰਖਤ ਹੀ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਆਮ, ਅਮਰੂਦ, ਅਨਾਰ, ਅਖ਼ਰੋਟ ਅਤੇ ਯੂਕੇਲਿਪਟਸ ਦੇ ਦਰਖਤ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ। ਪਹਾੜੀ ਦੇ ਕੰਡੇ ਅੱਧ-ਵਿਕਸਿਤ ਲੇਂਟਾਨਾ ਅਤੇ ਬਿੱਛੂ ਬੁੱਟੀ ਆਦਿ ਹੈ।

ਜੀਵ-ਜੰਤੁ

ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਈਦ-ਗਿਰਦ ਬਾਘ, ਭਾਲੂ ਅਤੇ ਗੀਦੜ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਸ਼ਹਰੀਕਰਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੁਣ ਉਨ੍ਹਾਂਨੂੰ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਵੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਨੰਦਪ੍ਰਯਾਗ ਵਿੱਚ ਬਾਂਦਰਾਂ ਦੀ ਭਰਮਾਰ ਹੈ ਜੋ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾਕੇ ਖਾਣ -ਪੀਣ ਦੀਆਂ ਚੀਜਾਂ ਉਠਾ ਲੈ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਚੀੜ ਦੇ ਜੰਗਲ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਨੰਦਾਕਿਨੀ ਵਿੱਚ ਮਛਲੀਆਂ – ਮਹਸੀਰ, ਟਰਾਉਟ, ਕਾਰਪ – ਦੀ ਭਰਮਾਰ ਹੈ।

ਮਕਾਮੀ ਖਿੱਚ

ਸ਼ਹਿਰ

ਨੰਦਪ੍ਰਯਾਗ ਦਾ ਛੋਟਾ ਸ਼ਹਿਰ ਅਲਕਨੰਦਾ ਅਤੇ ਨੰਦਾਕਿਨੀ ਦੇ ਸੰਗਮ ਉੱਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ ਜੋ ਇਸ ਸਥਾਨ ਵਿੱਚ ਅਨੋਖਾ ਸ਼ੋਭਾ ਵਧਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਇੱਕ ਸੁੱਸਤ, ਸ਼ਾਂਤ ਵਿਸ਼ਰਾਮਸਥਲ ਹੈ ਜੋ ਛੁੱਟੀ ਦੇ ਆਰਾਮ ਲਈ ਆਦਰਸ਼ ਸਥਾਨ ਹੈ। ਵਾਸਤਵ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਦੇਖਣ ਲਾਇਕ ਬਹੁਤ ਕੁੱਝ ਹੈ ਜਿਨੂੰ ਆਰਾਮ ਵਲੋਂ ਵੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਨੰਦਾਕਿਨੀ ਅਤੇ ਅਲਕਨੰਦਾ ਦੇ ਸੰਗਮ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਨੰਦਪ੍ਰਯਾਗ, ਅਲਕਨੰਦਾ ਨਦੀ ਦੇ ਸੱਜੇ ਕੰਡੇ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸੜਕ ਅਤੇ ਬਾਜ਼ਾਰ, ਨਦੀ ਦੇ ਪਾਰ ਦੇ ਥੋੜ੍ਹਾ ਉੱਤੇ ਹੈ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਨਜ਼ਰ ਵਿੱਚ ਇਹੀ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸੜਕ ਦੇ ਕੰਡੇ ਸਥਿਤ ਹੋਟਲਾਂ ਅਤੇ ਭੋਜਨਾਲਯੋਂ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਪਾਂਧੀ ਅਤੇ ਆਗੰਤੁਕ ਵਿਖਾਈ ਪੈਂਦੇ ਹਨ ਉੱਤੇ ਸਾਰਾ ਆਪਣੀ ਗੱਡੀਆਂ ਅਤੇ ਬੱਸਾਂ ਵਿੱਚ ਸਵਾਰ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਰੂਕਤੇ। ਫਿਰ ਵੀ, ਨੰਦਪ੍ਰਯਾਗ ਦੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਪਹਲੂ ਦੀ ਵੀ ਖੋਜ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਮੁੱਖ ਸੜਕ ਵਲੋਂ ਥੋੜ੍ਹਾ ਅੱਗੇ ਵਧੇ ਤਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਨਿਰਬਾਧ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਹੋਵੇਗਾ। ਤੁਸੀ ਗੜਵਾਲੀ ਵਾਸਤੁਕਲਾ ਦੇ ਕੁੱਝ ਉੱਤਮ ਉਦਾਹਰਣ ਨਿਹਾਰ ਸੱਕਦੇ ਹਨ ਜੋ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਉੱਤੇ ਪੁਰਾਣੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਹੋ ਜਾਂ ਤੁਸੀ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਦੇ ਸੁੰਦਰ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਨੂੰ ਵੇਖਦੇ ਹੋਏ ਸਮਾਂ ਬਿਤਾ ਸੱਕਦੇ ਹੋ।

