ਫ਼ਸਾਨਾ-ਏ-ਆਜ਼ਾਦ

ਫ਼ਸਾਨਾ-ਏ-ਆਜ਼ਾਦ ( Urdu: فسانۂ آزاد  ; ਅਨੁ. The Adventures of Azad, ਜਿਸਨੂੰ ਫ਼ਸਾਨਾ-ਏ-ਆਜ਼ਾਦ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ) ਰਤਨ ਨਾਥ ਧਰ ਸਰਸ਼ਰ ਦਾ ਇੱਕ ਉਰਦੂ ਨਾਵਲ ਹੈ। ਇਹ ਨਵਲ ਕਿਸ਼ੋਰ ਪ੍ਰੈਸ ਨੇ ਚਾਰ ਵੱਡੀਆਂ ਜਿਲਦਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਉਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ 1878 ਅਤੇ 1883 ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਅਵਧ ਅਖਬਾਰ ਵਿੱਚ ਲੜੀਬੱਧ ਛਪਿਆ ਸੀ। ਕਹਾਣੀ ਇੱਕ ਘੁਮੰਤਰੂ ਪਾਤਰ ਆਜ਼ਾਦ ਅਤੇ ਖੋਜੀ ਨਾਮਕ ਉਸਦੇ ਇੱਕ ਸਾਥੀ ਦੀ ਹੈ ਅਤੇ 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ ਲਖਨਊ ਦੀਆਂ ਗਲੀਆਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਕਾਂਸਟੈਂਟੀਨੋਪਲ ਅਤੇ ਰੂਸ ਵਿੱਚ ਰੂਸ-ਤੁਰਕੀ ਯੁੱਧ (1877-1878) ਦੇ ਯੁੱਧ ਦੇ ਮੈਦਾਨਾਂ ਤੱਕ ਫੈਲੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਇਹ ਨਾਵਲ ਹੈ ਜਾਂ ਨਹੇਂ ਇਸ ਬਾਰੇ ਬਹਿਸ ਹੈ, ਪਰ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਵਿਦਵਾਨ ਇਸਨੂੰ ਉਰਦੂ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਨਾਵਲਾਂ (ਜਾਂ ਇੱਕ ਪ੍ਰੋਟੋ-ਨਾਵਲ) ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਮੰਨਦੇ ਹਨ।

ਸਰਸ਼ਰ ਨੇ "ਜ਼ਰਫਤ" ("ਵਿੱਟ ਅਤੇ ਹਾਸੇ") ਦੇ ਸਿਰਲੇਖ ਹੇਠ ਅਵਧ ਅਖਬਾਰ ਵਿੱਚ ਛਪੇ ਆਪਣੇ ਲੇਖਾਂ ਦੀ ਸਫਲਤਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਫ਼ਸਾਨਾ-ਏ-ਆਜ਼ਾਦ ਲਿਖਣ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਹਮੇਸ਼ਾ ਤੋਂ ਫ਼ਸਾਨਾ-ਏ-ਆਜ਼ਾਦ ਪਹਿਲੇ ਉਰਦੂ ਨਾਵਲ ਵਜੋਂ ਸਾਹਿਤਕ ਆਲੋਚਕਾਂ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਦਾ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤਕ ਰੂਪ ਦੇ ਬਾਅਦ ਦੇ ਵਿਕਾਸ 'ਤੇ ਇਸ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਹ ਲਖਨਊ, ਇਸਦੇ ਲੋਕਾਂ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਰੰਗੀਨ ਵਰਣਨ ਲਈ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੈ।

ਪਿਛੋਕੜ

ਰਤਨ ਨਾਥ ਧਰ ਸਰਸ਼ਰ (1846 ਜਾਂ 1847  – 1903)

ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਖੇੜੀ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦਾ ਇੱਕ ਅਧਿਆਪਕ, ਸਰਸ਼ਰ, ਲਖਨਊ ਵਿੱਚ ਨਵਲ ਕਿਸ਼ੋਰ ਪ੍ਰੈਸ ( ਮੁਨਸ਼ੀ ਨਵਲ ਕਿਸ਼ੋਰ ਦੁਆਰਾ ਸਥਾਪਿਤ) ਦੇ ਅਵਧ ਅਖਬਾਰ ਦਾ ਸੰਪਾਦਕ ਵਜੋਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਇਆ। ਉਸਨੇ ਲਖਨਊ ਦੇ ਜਗੀਰੂ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਬਾਰੇ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਲਈ ਇੱਕ ਕਾਲਮ ਲਿਖਿਆ, ਜਿਸ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਫਸਾਨਾ-ਏ-ਆਜ਼ਾਦ ਲਿਖਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ।

