ਰਾਵਣ ਹੱਥਾ

ਰਾਵਣ ਹੱਥਾ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦਾ ਇੱਕ ਲੋਕ ਵਾਜਾ ਹੈ। ਇਹ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਰਾਜਸਥਾਨ ਅਤੇ ਗੁਜਰਾਤ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਯੋਗ ਵਿੱਚ ਲਿਆਇਆ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਪਰੰਪਰਾ ਦੀ ਮਾਨਤਾ ਹੈ ਕਿ ਈਸਾ ਤੋਂ 3000 ਸਾਲ ਪੂਰਵ ਲੰਕਾ ਦੇ ਰਾਜੇ ਰਾਵਣ ਨੇ ਇਸ ਦੀ ਖੋਜ ਕੀਤੀ ਸੀ ਅਤੇ ਅੱਜ ਵੀ ਇਹ ਪ੍ਰਚਲਨ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਰਾਵਣ ਦੇ ਹੀ ਨਾਮ ਤੇ ਇਸਨੂੰ ਰਾਵਣ ਹੱਥਾ ਜਾਂ ਰਾਵਣ ਹਸਤ ਬੀਣਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸੰਭਵ ਹੈ ਕਿ ਵਰਤਮਾਨ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦਾ ਰੂਪ ਕੁੱਝ ਬਦਲ ਗਿਆ ਹੋਵੇ ਲੇਕਿਨ ਇਸਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਅਜਿਹਾ ਲੱਗਦਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਕੁੱਝ ਲੇਖਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਇਸਨੂੰ ਵਾਇਲਿਨ ਦਾ ਪੂਰਵਜ ਵੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਇਸਨੂੰ ਧਨੁਸ਼ ਵਰਗੀ ਮੀਂੜ ਅਤੇ ਲੱਗਭੱਗ ਡੇਢ - ਦੋ ਇੰਚ ਵਿਆਸ ਵਾਲੇ ਬਾਂਸ ਨਾਲ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਅਧਕਟੇ ਸੁੱਕੀ ਕੱਦੂ ਜਾਂ ਨਾਰੀਅਲ ਦੇ ਖੋਲ ਉੱਤੇ ਬੱਕਰੇ ਦੇ ਚੰਮ ਜਾਂ ਸੱਪ ਦੀ ਕੁੰਜ ਨੂੰ ਮੜ੍ਹ ਕੇ ਇੱਕ ਤੋਂ ਚਾਰ ਤੱਕ ਤਾਰਾਂ ਖਿੱਚ ਕੇ ਬਾਂਸ ਦੇ ਲਗਪਗ ਸਮਾਨਾਂਤਰ ਬੰਨ੍ਹੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਮਧੁਰ ਆਵਾਜ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਬਣਤਰ

ਰਾਵਣਹਥੇ ਦਾ ਸਾਊਂਡ ਬਾਕਸ ਇੱਕ ਕੱਦੂ, ਅੱਧਾ ਨਾਰੀਅਲ ਦਾ ਛਿਲਕਾ ਜਾਂ ਲੱਕੜ ਦਾ ਖੋਖਲਾ ਸਿਲੰਡਰ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਬੱਕਰੀ ਜਾਂ ਹੋਰ ਚਮੜੀ ਦੀ ਖਿੱਲਰੀ ਹੋਈ ਝਿੱਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਲੱਕੜ ਜਾਂ ਬਾਂਸ ਦੀ ਇੱਕ ਗਰਦਨ ਜੁੜੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਤੋਂ ਚਾਰ ਜਾਂ ਵੱਧ ਖੰਭਿਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਡੋਰਾਂ, ਵਾਲਾਂ ਜਾਂ ਸਟੀਲ ਦੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਜੋ ਇੱਕ ਪੁਲ ਉੱਤੇ ਲਟਕਦੀਆਂ ਹਨ। ਕੁਝ ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਵਿੱਚ ਕਈ ਹਮਦਰਦੀ ਭਰੇ ਧਾਗੇ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਧਨੁਸ਼ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਘੋੜੇ ਦੇ ਵਾਲਾਂ ਦਾ ਬਣਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਇਤਿਹਾਸ

ਭਾਰਤੀ ਪਰੰਪਰਾ ਵਿੱਚ, ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਰਾਵਣਹਥੇ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਲੰਕਾ ਦੇ ਹੇਲਾ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਮਹਾਨ ਰਾਜਾ ਰਾਵਣ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਹੋਈ ਸੀ, ਜਿਸਦੇ ਨਾਮ ਤੇ ਇਸ ਸਾਜ਼ ਦਾ ਨਾਮ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਹੇਲਾ ਲੋਕ ਸਿਰਫ਼ 500 ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਦੇ ਆਸਪਾਸ ਸ਼੍ਰੀਲੰਕਾ ਵਿੱਚ ਵਸੇ ਸਨ, ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਪੁਰਾਣੀ ਸਭਿਅਤਾ ਦਾ ਕੋਈ ਨਿਸ਼ਾਨ ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆ ਸੀ, ਸਿਰਫ਼ ਕਬੀਲਿਆਂ ਦੇ ਸਮੂਹ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਹ 'ਯਕਸ਼' ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਦੰਤਕਥਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਰਾਵਣ ਹਿੰਦੂ ਦੇਵਤਾ ਸ਼ਿਵ ਪ੍ਰਤੀ ਆਪਣੀ ਸ਼ਰਧਾ ਵਿੱਚ ਰਾਵਣਹਥੇ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਸੀ।[2] ਹਿੰਦੂ ਰਾਮਾਇਣ ਮਹਾਂਕਾਵਿ ਵਿੱਚ, ਰਾਮ ਅਤੇ ਰਾਵਣ ਵਿਚਕਾਰ ਯੁੱਧ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਹਨੂਮਾਨ ਇੱਕ ਰਾਵਣ ਹੱਥਾ ਲੈ ਕੇ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਵਾਪਸ ਪਰਤਿਆ। ਰਾਵਣ ਹੱਥਾ ਰਾਜਸਥਾਨ, ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਗਲੀ ਸੰਗੀਤਕਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ।

ਮੱਧਯੁਗੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੌਰਾਨ, ਰਾਜੇ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਸਰਪ੍ਰਸਤ ਸਨ; ਇਸਨੇ ਸ਼ਾਹੀ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਰਾਵਣ ਹੱਥਾ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਵਧਾਉਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕੀਤੀ। ਰਾਜਸਥਾਨ ਅਤੇ ਗੁਜਰਾਤ ਵਿੱਚ, ਇਹ ਰਾਜਕੁਮਾਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸਿੱਖਿਆ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਪਹਿਲਾ ਸੰਗੀਤ ਸਾਜ਼ ਸੀ। ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੀ ਸੰਗੀਤ ਪਰੰਪਰਾ ਨੇ ਔਰਤਾਂ ਵਿੱਚ ਰਾਵਣ ਹੱਥਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਵੀ ਮਦਦ ਕੀਤੀ। [ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ]

ਕੁਝ ਸਰੋਤ ਸੁਝਾਅ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸੱਤਵੀਂ ਅਤੇ ਦਸਵੀਂ ਸਦੀ ਈਸਵੀ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ, ਅਰਬ ਵਪਾਰੀਆਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਰਾਵਣਸਟ੍ਰੋਨ ਨੂੰ ਨੇੜਲੇ ਪੂਰਬ ਵਿੱਚ ਲਿਆਂਦਾ, ਜਿੱਥੇ ਇਸਨੇ ਅਰਬ ਰਬਾਬ ਅਤੇ ਵਾਇਲਨ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਹੋਰ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਪੂਰਵਜਾਂ ਲਈ ਮੁੱਢਲਾ ਮਾਡਲ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ। [3]

ਆਧੁਨਿਕ ਵਰਤੋਂ

ਆਧੁਨਿਕ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ, ਇਸ ਸਾਜ਼ ਨੂੰ ਸ਼੍ਰੀਲੰਕਾ ਦੇ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਅਤੇ ਵਾਇਲਨ ਵਾਦਕ ਦਿਨੇਸ਼ ਸੁਬਾਸਿੰਘੇ ਦੁਆਰਾ ਮੁੜ ਸੁਰਜੀਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਕਈ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਰਾਵਣ ਨਾਦਾ ਅਤੇ ਬੋਧੀ ਭਾਸ਼ਣਕਾਰ ਕਰੁਣਾ ਨਦੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।[5][6]

ਯੂਰਪੀਅਨ ਪ੍ਰਯੋਗਾਤਮਕ ਲੋਕ ਬੈਂਡ ਹੀਲੁੰਗ ਵੀ ਆਪਣੇ ਦੋ ਐਲਬਮਾਂ ਓਫਨੀਰ ਅਤੇ ਫੁਥਾ ਵਿੱਚ ਰਾਵਣਹਥੇ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹਨ।

ਰਾਵਣਹਾਥ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਸੈਮੂਅਲ ਬੇਕੇਟ ਦੇ 1953 ਦੇ ਨਾਵਲ ਵਾਟ ਦੇ ਅਧਿਆਇ 2 ਵਿੱਚ ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ: "ਇੱਕ ਰਾਵਣ ਹੱਥਾ ਕੰਧ 'ਤੇ, ਇੱਕ ਮੇਖ ਤੋਂ, ਇੱਕ ਪਲੋਵਰ ਵਾਂਗ ਲਟਕਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।"