ਪ੍ਰਯਾਗ-ਸੰਗਮ

ਅਲਕਨੰਦਾ ਅਤੇ ਨੰਦਾਕਿਨੀ ਦਾ ਸੰਗਮ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਬਾਜ਼ਾਰ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਹੈ ਅਤੇ ਉੱਥੇ ਪੁੱਜਣ ਲਈ ਕੁੱਝ ਕਦਮ ਹੇਠਾਂ ਉਤਰਨਾ ਪਵੇਗਾ। ਇੱਥੇ ਦਾ ਘਾਟ ਕੰਕਰੀਟ ਦਾ ਬਣਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਨਗਰ ਪੰਚਾਇਤ ਨੇ ਇਸਦੀ ਬਗਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪਾਰਕ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਵਿੱਚ-ਵਿੱਚ ਚ ਬੇਂਚ ਲੱਗੀਏ ਹਨ ਤਾਂਕਿ ਤੁਸੀ ਉੱਥੇ ਬੈਠਕੇ ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਲਗਾਤਾਰ ਪਰਵਾਹ ਵੇਖ ਸਕਣ ਜੋ ਹੇਠਾਂ ਪ੍ਰਵਾਹਿਤ ਹੋਕੇ ਮੈਦਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾਂਦੇ ਹੋ। ਦੁਰਭਾਗਿਅਵਸ਼ ਇਸਦੇ ਬਾਅਦ ਦੇ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਯਾਗੋਂ ਦੀ ਗੰਗਾ ਆਰਤੀ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਦਾ ਗੁਜਾਰਾ ਇੱਥੇ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਲੇਕਿਨ ਇਸਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਰੂਚਿਪੂਰਣ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇੱਥੋਂ ਕੁੱਝ ਦੂਰ ਉਹ ਜਗ੍ਹਾ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਸਰ ਏਡਮੰਡ ਹਿਲੇਰੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਮਹਾਸਾਗਰ ਵਲੋਂ ਅਕਾਸ਼ ਅਭਿਆਨ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭਗਵਾਨ ਬਦਰੀਨਾਥ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਵਪਨ ਵਿੱਚ ਆਕੇ ਇਸਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰਣ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਸੀ।

