ਯੋਗਿਨੀ
ਯੋਗਿਨੀ (ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ: योगिनी, IAST: yoginī) ਤੰਤਰ ਅਤੇ ਯੋਗ ਅਭਿਆਸ ਦੀ ਇੱਕ ਮਹਿਲਾ ਗੁਰੂ ਹੈ, ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਭਾਰਤੀ ਉਪ-ਮਹਾਂਦੀਪ, ਦੱਖਣ-ਪੂਰਬੀ ਏਸ਼ੀਆ ਅਤੇ ਤਿੱਬਤ ਵਿੱਚ ਔਰਤ ਹਿੰਦੂ ਜਾਂ ਬੋਧੀ ਅਧਿਆਤਮਕ ਗੁਰੂ ਲਈ ਆਦਰ ਦਾ ਇੱਕ ਰਸਮੀ ਸ਼ਬਦ ਹੈ। ਪੁਰਸ਼ਾ ਲਈ ਇਸ ਦਾ ਸਮਾਨਅਰਥੀ ਸ਼ਬਦ ਯੋਗੀ ਹੈ।[1]
ਯੋਗਿਨੀ, ਕੁਝ ਸੰਦਰਭਾਂ ਵਿੱਚ, ਪਾਰਵਤੀ ਦੇ ਇੱਕ ਪਹਿਲੂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਅਵਤਾਰ ਧਾਰਣ ਕੀਤੀ ਗਈ ਪਵਿੱਤਰ ਨਾਰੀ ਸ਼ਕਤੀ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਦੇ ਯੋਗਿਨੀ ਮੰਦਰਾਂ ਵਿੱਚ ਚੌਹਠ ਯੋਗਿਨੀਆਂ ਪੂਜਨੀਕ ਹਨ।
ਇਤਿਹਾਸ
[ਸੋਧੋ]ਯੋਗਿਨੀ ਪ੍ਰਥਾ ਬਾਰੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਬੂਤ ਇਹ ਸੁਝਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਹ ੧੦ ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੱਕ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਬੋਧੀ ਤੰਤਰ ਦੋਵਾਂ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਯੋਗੀਆਂ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ; ਤੰਤਰ ਵਿਚ ਉਹ ਭਿਆਨਕ ਅਤੇ ਡਰਾਉਣੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਭਾਰਤ ਵਿਚ, ਬ੍ਰਹਮਚਾਰੀ ਮਾਦਾ ਸੰਨਿਆਸੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਯੋਗਿਨੀ ਕਹਿ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ।[2]
ਦੇਵੀ
[ਸੋਧੋ]ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਅਤੇ ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿੱਚ, ਇੱਕ ਯੋਗਿਨੀ ਦੇਵੀ ਜਾਂ ਦੇਵੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਇੱਕ ਪਹਿਲੂ ਨਾਲ ਜਾਂ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ ਤੇ ਜੁੜੀ ਹੋਈ ਹੈ।[3] 11 ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਮਿਥਾਂ ਦੇ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਵਿੱਚ, ਕਥਸਾਰਿਤਸਗਾਰਾ, ਇੱਕ ਯੋਗਿਨੀ ਜਾਦੂਈ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਵਾਲੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ, ਜਾਦੂਗਰਾਂ ਨੂੰ ਕਈ ਵਾਰ 8, 60, 64 ਜਾਂ 65 ਵਜੋਂ ਗਿਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।[4] ਹਥ ਯੋਗ ਪ੍ਰਦੀਪਿਕਾ ਵਿੱਚ ਯੋਗੀਆਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਹੈ।[5] ਦੇਵੀ ਨੂੰ ਕਦੇ-ਕਦਾਈਂ 64 ਯੋਗਿਨੀਆਂ ਦੇ ਚੱਕਰ, ਇੱਕ ਅਤਿ-ਨਿਰਧਾਰਤ ਯੋਗਿਨੀ ਚੱਕਰ ਨਾਲ ਦਰਸਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੇਵੀ ਦੇ ਪਹਿਲੂਆਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਰੱਖਦਾ ਹੈ।[6]
-
-
64 ਯੋਗਿਨੀ ਚੱਕਰ ਦੇ ਪਹੀਏ ਦੇ ਨਾਲ ਦੇਵੀ ਦੀ ਪੇਂਟਿੰਗ। ਰਾਜਸਥਾਨ, 19ਵੀਂ ਸਦੀ।
ਨਾਥ ਯੋਗੀ
[ਸੋਧੋ]ਯੋਗਿਨੀ ਸ਼ਬਦ ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਔਰਤ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜੋ ੧੧ ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਨੇੜੇ ਸਥਾਪਤ ਨਾਥ ਯੋਗ ਪਰੰਪਰਾ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹੈ। ਉਹ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸ਼ੈਵ ਪਰੰਪਰਾ ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਰੱਖਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਕੁਝ ਨਾਥ ਵੈਸ਼ਨਵ ਪਰੰਪਰਾ ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਰੱਖਦੇ ਹਨ। ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ, ਡੇਵਿਡ ਲੋਰੇਂਜ਼ੇਨ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਯੋਗ ਦਾ ਅਭਿਆਸ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੁੱਖ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਨਿਰਗੁਣ ਹੋਣ ਦੀ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਰੱਖਦਾ ਹੈ, ਯਾਨੀ ਕਿ, ਬਿਨਾਂ ਰੂਪ ਅਤੇ ਅਰਧ-ਮੁਦਰੀਕਰਨ ਦੇ, ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਅਦਵੈਤ ਵੇਦਾਂਤ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ, ਮੱਧਮਾਕਾ ਬੁੱਧ ਧਰਮ, ਅਤੇ ਤੰਤਰ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵਿਚ ਸਨ।
_LACMA_M.2011.156.4_(1_of_2).jpg)
ਤੰਤਰ
[ਸੋਧੋ]ਤੰਤਰ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਔਰਤਾਂ, ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਹਿੰਦੂ ਹੋਣ ਜਾਂ ਬੋਧੀ, ਨੂੰ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਯੋਗਿਨੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।[7][8] ਤਾਂਤਰਿਕ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਮਿਰਾਂਡਾ ਸ਼ਾਅ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਡੋਂਬੀਯੋਗਿਨੀ, ਸਹਜਯੋਗੀਸਿੰਤਾ, ਲਕਸ਼ਮੀਅੰਕਾਰਾ, ਮੇਖਲਾ, ਕਾਂਖਲਾ ਗੰਗਾਧਰਾ, ਸਿੱਧਰਾਜਨੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਗਿਆਨ ਦੇ ਮਾਰਗ 'ਤੇ ਯੋਗਿਨੀ ਅਤੇ ਉੱਨਤ ਖੋਜੀਆਂ ਦਾ ਆਦਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।[9]
- ↑ Monier-Williams, Monier. "योगिन् (yogin)". Sanskrit English Dictionary with Etymology. Oxford University Press. Retrieved 9 November 2022.
- ↑ Dehejia 1986, pp. 1–10.
- ↑ Dehejia 1986, pp. 19–31.
- ↑ Monier-Williams, Sanskrit Dictionary (1899).
- ↑ Feuerstein 2000, p. 350.
- ↑ Dehejia 1986, p. 22.
- ↑ Gross 1993, pp. 87, 85-88.
- ↑ White 2013, pp. xiii-xv.
- ↑ Shaw 1994.