ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਯੂਨਾਨੀ ਦਵਾਈ

Hippocrates ruben - ਹਿਪੋਕ੍ਰੇਟਸ: ਇਸਨੂੰ ਪੱਛਮੀ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਮੈਡੀਕਲ ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਪਿਤਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਯੂਨਾਨੀ ਦਵਾਈ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਵਿਅਕਤੀ ਹਿਪੋਕ੍ਰੇਟਸ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਪੱਛਮੀ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ 'ਦਵਾਈ ਦਾ ਪਿਤਾ' ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਹਿਪੋਕ੍ਰੇਟਸ ਅਤੇ ਹੋਰਾਂ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਨੇ ਇਸਲਾਮਿਕ ਦਵਾਈ ਅਤੇ ਮੱਧਕਾਲੀ ਯੂਰਪੀਅਨ ਦਵਾਈ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ, ਅਤੇ ਆਖਰਕਾਰ 14ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੁਰਾਣੀ ਹੋ ਗਈ।

ਜਾਣ-ਪਛਾਣ

‘ਯੂਨਾਨੀ’ ਸ਼ਬਦ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦੇ ‘ਯਵਾਨੀ’ ਦਾ ਹੀ ਇੱਕ ਰੂਪ ਹੈ, ਜੋ ਆਪਣੇ ਆਪ ‘ਯਵਨ’ ਸ਼ਬਦ ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਹੈ। ਪਾਣਿਨੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਯਵਨ ਦੀ ਇਸਤਰੀ ਲਈ ‘ਯਵਾਨੀ’ ਸ਼ਬਦ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ, ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਯਵਨਾਂ ਦੀ ਲਿਪੀ ਅਤੇ ਯਵਨਾਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਲਈ ਵੀ ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ। ਪੁਰਾਣੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿਚ ਯੂਨਾਨ ਦੇ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਗ੍ਰੀਸ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਥੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਅਤੇ ਸੀਰੀਆ ਨੂੰ ਯੂਨਾਨੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦੇ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਤੋਂ ਇਹ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪੁਰਾਣੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਅਤੇ ਧਰਮੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਯਵਨ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਉਸ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੈ ਜਦੋਂ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਕਿਤੇ ਵੀ ਇਸਲਾਮ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦਾ ਨਾਮੋ-ਨਿਸ਼ਾਨ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਅੱਜ ਦਵਾਈ ਦੀ ਯੂਨਾਨੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਇਸ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਅਰਬੀ, ਫ਼ਾਰਸੀ ਅਤੇ ਹੁਣ ਉਰਦੂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ। ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਯੂਨਾਨੀ ਲਿਖਤਾਂ ਯੂਨਾਨੀ ਅਤੇ ਲਾਤੀਨੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ ਅਰਬਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਅਰਬਾਂ ਨੇ ਦਵਾਈ ਦਾ ਗਿਆਨ ਯੂਨਾਨ ਤੋਂ ਹੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਸ਼ਾਨ, ਪੁਰਾਤਨਤਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕਤਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦਵਾਈ ਦੀ ਵਿਧੀ ਵਿਚ ਯੂਨਾਨੀ ਸ਼ਬਦ ਜੋੜ ਦਿੱਤੇ ਸਨ। ਅਰਬ ਲੋਕ ਅੱਜ ਇਸ ਵਿਧੀ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਢੰਗ ਮੰਨਦੇ ਹਨ। ਹੇਲੇਨਿਸਟਿਕ ਵਿਧੀ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਯੂਨਾਨੀ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਐਸਕਲੇਪਸ, ਹਿਪੋਕ੍ਰੇਟਸ, ਪਾਇਥਾਗੋਰਸ, ਪਲੈਟੋ, ਅਰਸਤੂ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਅਲੈਗਜ਼ੈਂਡਰੀਆ ਦੇ ਹੀਰੋਫਿਲਸ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਨਾਲ ਗ੍ਰੀਸ ਵਿੱਚ ਹੋਈ। ਇਰਾਸਿਸਟ੍ਰੈਟਸ ਅਤੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਗੈਲੇਨਸ ਦਾ ਸਹਿਯੋਗ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ।

ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ, ਯੂਨਾਨੀ ਸਿੱਖਣ ਦਾ ਪਤਨ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ। ਰੋਮੀਆਂ ਨੇ ਯੂਨਾਨੀ ਸਿੱਖਿਆ ਅਪਣਾ ਲਈ, ਪਰ ਉਹ ਇਸ ਨੂੰ ਵਿਕਸਿਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕੇ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ, ਇਸਲਾਮ ਧਰਮ ਉਭਰਿਆ। ਮੁਸਲਿਮ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ ਯੂਨਾਨੀ ਵਿਸ਼ਵਕੋਸ਼ ਨੂੰ ਅਰਬੀ ਢਾਂਚੇ ਵਿਚ ਢਾਲਿਆ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਦੂਜੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨ ਨਾਲ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਕਾਰਨ ਅਰਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਕਈ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦਾ ਗਿਆਨ ਭੰਡਾਰ ਇਕੱਠਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।

ਹੁਣ ਅਰਬੀ ਵਿਦਵਾਨ, ਨਕਲ ਅਤੇ ਅਨੁਵਾਦ ਦੇ ਕੰਮ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਪਾ ਕੇ, ਗਿਆਨ-ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਪੂਰਾ ਅਧਿਕਾਰ ਬਣ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਗਿਆਨ ਦਾ ਭੰਡਾਰ ਜਮ੍ਹਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਫਿਰ ਅਧਿਕਾਰੀ ਬਣ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਕੋਲ ਇੱਕ ਗਿਆਨ ਅਧਾਰ ਇਕੱਠਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਫਿਰ ਅਧਿਕਾਰਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੁਰਾਤਨ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਅਤੇ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ, ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰਾ, ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਅਤੇ ਜਾਂਚ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਹਰ ਹਿੱਸੇ ਵਿਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕੀਤਾ। ਦੂਜੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ, ਯੂਨਾਨੀ ਵੈਦ ਨੇ ਅਰਬੀ ਵੈਦ ਦਾ ਪਹਿਰਾਵਾ ਪਹਿਨਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਅਰਬੀ ਵਿਕਾਸ ਮੂਲ ਵਿਸ਼ਵਕੋਸ਼ ਨਾਲ ਇੰਨਾ ਰਲ ਗਿਆ ਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ਵੱਖ ਕਰਨਾ ਔਖਾ ਅਤੇ ਔਖਾ ਹੋ ਗਿਆ।

ਅਰਬ ਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਕਾਲ ਦੌਰਾਨ ਜੋ ਡਾਕਟਰੀ ਲਿਖਤਾਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਈਆਂ ਸਨ, ਉਹ ਇੰਨੇ ਉੱਚੇ ਮਿਆਰ ਦੇ ਸਿੱਧ ਹੋਏ ਕਿ ਸਾਰੇ ਪੱਛਮੀ ਅਤੇ ਪੂਰਬੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੇ ਅਜਿਹੇ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਨੂੰ ਪਾਠ ਪੁਸਤਕਾਂ ਵਜੋਂ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ।

ਮਿਸਰ ਅਤੇ ਫੀਨੀਸ਼ੀਆ ਦੁਆਰਾ ਗ੍ਰੀਸ ਵਿੱਚ ਡਾਕਟਰੀ ਗਿਆਨ ਫੈਲਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਆਯੁਰਵੇਦ ਦਾ ਬਹੁਤਾ ਗਿਆਨ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਮਿਸਰ ਤੱਕ ਬੋਧੀ ਭਿਕਸ਼ੂਆਂ ਦੁਆਰਾ, ਜਾਂ ਸੀਰੀਆ ਅਤੇ ਬੈਬੀਲੋਨੀਆ ਦੁਆਰਾ, ਮਿਸਰ ਤੋਂ ਗ੍ਰੀਸ, ਜਾਂ ਈਰਾਨ ਦੁਆਰਾ ਗ੍ਰੀਸ ਤੱਕ ਗਿਆ, ਅਤੇ ਉੱਥੋਂ ਅਰਬ ਅਤੇ ਹੋਰ ਪੱਛਮੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਫੈਲਿਆ। ਆਧੁਨਿਕ ਪੱਛਮੀ ਚਿਕਿਤਸਾ ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਆਧਾਰ ਭਾਰਤੀ ਆਯੁਰਵੇਦ ਹੈ ਅਤੇ ਐਲੋਪੈਥੀ ਦਾ ਮੂਲ ਮੰਤਰ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਹੀ ਗਿਆ ਸੀ। ਵਾਸਤਵ ਵਿੱਚ, ਆਧੁਨਿਕ ਐਲੋਪੈਥੀ ਵਿੱਚ ਯੂਨਾਨੀ ਅਤੇ ਆਯੁਰਵੈਦਿਕ ਦਵਾਈਆਂ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਨੂੰ ਮਿਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਦੀ ਚਿਕਿਤਸਾ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਵਧੇਰੇ ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਅਤੇ ਉੱਨਤ ਸੀ। ਚੀਨੀ ਦਵਾਈ 'ਤੇ ਵੀ ਇਸਦਾ ਸਪੱਸ਼ਟ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਯੂਨਾਨੀ ਚਿਕਿਤਸਾ ਦੇ ਮੂਲ ਸਿਧਾਂਤ, ਅਰਕਨ ਅਰਬਾ ਅਤੇ ਅਰਬਲਤਾ ਅਰਬਾ ਆਦਿ, ਆਰਿਆ ਵੈਦਯਕ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਪਹਿਲਾਂ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਚਤੁਰਮਹਾਭੂਤ, ਜਾਂ ਪੰਚਮਹਾਭੂਤ ਅਤੇ ਚਤੁਰਦੋਸ਼, ਜਾਂ ਤ੍ਰਿਦੋਸ਼ ਆਦਿ ਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਉਪਰੋਕਤ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਹੀ ਬੁਕਰਾਤ, ਡਾਇਸਕੋਰਾਈਡਸ ਅਤੇ ਜਾਲੀਨਸ ਆਦਿ ਦੇ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਭਾਰਤੀ ਪਦਾਰਥਾਂ ਅਤੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਮੁਵਸ਼ਸ਼ੀਰ ਇਵਾਨਫਾਤੀਕੀ ਮੁਖਤਾਰੁਲ ਹੁਕਮ ਵਿਚ ਲਿਖਦਾ ਹੈ: ਜਦੋਂ ਸਿਕੰਦਰ ਨੇ ਦਾਰਾ ਨੂੰ ਜਿੱਤ ਲਿਆ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਈਰਾਨੀਆਂ ਦੇ ਸਾਰੇ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਸਿਰਫ ਜੋਤਿਸ਼, ਦਰਸ਼ਨ ਅਤੇ ਦਵਾਈ ਦੇ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ, ਜੋ ਉਸਦੇ ਹੁਕਮਾਂ ਦੁਆਰਾ ਯੂਨਾਨੀ ਵਿਚ ਅਨੁਵਾਦ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ, ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਯੂਨਾਨੀਆਂ ਕੋਲ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਡਾਕਟਰੀ ਗਿਆਨ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੇ ਹਨ।

ਸਿਕੰਦਰ ਦੇ ਹਮਲੇ ਨੇ ਯੂਨਾਨੀਆਂ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਰਿਸ਼ਤਾ ਕਾਇਮ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਸਾਂਝ ਦਾ ਅਟੱਲ ਨਤੀਜਾ ਇਹ ਨਿਕਲਿਆ ਕਿ ਯੂਨਾਨੀਆਂ ਨੇ ਭਾਰਤੀਆਂ ਤੋਂ ਕਾਨੂੰਨ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨ ਸਿੱਖੇ। ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਵੀ ਇਹ ਸਬੰਧ ਈਰਾਨ, ਸੀਰੀਆ ਅਤੇ ਇਸਕੰਦਰੀਆ ਨਾਲ ਰਹੇ। ਡਾ: ਹੌਰਨਲ ਅਤੇ ਡਾ: ਨਿਊਬਰਗ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਈਸਾ ਤੋਂ 4 ਸਦੀਆਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕੈਟੀਸੀਅਸ ਅਤੇ ਮੇਗਾਸਥੀਨੀਜ਼ ਨਾਮ ਦੇ ਦੋ ਯੂਨਾਨੀ ਡਾਕਟਰ ਗਿਆਨ ਦੀ ਖੋਜ ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਆਏ ਸਨ। ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਬਾਅਦ ਦੇ ਯੂਨਾਨੀ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਾਨਪੁਰਾਣ ਦੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਵਿਧੀਆਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਯੂਰਪ, ਏਸ਼ੀਆ ਅਤੇ ਅਫ਼ਰੀਕਾ ਦੀਆਂ ਕਈ ਜਾਤੀਆਂ ਨੇ ਇਹ ਗਿਆਨ ਯੂਨਾਨੀਆਂ ਤੋਂ ਯੂਨਾਨੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਰਾਹੀਂ ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਇਹ ਹਰ ਥਾਂ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੋ ਗਿਆ।

ਯੂਨਾਨੀ-ਰੂਸੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਪਤਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਗਿਆਨ-ਵਿਦਿਆ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਦਵਾਈ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਵੀ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਆ ਗਈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸਨੂੰ ਬਲਖ, ਬੋਖਾਰਾ, ਤੁਰਕਿਸਤਾਨ, ਚੀਨ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਅੰਦਾਲੁਸ (ਸਪੇਨ) ਤੱਕ ਫੈਲਾਇਆ। ਇਸਲਾਮ ਦੇ ਮੁੱਢਲੇ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਭਾਵੇਂ ਇਸ ਦੇ ਸਰਪ੍ਰਸਤ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਮਾਨ ਸਨ, ਫਿਰ ਵੀ ਇਹ ਦੂਜੀਆਂ ਜਾਤਾਂ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਰਿਹਾ। ਈਸਾਈ, ਯਹੂਦੀ, ਤਾਰਾ ਪੂਜਕ, ਈਰਾਨੀ, ਕੁਲਦਾਨੀਆਂ (ਕੇਲਟਸ), ਮਿਸਰੀ ਅਤੇ ਸੂਰਯਾਨੀ ਆਦਿ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਭਾਸ਼ਾਈ ਜਾਤੀਆਂ ਨੂੰ ਲਗਭਗ ਡੇਢ ਸੌ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦਾ ਅਰਬੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੇ ਇਹ ਗਿਆਨ ਸਿੱਖਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਰਾਜੀ ਅਤੇ ਸ਼ੇਖ ਵਰਗੇ ਕਈ ਵਿਸ਼ਵ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹਕੀਮ ਸਾਹਮਣੇ ਆਏ।

ਬੁਨਿਆਦ

ਯੂਨਾਨੀ ਦਵਾਈ ਦੇ ਮੂਲ ਸਿਧਾਂਤ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹਨ:

ਇਲਮਾਤਿਬ (ਮੈਡੀਕਲ) ਵਿਗਿਆਨ ਹੈ ਜੋ ਮਨੁੱਖੀ ਸਰੀਰ ਦੀਆਂ ਸਿਹਤਮੰਦ ਅਤੇ ਗੈਰ-ਸਿਹਤਮੰਦ ਸਥਿਤੀਆਂ ਬਾਰੇ ਗਿਆਨ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਵਿਗਿਆਨ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਿਹਤ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਰੋਗੀ ਸਥਿਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਬਿਮਾਰੀ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਰੋਕਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਸਿਹਤ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਕੁਦਰਤੀ ਅਤੇ ਗੈਰ-ਕੁਦਰਤੀ ਸਥਿਤੀ 'ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖੀ ਸਰੀਰ ਬਣਿਆ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਯੂਨਾਨੀ ਡਾਕਟਰ ਉਮੂਰ ਮੁਕਾਵਵੇਮਾ ਜਾਂ ਅਜ਼ਈ ਮੁਕਾਵਵੇਮਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਮਨੁੱਖੀ ਹੋਂਦ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੱਤਾਂ 'ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਜਿੰਨਾ ਚਿਰ ਇਹ ਤੱਤ ਆਪਣੀ ਕੁਦਰਤੀ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਮਨੁੱਖੀ ਸਰੀਰ ਨਿਯਮਿਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਸਿਹਤ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮਨੁੱਖੀ ਸੁਭਾਅ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੂਲ ਤੱਤਾਂ 'ਤੇ ਹੀ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਜੇਕਰ ਇਨ੍ਹਾਂ 'ਚੋਂ ਇਕ ਵੀ ਤੱਤ ਰਹਿ ਗਿਆ ਤਾਂ ਮਨੁੱਖੀ ਸਰੀਰ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਅਸੰਭਵ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ।

ਉਮੂਰ ਤਬੀਆ ਨੂੰ ਆਯੁਰਵੇਦ ਵਿੱਚ ਦੋਸ਼-ਧਤੁਮਲ-ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਐਲੋਪੈਥੀ ਵਿੱਚ ਸਰੀਰ ਵਿਗਿਆਨ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਮੂਰ ਤਬੀਯਾਹ ਵਿੱਚ ਸੱਤ ਤੱਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ:

1. ਅਰਕਨ (ਚਤੁਰਮਹਾਭੂਤ);

2. ਸੁਭਾਅ, ਜਾਂ ਗੁਣਵੱਤਾ ਦਾ ਸੁਭਾਅ;

3. ਅਖਲਾਤ, ਜਾਂ ਚਤੁਰਦੋਸ਼ (ਮਨੁੱਖੀ ਸਰੀਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਤਰਲ ਹਿੱਸੇ);

4. ਅਜਾ, ਜਾਂ ਧਾਤ ਅਤੇ ਅੰਗ ਤੱਤ ਅਤੇ ਸਰੋਤ;

5. ਅਰਵਹਾ, ਜਾਂ ਓਜਸ ਅਤੇ ਵਾਯੂ;

6. Quwa, ਜ ਫੋਰਸ ਅਤੇ

7. ਅਫਲ (ਸਰੀਰ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਜਾਂ ਕਿਰਿਆ)।

ਇਹ ਸਰੀਰ ਦੇ ਠੰਢੇ ਹਿੱਸੇ ਜਾਂ ਪਦਾਰਥ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਮਨੁੱਖ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਲਮ ਮਨਫੇਡਲ ਆਜਾ (ਐਕਸ਼ਨ ਬਾਡੀ ਟੈਕਸਟ) ਵਿੱਚ, ਇਹਨਾਂ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ।

ਯੂਨਾਨੀਆਂ ਨੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੇ ਸਾਰੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਦੋ ਮੁੱਖ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਹੈ, ਪਦਾਰਥ ਅਤੇ ਗੈਰ-ਪਦਾਰਥ, ਗੈਰ-ਪਦਾਰਥਕ ਅੰਸ਼ ਕੋਈ ਪਦਾਰਥ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਭੌਤਿਕ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਸ਼ਰਨ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਗੁਣ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਪਾਸੇ ਛੱਡ ਕੇ, ਕੇਵਲ ਚਾਰ ਪਦਾਰਥਕ ਅੰਸ਼ ਬਚੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਆਰਕਨ ਵੀ ਤਰਲ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਮੂਲ ਤੱਤ ਹਨ। ਇਸ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਕੇਵਲ ਤਿੰਨ ਪਦਾਰਥਕ ਅੰਸ਼, ਅਖਾਲਤ, ਅਜ਼ਾ ਅਤੇ ਅਰਵਾਹ ਰਹਿ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

ਯੂਨਾਨੀਆਂ ਨੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਸੰਵਿਧਾਨਕ ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਰੂਪ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੋਂ ਤਿੰਨ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਹੈ:

1. ਹਵਾ ਦੇ ਸਾਰੇ ਹਿੱਸੇ ਅਰਵਾਹ;

2. ਤਰਲ ਰੂਪ ਸਾਰੇ ਭਾਗ, ਬਰਕਰਾਰ ਅਤੇ

3. ਠੋਸ ਰੂਪ ਸਾਰੇ ਹਿੱਸੇ, ਅਜ਼ਾ।

ਸ਼ੇਖੁਰਾਈਸ ਨੇ ਯੂਨਾਨੀ ਦਵਾਈ ਦੇ ਸਾਰੇ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅੰਗਾਂ ਦਾ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਵਰਣਨ ਆਪਣੀ ਮਸ਼ਹੂਰ ਕਿਤਾਬ ਅਲ ਕਾਨੂਨ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਅਧਿਆਵਾਂ ਵਿੱਚ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਵਿੱਚ ਇਹ ਵੀ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਡਾਕਟਰ ਲਈ ਕਿਹੜੇ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਬਾਰੇ ਜਾਣਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਹੜੇ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸਿੱਧਾ, ਤਜ਼ਰਬਾ ਅਤੇ ਟੈਸਟਿੰਗ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਸ਼ੇਖ ਕੁਲੀਅਤ ਕਾਨੂੰਨ ਦੀ ਦੂਜੀ ਫਸਲ, ਮੌਜਾਤ ਤਿਬ (ਦਵਾਈ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ) ਵਿੱਚ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ:

'ਕਿਉਂਕਿ ਯੂਨਾਨੀ ਦਵਾਈ ਸਿਹਤ ਅਤੇ ਮਾੜੀ ਸਿਹਤ (ਸਿਹਤ ਅਤੇ ਲਾਟ ਦੀ ਸਿਹਤ) ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੋਂ ਮਨੁੱਖੀ ਸਰੀਰ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਹਰੇਕ ਚੀਜ਼ ਦਾ ਗਿਆਨ ਉਸੇ ਸਮੇਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਬਸ਼ਰਤੇ ਕਿ ਉਸ ਚੀਜ਼ ਦਾ ਕਾਰਨ ਉੱਥੇ ਹੋਵੇ, ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਯੂਨਾਨੀ ਦਵਾਈ ਵਿੱਚ ਸਿਹਤ ਅਤੇ ਅਰੋਗਤਾ (ਬਿਮਾਰੀ) ਦੇ ਕਾਰਨਾਂ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗਾਇਆ ਜਾਵੇ। ਕਿਉਂਕਿ ਸਿਹਤ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਨਿਦਾਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਕਈ ਵਾਰ ਪ੍ਰਤੱਖ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕਈ ਵਾਰ ਅਪ੍ਰਤੱਖ ਅਤੇ ਅਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗਿਆਨ ਇੰਦਰੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਨਹੀਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਗਿਆਨ ਲਈ ਲੱਛਣਾਂ ਦੀ ਗੜਬੜ ਅਤੇ ਮਾਰਗਦਰਸ਼ਨ ਦੀ ਉਮੀਦ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਯੂਨਾਨੀ ਚਿਕਿਤਸਾ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਕਾਰ ਅਤੇ ਲੱਛਣਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਜੋ ਸਿਹਤ ਅਤੇ ਬਿਮਾਰੀ (ਬਿਮਾਰੀ) ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਅਸੀਂ ਸਿਹਤ ਅਤੇ ਬਿਮਾਰੀ, ਯਾਨੀ ਬਿਮਾਰੀ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਹੁੰਦੇ ਹਾਂ। ਉਲੂਮ ਹਕੀਕਾ (ਸੈਕੂਲਰ ਅਤੇ ਜਾਤੀ) ਵਿਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਦਾ ਗਿਆਨ ਉਸ ਦੇ ਨਿਦਾਨ ਕਾਰਨਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਇਸ ਦੇ ਨਿਦਾਨ ਦਾ ਕੋਈ ਕਾਰਨ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਸ ਦੇ ਨਿੱਜੀ ਲੱਛਣਾਂ ਦੇ ਗਿਆਨ ਦੁਆਰਾ ਕੁਝ ਹੱਦ ਤੱਕ ਇਸ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਯੂਨਾਨੀ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਅਸਬਾਗ (ਹੈਤੁਕੀ) ਦੇ ਚਾਰ ਭੇਦ ਵਰਨਣ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ। ਇਹ ਹਨ: ਅਸਬਾਬ ਮਾਦੀਆ, ਅਸਬਾਬ ਫੈਲੀਆ, ਅਸਬਾਬ ਸੂਰੀਆ ਅਤੇ ਅਸਬਾਬ ਤਮੀਆ, ਜਾਂ ਗੀਆ। ਸਿਹਤ ਅਤੇ ਰੋਗਾਂ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਬਾਸਬਾਬ ਮਾਦੀਆ (ਏਅਰ ਕੰਡੀਸ਼ਨਿੰਗ) ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਦੀਆਂ ਦੋ ਉਪ-ਕਿਸਮਾਂ ਵੀ ਹਨ: 1. ਸਨੀਕ੍ਰਿਸ਼ਟ (ਮੌਜਾ ਕਰੀਬ) ਅਤੇ ਵਿਪ੍ਰਕ੍ਰਿਸ਼ਟ (ਮੌਜਾ ਬਡਾਈ)। ਸਨੀਕ੍ਰਿਸ਼ਟ ਨਿਦਾਨ ਅੰਗ ਹਨ ਪ੍ਰਤਯਾਂਗ, ਓਜਸ ਅਤੇ ਵਾਯੂ ਅਤੇ ਵਿਪ੍ਰਕ੍ਰਿਸ਼ਟ ਨਿਦਾਨ ਚਤੁਰਦੋਸ਼ (ਅਖਲਾਤ) ਅਤੇ ਚਤੁਰਮਹਾਭੂਤ (ਅਰਕਨ) ਹਨ। ਫਰਨੀਚਰ ਫਿਲੀਆ ਉਹ ਕਾਰਕ ਹਨ ਜੋ ਮਨੁੱਖੀ ਸਰੀਰ ਦੇ ਅੰਦਰ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣਦੇ ਹਨ, ਜਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਉਪੋਲਸਟਰੀ ਸੂਰੀਆ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਕਿਸਮਾਂ ਹਨ: 1. ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ (ਸੁਭਾਅ), ੨. ਬਲ (ਕੁਵਾ) ਅਤੇ ੩. ਸੰਗਠਨ (ਤਰਾਕੀਬ)। ਬਾਹਰੀ ਸਿਹਤ ਕੁਦਰਤ, ਬਲ ਅਤੇ ਸੰਗਠਨ ਨੂੰ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖ ਕੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਦਾ ਵਿਗਾੜ ਰੋਗ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣਦਾ ਹੈ। ਅਪਹੋਲਸਟ੍ਰੀ ਤਮਾਮੀਆ ਸਰੀਰ ਦੇ ਕਾਰਜ (ਅਫਕਲ) ਹੈ।

ਸੂਤਰ ਯੂਨਾਨੀ ਚਿਕਿਤਸਾ ਵਿੱਚ ਨਿਮਨਲਿਖਤ ਵਿਸ਼ੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ: ਮਹਾਭੂਤ (ਅਰਕਨ), ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ (ਮਿਜਾਜਤ), ਦੋਸ਼ (ਅਖਲਾਤ), ਅਭਿਸ਼੍ਰਾਵਯਵ (ਆਜੇ ਬਸਿਤਾ, ਮੁਫਰਦਾ), ਸੰਮਿਸ਼੍ਰਾਵਯਵ (ਆਜੇ ਮੁਰੱਕਬਾ), ਪ੍ਰਾਣ ਅਤੇ ਓਜਸ (ਅਰਵਾਹ), ਬਲ (ਕੁਵੈ) ਤਬੀਯਾ, ਹਵਾਨੀਆ ਅਤੇ ਨਫਸਾਵੀਆ, ਸਰੀਰ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਜਾਂ ਕਿਰਿਆ (ਅਫਲ), ਸਿਹਤਮੰਦ ਅਤੇ ਅਸਿਹਤਮੰਦ ਅਤੇ ਵਿਚਕਾਰਲੀ ਸਥਿਤੀਆਂ (ਸਥਿਤੀ ਸਾਲਸਾ), ਅਸਿਹਤਮੰਦ ਜਾਂ ਸਰੀਰਕ ਸਥਿਤੀ ਅਤੇ ਨਿਮਨਲਿਖਤ ਨਿਦਾਨ ਕਾਰਨ ਭੋਜਨ, ਪੀਣ, ਹਵਾ, ਪਾਣੀ, ਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਸਥਾਨ, ਸਰੋਤ, ਨਿਰਮਾਣ, ਕਿੱਤਾ, ਸੁਭਾਅ, ਸਰੀਰ ਅਤੇ ਮਾਨਸਿਕ ਕੰਮ, ਵਿਕਾਰ, ਵਿਭਿੰਨ ਹਵਾ, ਲਿੰਗ ਭਿੰਨਤਾ, ਸਰੀਰ 'ਤੇ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਹੋਰ ਬ੍ਰਹਮ ਵਿਸ਼ਿਆਂ (ਮਾੜੀ ਉਮਰ), ਸਿਹਤ ਸੁਰੱਖਿਆ, ਹਰੇਕ ਰੋਗ ਦੀ ਰੋਕਥਾਮ ਲਈ ਖਾਣ-ਪੀਣ ਦੀ ਵਿਧੀ, ਕਿਰਿਆ ਅਤੇ ਕਿਰਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ। ਅਨੁਮਾਨ, ਦਵਾਈ, ਹੱਥੀਂ ਕੰਮ ਅਤੇ ਸਰਜਰੀ ਤੋਂ ਲਾਭ ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਅਜਿਹੇ ਹਨ ਜੋ ਡਾਕਟਰ ਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਤਰਕ ਦੇ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕੁਝ ਅਜਿਹੇ ਹਨ ਜੋ ਤਰਕ ਅਤੇ ਰਣਨੀਤੀ ਦੁਆਰਾ ਸਾਬਤ ਕਰਨੇ ਪੈਂਦੇ ਹਨ।

ਚਿਕਿਤਸਾ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਨੂੰ ਹੋਰ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਤੋਂ ਅਪਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਡਾਕਟਰ ਲਈ ਅਜਿਹੇ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਦੇ ਰੂਪ ਨੂੰ ਤਰਕ ਅਤੇ ਤਰਕ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨਾ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੈ। ਅੰਗ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਕਾਰਜ (ਅਫਲ) ਨੂੰ ਗਿਆਨ ਇੰਦਰੀਆਂ ਅਤੇ ਵਿਭਾਜਨ ਅਤੇ ਸਰਜਰੀ (ਤਸ਼ਰੀਹ) ਦੁਆਰਾ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸ਼ੇਖ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਦਵਾਈਆਂ ਵਿੱਚ ਤਰਕ ਅਤੇ ਵਿਧੀ ਦੁਆਰਾ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਨੂੰ ਜਾਣਨ ਅਤੇ ਸਾਬਤ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ, ਉਹ ਹਨ ਬਿਮਾਰੀਆਂ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ (ਅਸਬਬ ਜੂਜ਼ ਇਯਾ) ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲੱਛਣ, ਅਤੇ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਦਾ ਇਲਾਜ ਅਤੇ ਸਿਹਤ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ? ਇਹ ਵਿਸ਼ੇ ਅਜਿਹੇ ਹਨ ਕਿ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੋਂਦ ਸਪੱਸ਼ਟ ਅਤੇ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਮੇਂ ਅਤੇ ਸਬੂਤਾਂ ਨਾਲ, ਤਰਕ ਅਤੇ ਵਿਧੀ ਨਾਲ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਸਾਬਤ ਕਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ।

ਸ਼ੇਖ ਦੇ ਵਰਣਨ ਤੋਂ ਜਿੱਥੇ ਸਾਨੂੰ ਯੂਨਾਨੀ ਚਿਕਿਤਸਾ ਦੇ ਸਾਰੇ ਸੰਕਲਪਾਂ ਅਤੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਬਾਰੇ ਸੰਖੇਪ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਸਾਨੂੰ ਇਸ ਤੱਥ ਬਾਰੇ ਵੀ ਪਤਾ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਪੁਰਾਤਨ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਧੇ ਗਿਆਨ ਲਈ ਉਸ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਅਤੇ ਸਰਲ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਉਪਲਬਧ ਯੰਤਰਾਂ ਦਾ ਗਿਆਨ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਨਅਤਕਾਰਾਂ (ਜਾਫਕਾਂ) ਨੇ ਕੰਮ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਤਾਕਤ ਅਤੇ ਸਮਰੱਥਾ ਅਨੁਸਾਰ ਲੈ ਕੇ ਜਾਣ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਮੁੱਦਾ ਨਹੀਂ ਉਠਾਇਆ।

ਕਪਿਤਾਯ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਅਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮਿਆਂ 'ਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਿੱਟਿਆਂ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚਣ ਵਾਲੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਖੋਜਕਰਤਾਵਾਂ ਦਾ ਬਦਲਣਾ ਇੱਕ ਅਟੱਲ ਨਿਯਮ ਹੈ। ਪੱਛਮੀ ਵਿਗਿਆਨਕ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਦੇ ਸਬੰਧ ਵਿੱਚ ਵੀ ਅਜਿਹਾ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹੁੰਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਨੂੰ ਕਦੇ ਅਟੱਲ ਸੱਚ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਉਹ ਕਈ ਵਾਰ ਨਵੇਂ ਸਾਧਨਾਂ, ਯੰਤਰਾਂ ਅਤੇ ਖੋਜਾਂ ਦੁਆਰਾ ਝੂਠਾ ਸਾਬਤ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਪ੍ਰਤੱਖ ਗਿਆਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਭੂ-ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਤੋਂ ਗਲਤੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਪੁਰਾਤਨ ਵਿਦਵਾਨ ਵੀ ਇਸ ਨਿਯਮ ਤੋਂ ਬਚ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ। ਆਪਣੀ ਯੋਗਤਾ ਅਨੁਸਾਰ ਉਸ ਨੇ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਨਿਯਮਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਦੇਖਿਆ। ਕੁਝ ਸਿੱਟੇ ਸਿੱਧੇ ਪ੍ਰਯੋਗ ਜਾਂ ਤਜਰਬੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ, ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਨੂੰ ਬਾਅਦ ਦੇ ਪ੍ਰਯੋਗਾਂ ਅਤੇ ਤਜ਼ਰਬਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਝੂਠਾ ਸਾਬਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਦੋਸ਼ੀ ਨਹੀਂ ਠਹਿਰਾ ਸਕਦੇ। ਸ਼ੇਖੁਰਾਈਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਬਿਮਾਰੀ ਦੇ ਉਲਟ (ਬਿਜਿਦ) ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ. ਇਸ ਦਾ ਇਲਾਜ ਵਿਜਿਦ ਕੀਤ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹੀ ਬੁਨਿਆਦੀ ਸਿਧਾਂਤ ਹੋਰ ਮੈਡੀਕਲ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ 'ਤੇ ਵੀ ਲਾਗੂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।