ਚੰਡਿਕਾ ਮੰਦਿਰ

ਚੰਡਿਕਾ ਦੇਵੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਮੰਦਿਰ ਸਮਰਪਤ ਹੈ, ਉਹ ਕੋਲ ਦੇ ਨੰਦਪ੍ਰਯਾਗ ਸਹਿਤ ਸੱਤ ਪਿੰਡਾਂ ਦੀ ਗਰਾਮ ਦੇਵੀ ਹਨ। ਗਰਭਗ੍ਰਹ ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਤ ਚਾਂਦੀ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਮਾ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸਵੈਭਾਵਕ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਮਹਾਨ ਭਗਤੀ ਦਾ ਸ਼ਰੋਤ ਹੈ। ਪਰਿਸਰ ਦੇ ਹੋਰ ਮੰਦਿਰ ਭਗਵਾਨ ਸ਼ਿਵ, ਭੈਰਵ, ਹਨੁਮਾਨ, ਗਣੇਸ਼ ਅਤੇ ਭੂਮਿਆਲ ਨੂੰ ਸਮਰਪਤ ਹਨ। ਇੱਥੇ ਦੇ ਪੁਜਾਰੀ ਸਤੀ ਸਮੁਦਾਏ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੱਥੇ ਪੂਜਾ ਕਰਣ ਦਾ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਅਧਿਕਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ ਅਤੇ ਪੀੜੀਆਂ ਵਲੋਂ ਉਹ ਇਹ ਕਰਦੇ ਆਏ ਹੈ। ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਨਰਾਤੇ ਸਮਾਰੋਹ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਵਰਤਮਾਨ ਪੁਜਾਰੀ ਦੇ ਇੱਕ ਪੂਰਵਜ ਨੂੰ ਸਵਪਨ ਆਇਆ ਕਿ ਅਲਕਨੰਦਾ ਦੇਵੀ ਦੀ ਇੱਕ ਮੂਰਤੀ ਨਦੀ ਵਿੱਚ ਤੈਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਉੱਥੇ ਮਵੇਸ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਚਰਾਣ ਗਏ ਕੁੱਝ ਚਰਾਵੀਆਂ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਵੇਖਿਆ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਕੱਢਕੇ ਇੱਕ ਗੁਫਾ ਵਿੱਚ ਲੁੱਕਾ ਦਿੱਤਾ। ਉਹ ਸ਼ਾਮ ਤੱਕ ਘਰ ਨਹੀਂ ਪਰਤੇ ਤਾਂ ਪਿੰਡ ਵਾਸੀਆਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਖੋਜ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂਨੂੰ ਗੁਫਾ ਵਿੱਚ ਛਿਪਾਈ ਮੂਰਤੀ ਦੀ ਬਗਲ ਵਿੱਚ ਅਚੇਤਾਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ। ਪੁਜਾਰੀ ਮੂਰਤੀ ਨੂੰ ਘਰ ਲੈ ਗਿਆ ਅਤੇ ਫਿਰ ਉਸਦੇ ਬਾਅਦ ਇੱਕ ਦੂਜਾ ਸਵਪਨ ਸ਼ਰੀਇੰਤਰ ਦੀ ਖੋਜ ਕਰਣ ਦਾ ਆਇਆ ਜੋ ਇੱਕ ਖੇਤ ਵਿੱਚ ਲੁੱਕਾ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਕੀਤਾ। ਉਸਨੂੰ ਅਤੇ ਅੱਗੇ ਇਹ ਆਦੇਸ਼ ਮਿਲਿਆ ਕਿ ਕਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਮੂਰਤੀ ਲਈ ਉਪਯੁਕਤ ੜਾਂਚੇ ਦਾ ਉਸਾਰੀ ਸ਼ਹਿਤੂਤ ਦੀ ਦਰਖਤ ਦੀ ਲੱਕੜੀ ਵਲੋਂ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ। ਇਹ ਥਾਂ ਲੱਗਭੱਗ 300 ਸਾਲ ਪੁਰਾਨਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮੰਦਿਰ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਇੱਕ ਮਕਾਮੀ ਮੰਦਿਰ ਕਮੇਟੀ ਦੁਆਰਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਵੱਡੇ ਹਰਸ਼ੋੱਲਾਸ ਵਲੋਂ ਨਰਾਤੇ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਰੂਪ ਵਲੋਂ ਦੇਵੀ ਨੂੰ ਪਸੁਆ ਦੀਆਂ ਬਾਂਹਾਂ ਵਿੱਚ ਉਠਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਉੱਤੇ ਹੁਣ ਇੱਕ ਡੋਲੀ ਵਿੱਚ ਲੈ ਜਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਗੋਪਾਲਜੀ ਮੰਦਿਰ

ਭਗਵਾਨ ਕ੍ਰਿਸ਼ਣ ਦੀ ਅਸ਼ਟਧਾਤੁ ਦੀ ਸੁੰਦਰ ਪ੍ਰਤੀਮਾ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਸਾਲ 1892 ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਅਤੇ ਮੰਦਿਰ ਦਾ ਉਸਾਰੀ ਸਾਲ 1918 ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਮੰਦਿਰ ਦੇ ਅੰਤਮ ਮਹੰਤ ਦੀ ਮੌਤ ਦੇ ਬਾਅਦ ਇਸਨੂੰ ਬਦਰੀਨਾਥ-ਕੇਦਾਰਨਾਥ ਮੰਦਿਰ ਕਮੇਟੀ ਦੁਆਰਾ ਅਧਿਗ੍ਰਹੀਤ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਜੋ ਮੰਦਿਰ ਦੇ ਪੁਨਰੂੱਧਾਰ ਦੀ ਪਰਿਕ੍ਰੀਆ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੈ। ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਰਾਜਾ ਨੰਦ ਨੇ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਅੰਤਮ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਇੱਥੇ ਆਕੇ ਭਗਵਾਨ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕੀਤੀ ਸੀ।

ਨਿਕਟਵਰਤੀ ਖਿੱਚ

ਨੰਦਪ੍ਰਯਾਗ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਘੁਮਨਾ ਆਨੰਦ ਦਾ ਸਰੀਰਕ ਥਕੇਵਾਂ ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਸੁੰਦਰ ਮਕਾਮੀ ਸਥਾਨਾਂ ਦੀ ਖੋਜ ਦਾ ਮਿਸ਼ਰਣ ਹੈ, ਜੋ ਚਮੋਲੀ ਜਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਹੈ।