8 ਅਗਸਤ 1878 ਨੂੰ, ਸਰਸ਼ਾਰ ਨੂੰ ਅਵਧ ਅਖਬਾਰ ਦਾ ਸੰਪਾਦਕ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। "ਜ਼ਰਾਫ਼ਤ" ਨਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਲੜੀ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਪਹਿਲੀ ਕਿਸਤ 13 ਅਗਸਤ 1878 ਦੇ ਅੰਕ ਵਿੱਚ ਛਪੀ ਸੀ, ਅਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹ ਕਾਲਮ ਬਾਕਾਇਦਾ ਛਪਦਾ ਸੀ। ਇਹ ਕਾਲਮ, ਜੋ ਆਖਰਕਾਰ ਕਿਤਾਬ ਦੇ ਪਹਿਲੇ 500 ਪੰਨੇ ਬਣੇ, ਸ਼ਹਿਰੀ ਜੀਵਨ 'ਤੇ ਵਿਅੰਗ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਆਜ਼ਾਦ ਜਾਂ ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ਼ ਦੇ ਪਾਤਰ ਵਰਗੀ ਘੁਮੱਕੜ ਸ਼ਖਸੀਅਤ 'ਤੇ ਕੇਂਦਰਿਤ ਹੁੰਦੇ। ਇਹ ਚਾਰਲਸ ਡਿਕਨਜ਼ ਦੇ ਦ ਪਿਕਵਿਕ ਪੇਪਰਜ਼ ਅਤੇ ਮਿਗੁਏਲ ਡੀ ਸਰਵੈਂਟਸ ਦੇ ਡੌਨ ਕੁਇਕਸੋਟ ਦੇ ਸਰਸ਼ਾਰ ਉੱਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸਦਕਾ ਸੀ। ਜ਼ਰਾਫ਼ਤ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਨੇ ਸਰਸ਼ਰ ਨੂੰ ਕਹਾਣੀਆਂ ਨੂੰ ਜਾਰੀ ਰੱਖਣ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਫ਼ਸਾਨਾ-ਏ-ਆਜ਼ਾਦ ਨਾਮਕ ਬਿਰਤਾਂਤ ਵਿੱਚ ਵਿਕਸਤ ਕਰਨ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ।

23 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਇੱਕ ਲੇਖ ਵਿੱਚ, ਸਰਸ਼ਰ ਨੇ ਲੜੀ ਲਿਖਣ ਦੇ ਆਪਣੇ ਕਾਰਨ ਦੱਸੇ। ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇਰਾਦਾ ਅਵਧ ਅਖਬਾਰ ' ਦੇ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਹਾਸੇ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨਾ ਸੀ, ਜਿਸਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਸਹੀ ਗੱਲਬਾਤ ਸ਼ੈਲੀ ਅਤੇ ਮੁਹਾਵਰਿਆਂ ਵਾਲੀ ਰਵਾਨੀ ਸਦਕਾ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮਾਜਿਕ ਮੌਕਿਆਂ ਲਈ ਅਨੁਕੂਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਸਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਈ ਕਿਸਮਾਂ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਸਰਸ਼ਰ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਅਜਿਹੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸੁਧਾਰੇਗੀ; ਹਾਸੇ-ਮਜ਼ਾਕ ਵਾਲੇ ਲੇਖਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ ਦਾ ਅਨੰਦ ਸੁਧਾਈ ਅਤੇ ਉੱਚ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰੇਗਾ।

ਪਾਤਰ

ਫਸਾਨਾ-ਏ-ਆਜ਼ਾਦ ' ਮੁੱਖ ਪਾਤਰ ਹਨ:

• ਆਜ਼ਾਦ – ਮੁੱਖ ਪਾਤਰ. ਉਹ ਲਖਨਊ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਘੁੰਮਦਾ ਹੈ, ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਵਾਲ਼ੇ ਹਰ ਵਰਗ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ, ਈਦ, ਸ਼ਬ ਬਾਰਾਤ, ਮਹਰਮ ਅਤੇ ਬਸੰਤ ਦੇ ਤਿਉਹਾਰਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
• ਹੁਸਨ ਆਰਾ – ਇੱਕ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਕੁੜੀ, ਇੱਕ ਕੁਲੀਨ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ, ਜਿਸਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦ ਪਿਆਰ ਕਰਦਾ ਹੈ
• ਸਿਹਪਹਰ ਆਰਾ – ਹੁਸਨ ਆਰਾ ਦੀ ਛੋਟੀ ਭੈਣ
• ਖੋਜੀ – ਇੱਕ ਬੌਣਾ ਜੋ ਆਜ਼ਾਦ ਦਾ ਸਾਥੀ ਹੈ