ਦਸੌਲੀ

ਨੰਦਪ੍ਰਯਾਗ ਵਲੋਂ 10 ਕਿਲੋਮਟੀਰ ਦੂਰ। ਇਸ ਛੋਟੇ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਬੈਰਾਸ ਕੁੰਡ ਸਥਿਤ ਹੈ ਜਿੱਥੇ, ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਕਿ ਰਾਵਣ ਨੇ ਭਗਵਾਨ ਸ਼ਿਵ ਦੀ ਤਪਸਿਆ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਰਾਵਣ ਨੇ ਆਪਣੀ ਤਾਕਤ ਵਿਖਾਉਣ ਲਈ ਕੈਲਾਸ਼ ਪਹਾੜ ਨੂੰ ਉਠਾ ਲਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਜਗ੍ਹਾ ਆਪਣੇ 10 ਸਿਰਾਂ ਦੀ ਬਲਵਾਨ ਦੇਣ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਇਸ ਜਗ੍ਹਾ ਦਾ ਨਾਮ ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਦਸ਼ੋਲੀ ਪਿਆ ਜੋ ਹੁਣ ਦਸੌਲੀ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਿਤ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ।

ਕੁਆਰੀ ਪਾਸ

ਨੰਦਪ੍ਰਯਾਗ ਵਲੋਂ ਔਲੀ ਜੋਸ਼ੀਮਠ ਦੇ ਨੇੜੇ ਤੱਕ ਦਾ ਅੱਠ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਪੈਦਲ ਯਾਤਰਾ ( ਨੰਦਪ੍ਰਯਾਗ-ਘਾਟ-ਰਮਨੀ-ਝਿੰਜੀਪਾਨੀ-ਗਿੱਦੜ ਟੋਲੀ-ਢਕਵਾਨੀ-ਕੁਆਰੀ ਕੋਲ-ਟਾਲੀ-ਔਲੀ ) ਸਾਲ 1905 ਵਿੱਚ ਵਾਇਸਰਾਏ ਜਾਰਜ ਨੇਥਾਨਿਅਲ ਕਰਜਨ ਦੇ ਕੁਆਰੀ ਕੋਲ ( 3, 640 ਮੀਟਰ ) ਆਉਣੋਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਗਈ। ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਹੀ ਇਸਨੂੰ ਕਰਜਨ ਟਰੇਲ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਆਪ ਕੁਆਰੀ ਕੋਲ ਦਾ ਮਤਲੱਬ ਹੀ ਪਰਵੇਸ਼ ਦਵਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਨੰਦਾ ਦੇਵੀ, ਕਾਮੇਤ, ਦਰੋਣਾਗਿਰਿ, ਤਰਿਸ਼ੂਲ, ਬਰਥੋਲੀ, ਹਾਥੀ ਘੋੜੀ ਪਹਾੜ, ਮੰਨਿਆ ਅਤੇ ਨੀਲਕੰਠ ਸਿਖਰਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਅਨੌਖਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਇਸ ਪੈਦਲ ਯਾਤਰਾ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਤੁਸੀ ਬੁਰਾਂਸ, ਬਲੂਤ ਅਤੇ ਦੇਵਦਾਰ ਦੇ ਜੰਗਲ ਵਲੋਂ ਗੁਜਰਦੇ ਹੋ ਜਿੱਥੇ ਤੁਸੀ ਕੁੱਝ ਅਨੋਖਾ ਜੀਵ -ਜੰਤੁਵਾਂਅਤੇ ਵਨਸਪਤੀਯੋਂ ਨੂੰ ਵੇਖ ਪਾਂਦੇ ਹੋ। ਯਾਤਰਾ ਦਾ ਸਰਵੋੱਤਮ ਸਮਾਂ ਅਕਤੂਬਰ-ਨਵੰਬਰ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਹੈ। ਗਰਮੀਆਂ ਵਿੱਚ ਇੱਥੇ ਵਾਸਤਵ ਵਿੱਚ ਜਿਆਦਾ ਗਰਮੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉੱਤੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਇਸਤੋਂ ਕਿਤੇ ਜਿਆਦਾ ਸੁੰਦਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਸਮੇਂ ਪਹਾੜਾਂ ਉੱਤੇ ਬਰਫ ਜਮੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਫਰਵਰੀ-ਮਾਰਚ ਵਿੱਚ ਠੰਡ ਬਹੁਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਵਰਖਾ ਵਿੱਚ ਰਸਤੇ ਕੀਚੜਮਏ ਅਤੇ ਸਾਫ਼ ਵਿਖਾਈ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦੇ।

ਰੂਪ ਕੁੰਡ

ਨੰਦਪ੍ਰਯਾਗ ਵਲੋਂ ਇੱਕ ਟਰੇਕਿੰਗ ਰਸਤਾ ਘਾਟ ( 20 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ) ਵਲੋਂ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਰੂਪ ਕੁੰਡ ਚਮੋਲੀ ਜਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ 5, 029 ਮੀਟਰ ਦੀ ਉਚਾਈ ਉੱਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਇਸ ਰਹਸਿਅਮਏ ਝੀਲ ਵਿੱਚ ਸਾਲ 1942 ਵਿੱਚ 500-600 ਸਾਲ ਪੁਰਾਣੇ ਆਦਮੀ ਅਤੇ ਘੋੜੀਆਂ ਦੇ ਪਿੰਜਰੇ ਮਿਲੇ ਸਨ। ਸਾਲ 2004 ਵਿੱਚ ਇਸ ਪਿੰਜਰੀਆਂ ਉੱਤੇ ਡੀਏਨਏ ਟੇਸਟ ਹੋਏ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਪਤਾ ਚਲਾ ਕਿ ਮਰੇ ਹੋਏ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਦੋ ਸਮੂਹ ਸਨ– ਇੱਕ ਛੋਟੇ ਕੱਦ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਜੋ ਸੰਭਵਤ : ਕੁਲੀ ਹੋਗੇਂ ਅਤੇ ਦੂੱਜੇ ਲੰਬੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ। ਇਹ ਵੀ ਪਤਾ ਚਲਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਪਿੰਜਰਾ 9ਵੀਆਂ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਦੇ ਹਨ। ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸਿਰ ਦੇ ਉੱਤੇ ਕ੍ਰਿਕੇਟ ਗੇਂਦ ਜਿੰਨੇ ਵੱਡੇ ਓਲੇ ਗਿਰੇ ਜਿਸ ਵਜ੍ਹਾ ਵਲੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋਈ। ਅਜਿਹਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਅਰਥੀ ਭੂਸੰਕਲਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਝੀਲ ਵਿੱਚ ਆ ਗਿਰੇ। ਪਰ ਇਹ ਪਤਾ ਲਗਾਉਣਾ ਔਖਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਲੋਕ ਰੂਪ ਕੁੰਡ ਕਿਉਂ ਪਹੁੰਤੇ ਸਨ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਝੀਲ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਵਪਾਰ ਰਸਤਾ ਉੱਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ ਅਤੇ ਨਹੀਂ ਹੀ ਕਿਸੇ ਤੀਰਥ ਰਸਤਾ ਉੱਤੇ।

ਆਵਾਗੌਣ

ਜਾਣ ਲਈ ਵਰਸ਼ਭਰ ਇੱਕ ਅੱਛਾ ਸਥਾਨ ਬਣਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਜੂਨ ਦੇ ਅੰਤ ਵਲੋਂ ਸਿਤੰਬਰ ਦੇ ਵਿੱਚ ਵਰਖਾ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਜਾਣਾ ਹੀ ਅੱਛਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਧਰਤੀ-ਗਿਰਾਵਟ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸੜਕ ਰੁਕਿਆ ਹੋਣ ਦਾ ਖ਼ਤਰਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।

ਹਵਾਈ ਰਸਤਾ

ਨੰਦਪ੍ਰਯਾਗ ਵਲੋਂ 218 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਨਿਕਟਤਮ ਹਵਾਈ ਅੱਡਿਆ ਜਾਲੀ ਗਰਾਂਟ ਹੈ।

ਰੇਲ ਰਸਤਾ

190 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਰਿਸ਼ੀਕੇਸ਼ ਨਿਕਟਤਮ ਰੇਲ ਸਟੇਸ਼ਨ ਹੈ।

ਸੜਕ ਰਸਤਾ

ਹਰਿਦਬਾਰ, ਰਿਸ਼ੀਕੇਸ਼ ਅਤੇ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਵਲੋਂ ਬਸ ਅਤੇ ਟੈਕਸੀ ਸਹਿਜ ਉਪਲੱਬਧ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ।